د.خورام ئیقبال یاریدەدەری پڕۆفیسۆر لە زانكۆی بەرگری نیشتمانی لە ئیسلام ئاباد و تایبەتمەندە لەسەر دژایەتی تیرۆریزم و فیكری توندڕەوی. بۆ قسەكردن لەسەر سەرهەڵدانی فیكری توندڕەوی و زەمینە خۆشكردن و دەرفەت وەرگرتنی رێكخراوە توندڕەوە تیرۆریستییەكان و چۆنیەتی بڵاوبوونەوەی ئەم فیكرە و هەوڵەكان بۆ چارەسەكردنی فیكری توندڕەوی لە كۆمەڵگە ئەم وتووێژەمان لەگەڵ ئەنجامدا و بەمجۆرە وەڵامی پرسیارەكانی گوڵان-ی دایەوە.

د. خورام ئیقبال تایبەتمەند لە دژایەتی تیرۆر و فیكری توندڕەوی بۆ گوڵان: دژایەتیكردنی فیكری توندڕۆیی بەهێز ناكرێت و پێویستی بە گرتنەبەری رێكاری سیاسییە



* هۆكاری ئەوانەی بیرۆكە توندڕەوەكانی وەك داعش سەرنجی راكێشاون، چییە و بۆ تێگەیشتن لەو ئاڕاستەیە پێویستە چی بكەین؟
- بۆ وەرگرتنی خەڵك لە كۆمەڵگەی ئاوارەی موسڵمانانی ئەوروپا، داعش دوو فاكتەری بەكارهێناوە؛ یەكەمیان ترسە لە نەزانراوی ڕۆژی دوایی و دووەمیان قەیرانی ناسنامەیە كە لەناو زۆر لەو موسڵمانانەی لە ئەوروپادا دەژین بڵاوە. ژمارەیەك لە توێژینەوەكان كە لە چەندین شوێنی جیاوازی جیهاندا كراون، ئەوە دەردەخات كە زۆربەی موسڵمانان باوەڕیان وایە لە ئاخر زەماندا دەژین و شەڕی نێوان خێر و شەڕ(Armageddon) وا خەریكە دەستپێدەكات. هەرچەندە جوولەكە و كریستیانەكانیش باوەڕیان بە ئاخرزەمان هەیە، بەڵام موسڵمانان بەگشتی بەرژەوندی زۆرتریان دەستكەوتووە لە ئاخر زەمان. داعش لاوازی ئەوانەی كە ترساون دەزانێت و بە شێوەیەكی شارەزایانە بەكاریان دەهێنێت. ئەم گرووپە خۆی وەك «ئەوەی كە بەڵێنی پێدراوە» پیشان دەدات و هەوڵدەدات هەر دۆڕان و سەركەوتنێك بكڕێت و بیبەستێتەوە بە پێشبینییەكانی ئیسلامەوە لەبارەی ئاخر زەمانەوە. بۆ نموونە، بەپێی یەكێك لەو پێشبینییانە لە ئیسلامدا، ڕۆژی هەستانەوە پاش ئەوەی موسڵمانان رۆمەكان لە عەماق، یان دابق، كە دوو شوێنن نزیك لە سنووری سوریا لەگەڵ توركیادا، تێكدەشكێنن، دێت، بۆیە كاتێك داعش دابقی گرت، وەك ئامرازێكی پڕوپاگەندەكردن بەكاریهێنا. داعشیەكان بانگەشەی ئەوە دەكەن كە هەمان ئەو گرووپەن كە پێغەمبەر (د.خ) پێشبینی كردووە، بۆیە دەڵێن: «لەم جەنگە پیرۆزەدا هەموو موسڵمانان پێویستە پێوەندیمان پێوەبكەن». بەهەمان شێوە پێشبینییەكی تری پێغەمبەر(د.خ) هەیە، دەڵێت پێش ئاخر زەمان، سوپایەك كە ئاڵای ڕەشیان هەڵگرتووە لە هەرێمی خۆراسان سەرهەڵدەدەن و یەكەم جار كافران تێكدەشكێنن و دواجار دەگەنە ئیلا (مزگەوتی ئەقسا لە قودس) كە لەوێشدا ئاڵاكەیان هەڵدەكەن. داعش ئەم پێشبینییانەی بەكارهێناوە بۆ پاساوهێنانەوە بە دەستگەیشتن بە پاكستان و ئەفغانستان و هەرێمەكانی تری ناوەڕاستی ئاسیا كە بە «خۆراسان» دادەنرێن. جێگەی بایەخە بزانین كە داعش یەكەم كاراكتەری نادەوڵەتی نییە كە ئەم پێشبینییانەی بەكارهێناوە، لە رابردوودا قاعیدەش ئەو تێكستە ئایینییانەی خراپ ڕاڤەكردووە بۆ وەرگرتنی لاوانی عەرەب بۆ شەڕكردن لەدژی سۆڤیەت لە ئەفغانستان لە ساڵانی هەشتاكاندا. هەروەها كاراكتەری دەوڵەتیش تێوەگلاون لە بەكارهێنانی ئەم پێشبینییانە سەبارەت بە ئاخر زەمان بۆ ئەوەی ئەجێندای سیاسی خۆیانی پێبەرنەپێش. بۆ نموونە، لە ماوەی جەنگی دووەمی جیهاندا، ئەڵمانەكان پێشبینییەكانی نۆسترادامۆس-یان بەكاردەهێنا، بە مەبەستی پڕوپاگەندەكردن. هیتلەر كارل ئێرنست كرافتی كە ئەستێرەناسێكی سویسری بوو، دانابوو بۆ ئەوەی پێشبینییەكانی نۆسترادامۆس لە بەرژەوەندی ئەڵمانیادا بەكاربهێنێت.
* بەڵام ئێستا ئەوانەی ئەم شەڕە دەكەن پەرتن، گرووپ گرووپن، بە شێوەیەكی ئاسۆیی و كەمتر مەرجەع، یان رابەرێك كۆیان دەكاتەوە. ئایا پێشتر لەناو بزووتنەوە توندڕەوەكاندا شتێكی لەم جۆرە هەبووە؟
- سەربازانی پەرت و بێ سەرۆك شتێك نیە پێشتر نەبووبێت، لە راستیدا قاعیدە ئەمەی داهێناوە، كە ئایدیۆلۆژیا وەك هێزێكی هاندان كاردەكات بۆ هاندانی تاكەكان تا پەنابەرنە بەر تیرۆریزم. ئەمە ستراتیژێكی باش بیرلێكراوەی رێكخراوە تیرۆریستییەكانە لەبەر ئەوەی سەرچاوەی كەم دەوێت و دەرئەنجامی زۆر باشی دەبێت لە شێوەی قوربانیدانی زۆر و رووپێوی میدیایی جیهانی.
* ئایا بەرەنگاربوونەوەی توندڕەوی ناتوانرێت لە سیاقە سیاسی و كۆمەڵایەتییەكەی جیابكرێتەوە؟ تا چەند پێویستە رێگەكانی بەرەنگاربوونەوەی توندڕەوی لە ئێستادا چاوی پێدا بخشێندرێتەوە؟
- بەرەنگاربوونەوەی توندڕەوی دەبێت بە شێوەیەكی نموونەیی لەسێ ئاستدا ئاڕاستەی ئایدیۆلۆژیای تیرۆریستان بكرێت، واتە تاك و رێكخراوەیی و ژینگەیی. تاك لەوانەیە بەهۆی قەیرانی ناسنامەوە هانبدرێت، بەڵام رێكخراوە تیرۆریستییەكان بەكاری دەهێنن بۆ ئامانجی سیاسی. بۆچی بەشێكی دیاریكراوی كۆمەڵگە پاڵپشتی كارە تیرۆریستییەكان دەكەن كە لەلایەن كەسانێك دەكرێن لەناو خۆیاندا؟ بۆ ئەوەی لەمە تێبگەین، دەبێت هەوڵەكانی بەرەنگاربوونەوەی تیرۆریزم لە سیاقە كۆمەڵایەتی و سیاسیەكەدا لەبەرچاوبگیرێت كە تیایدا ئایدیۆلۆژیای توندوتیژی باڵی كێشاوە بەسەریدا. بۆ نموونە: ناتوانین بە شێوەیەكی سیستماتیكی لە داعش تێبگەین، بەبێ لەبەرچاوگرتنی هەڵە ستراتیژی و تاكتیكییەكان كە لەماوەی داگیركردنی عێراق لەلایەن ئەمریكا و بەریتانیاوە كراون. ئەگەر وڵاتەیەكگرتووەكان بایەخی بە نەتەوەیەكگرتووەكان بدایە لە ساڵی ٢٠٠٤دا، ئەوا ئەمڕۆ داعش نەدەبوو.
* تا چەند تێكشكانی ئەم رێكخراوە تیرۆریستییانە سەرنجڕاكێشی كەم دەكاتەوە و وای لێدەكات كەمتر سەرنجڕاكێش بێت؟
- تێكشكانی داعش، یان بە ئامانجكردنی ژێرخانە ئابووریەكەی تەنیا یەكێكە لە هەنگاوە پێویستەكان بۆ ئەوەی داعش بخرێتە ئاستێكەوە ئاسان بێت چارەسەربكرێت. بیردۆزەكان پێمان دەڵێن، بەرەنگاری سەربازی لەسەدا بیستی بەكارهێنانی هێزە و لەسەدا هەشتای رێكاری سیاسی و كۆمەڵایەتی و ئابوورین. لەئێستادا جیهان تەنیا پشتی بە ڕێكارە هێزییەكان بەستووە بۆ هەڵوەشانەوەی داعش كە لەوانەیە ئەنجامی پێچەوانەی هەبێت، ئەگەر بە رێكارە ناهێزیەكانیش كارا نەكرێت، وەك پەرەدان بە گوتارێكی بەرەنگار كە هۆكارە كۆمەڵایەتی و سیاسییەكانی توندوتیژی و توندڕەوی لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و ئەوروپادا چارەسەربكات. دەبێت هەوڵەكانمان لە دەوری درووستكردنی ژینگەیەك كۆبكەینەوە كە بەرەنگاری هەموو جۆرەكانی ئایدیۆلۆژیای توندوتیژ ببێتەوە. لێرەدا زانایانی ئایینی و رۆشنبیران لە جیهانی ئیسلامدا رۆڵێكی گرنگیان هەیە كە بیگێڕن. دواشەڕی ئایدیۆلۆژی لە دژی توندڕەوی توندوتیژی جیهانی لە شەقامەكانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و ئەوروپادا دەكرێت و لەم قۆناغەدا هێزی پێنووس و مێشك داهاتووی ئاشتی جیهان دیاری دەكات.
* تا چەند كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی بەرپرسیارن بەرانبەر بە كورد كە چەك و كەلوپەلی پێویستیان بۆ دابین بكەن؟
- كورەدەكان لە هیڵی پێشەوەی بەرگریكردنی ئازایانەن لە دژی دەڕندەییەكانی داعش. ئەزموونەكانمان پیشانی دەدەن كە كاراكتەرە ناوخۆییەكان كاریگەرترن لە هێزە هەرێمی و جیهانییەكان لە شەڕكردن لەگەڵ تیرۆریزمدا. بۆ نموونە پاكستان وڵاتێكە كە هەراسانكرابوو لەلایەن توندوتیژی تیرۆرەوە لە ٢٠٠٧ تا ٢٠١٣، بەڵام ئەمڕۆ تیرۆریزم لە پاكستاندا گەیشتووەتە ئاستێكی وا كە سەرجەم پەلامارەكانیان لەسەدا هەشتای كەم كردووە لەماوەی ساڵی پاردا. ئەمەش تەنیا بەوە كرا پاكستان خۆی سەركردایەتی كرد و رۆژئاواش هەوڵەكانی ئیسلام ئابادی بەرزنرخاند بە یارمەتی دارایی و كەلوپەل و تەكنەلۆژیای مۆدێرن. بارودۆخی شامیش هەمان رێكخستنی دەوێت كە تیایدا كاراكتەرە ناوخۆییەكان وەك كوردەكان سەركردایەتی بكەن لە شەڕی دژی داعش و یاریزانە هەرێمی و جیهانیەكانیش رۆڵی پاڵپشتی بگێڕن لە رووی دەستەبەركردنی یارمەتی دارایی و چەك و راهێنانی زیاتر.