پڕۆفیسۆر ریچارد ئەندێرسۆن، بڕوانامەی دكتۆرای لە بواری زانستی سیاسیدا لە زانكۆی كالیفۆڕنیا بەدەست هێناوە، وانەبێژی بوارەكان دیموكراسی و دیكتاتۆریەت و سیاسەتی بەراوردكاری و سیاسەتی جیهانییە، بۆ هەڵوەستەكردن و هەڵسەنگاندنی ئەو ململانێیانەی لە ناوچەكەدا هاتوونەتەئاراوە، هەروەها بۆ شیكردنەوەی رۆڵی هەرێمی كوردستان لە شەڕی داعش و ئەگەر و كاریگەری درووستبوونی دەوڵەتی كوردستان، گوڵان دیدارێكی لەگەڵدا ئەنجامدا، ئەویش بەم شێوەیە وەڵامی پرسیارەكانی داینەوە.

ریچارد ئەندیرسۆن تایبەتمەند لە سیاسەتی رووسیا بۆ گوڵان:بە درێژایی مێژوو كێشەی سەرەكیی كورد ئەوە بووە خاوەنی دەوڵەتی سەربەخۆی خۆی نەبووە

* دوای دەستێوەردانی سەربازی رووسیا لە شەڕی سووریادا، جۆرە ریزبەندییەك لە نێوان عێراق و ئێران و سووریادا هاتۆتەدی، یان دەكرێت بڵێین ئەو میحوەرەی بەهێز كرد كە لە نێوان ئەم سێ وڵاتەدا هەبوو، رووسیا سەرسەختانە پێداگیری دەكات لەسەر ئەوەی ئەولەوییەتی یەكەم تێكشكاندنی داعش بێت، ئەمە لە كاتێكدا ئەسەد خۆی بۆتە كارگەری بەرهەمهێنانی تیرۆر، ئەمەش رەنگە ئاڵۆزی زیاتر لە رەوشی پشێوی ناوچەكەدا دروست بكات، راڤەتان بۆ ئەم پەرەسەندنانە چییە و ئایا ئەمە هەڵەیەك نییە لە ریزبەندی ئەولەوییەتەكاندا؟
- گرنگترین شت لە ئێستادا كە پێویستە لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا بكرێت، تێكشكاندنی داعشە. هەروەها پێویستە لە سووریادا كۆتایی بە دەسەڵاتی خێزانی ئەسەد و عەلەوییەكان بهێندرێت، بەڵام روون نییە كە ئەم دوو ئامانجە پێكەوە بەدی دەهێندرێن، یان نا. پێموایە داعش هەڕەشەیەكی گەورەترە لە ئەسەد و هەروەها پێموایە تا ئەسەد لە دەسەڵاتدا بمێنێتەوە، رێكخراوەكانی وەك داعش سەرهەڵدەدەن، ئەگەر داعشیش نەبێت یەكێكی تر دروست دەبێت. كێشە بنەڕەتییەكە ئەوەیە سەرتاپای رۆژهەڵاتی ناوەڕاست هەوڵدەدات مامەڵە لەگەڵ دەسەڵاتی سوننەدا بكات لە سەرتاسەری ناوچەكەدا و ئەوەندەی من بزانم داعش نوێترین شێوەی رێكخراوی سوننەكانە كە دەیەوێت دەسەڵاتی خۆی بپارێزێت. هەرچەندە من شارەزای رووسیام، بەڵام دەزانم كە ئیسلامی سوننە شێوەیەكی ئیسلامە، كێشەكە ئەوەیە هەر لەسەرەتای ئیسلامەوە هەمیشە بە دەسەڵاتی سیاسییەوە گرێدراون و كێبڕكێی سیاسی لە نێوانیاندا روویداوە و بووەتە هۆی دروستبوونی بارودۆخێكی لەم چەشنە. پارتی بەعس لە عێراق، هەرچەندە ئێستا لە عێراقدا رۆیشتووە و لە سووریادا هەیە. بەردەوام پارتی بەعس چەترێك بووە بۆ بزووتنەوەی عەلەوییەكان كە تەواو نهێنی و شۆڕشگێڕ بوو كە سەركردەكانی پێشوویان رژێمێكی سوننەیان لە ئیستەنبول پێكهێنا، بۆیە سوننەكان بوونێكی گەورەی مێژووییان هەیە و نامەوێت ببینم ناسنامەیان نەمێنێت، بەڵكو حەزدەكەم ببینم شەڕەنگێزەكەیان نەمێنن.
* دابەشبوونە تائیفییەكان لە ناوچەكەدا فاكتەری سەرەكی گرژییە ناوچەییەكانە، وڵاتانی عەرەبی سوننی كە لەلایەن رۆژئاواوە پاڵپشتی دەكرێن لایەنێكن و لەلایەكی ترەوە عێراق و ئێران و سووریا و حزبوڵڵا هەن و لەلایەن رووسیاوە پاڵپشتی دەكرێن، ئەمەش ناوچەكەی كردووەتە گۆڕەپانێكی جیۆپۆلیتیكی بۆ ململانێی تائیفی ناوچەیی بە رادەیەك جێی ململانێی سەرمایەداری و كۆمۆنیزمی سەردەمی جەنگی ساردی گرتووەتەوە، هەڵسەنگاندی ئێوە بۆ ئەم گۆڕانكارییە چییە؟
- زۆربەی ئاژاوەكانی ئەمڕۆی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست دەرئەنجامی رووخانی یەكێتی سۆڤیەتە. هەرچەندە یەكێتی سۆڤیەت دەوڵەتێكی خراپ بوو، رووخانەكەشی شتێكی باش بوو، بەڵام لە هەمانكاتدا وەك فاكتەرێكی سەقامگیریی وابوو، یارمەتیدەری سەقامگیری رژێم بوو لە عێراق و سووریادا و هەروەها شۆڕشی ئێرانی بە هۆی ئەوەوە درووست بوو. رووسیا وڵاتێكە كە لە ساڵی ١٩٩١دا نیوەی دانیشتوان و سێیەكی ناوچەكانی خۆی لەدەستدا، ئەگەر سەیری ئەمە بكەین لە گۆشەنیگای كوردەوە، كێشەی سەرەكی كورد بۆ ماوەیەكی درێژ ئەوە بووە كە دەوڵەتی نەبووە و بەمانایەك واتە كورد هەموو ناوچەكانی خۆی لەدەست داوە، بۆیە لەدەستدانی رووسیاش بۆ ناوچەكانی زۆر ناخۆشە، بۆیە پرسیاری سەرەكی بۆ رووسەكان ئەوەیە تاچەند دەتوانن ناوچەكانی یەكێتی سۆڤیەت بگەڕێننەوە، بۆیە پۆتین چەند بۆی دەكرێت هەوڵدەدات لە نێوان گەڕانەوە بۆ یەكێتی سۆڤیەت و هیچ نەكردن بۆ گەڕانەوەی یەكێتی سۆڤیەت، رێگەی ناوەند هەڵبژێرێت، واتە چەند بۆی دەكرێت كاریگەری هەبێت لەسەر ئەو وڵاتانەی كە پێشتر هاوپەیمانی یەكێتی سۆڤیەت بوون، بۆیە هاوپەیمانی لەگەڵ عێراق درووست دەكات بەهەمانشێوە كە یەكێتی سۆڤیەت كردوویەتی، بەڵام ئەو كەسانەی ئێستا لە عێراقدا دەسەڵاتیان هەیە، گۆڕاون، بۆیە هاوپەیمانی لەگەڵ هاوپەیمانە كۆنەكەی یەكیتی سۆڤیەت لە سووریادا دەكات كە واخۆی پیشاندەدات سۆشیالیستی بێت، وەك عەلەوییەكان لە سووریا، بۆیە ئەم دەستێوەردانەی رووسیا لە سووریا دووبارەكردنەوەی دەستێوەردانەكانی رووسیایە لە رابردوودا و هێزی ئاسمانی دابیندەكات بۆ ئەو هێزە زەمینییە ناوخۆییانەی كە هاوپەیمانی ئەون، بەدەگمەن ئەمەی لەگەڵ ئیسرائیل كردووە، لە یەمەن كردوویەتی، هەروەها لە عێراقیشدا كردوویەتی، بۆیە بە شێوەیەكی سەرەكی ئەوەی پۆتین دەیكات ئەوەیە كە وەك یەكێتی سۆڤیەت كاربكات و لە هەمانكاتیشدا هەوڵدەدات هاوپەیمانی وڵاتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا و زلهێزەكانی تر بێت، بەوەی كە یەك دوژمنی هاوبەشی تیرۆریزمیان هەیە، هەروەك چۆن گۆرباشۆڤ دەیوت سەدام حوسەین دوژمنی هاوبەشی ئەمریكا و یەكێتی سۆڤیەتە.
* لە ئێستادا هەرێمی كوردستانی عێراق هیچ پێوەندیەكی زەمینی لەگەڵ عێراقدا نەماوە و كوردستان لە رووی ئابوورییەوە هەنگاوی بۆ سەربەخۆیی هەڵهێناوە و گفتوگۆ لەبارەی دەوڵەتی سەربەخۆی كوردستانەوە بە شێوەیەكی جددی وەردەگیرێت، چۆن ئەمە دەبینی و ئایا پێتوایە كورد دەرفەتی ئەوەی دەبێت بە سەربەخۆیی خۆی بگات؟
- لەلایەكەوە كاریگەرییەكانی شەڕی داعش، سەرنجی جیهانی بەلای كورددا راكێشاوە، لەبەر ئەوەی كورد تەنیا هێزن كە كاریگەرانە شەڕی داعش دەكەن، من هەمیشە لە بەرەی ئەو گەلانەم كە مافی خۆیان نییە و كوردیش نموونەیەكی ئاشكرایە لەو گەلانەی كە لەناو ئەو وڵاتانەی تیایدان، دەچەوسێنرێنەوە، ئەمەش هەڵەیە. زۆر شت هەیە ئێوە كردووتانە كە زۆر كەم خەڵك دەیكەن، لەوانەیە راگەیاندنی سەربەخۆیی ئەمەریكاتان خوێندبێتەوە، كە چۆن بناغەی تەواوی داناوە بۆ پاساوهێنانەوە بۆ دەوڵەتی سەربەخۆ، زنجیرەیەكی درێژ لە چەوساندنەوە و ستەمكاری هەیە كە ماف دەدات بە گەلان مافی سروشتیان بێت دەوڵەتی سەربەخۆی خۆیان هەبێت، كوردیش بەدڵنیاییەوە زنجیرەیەكی درێژ لە چەوساندنەوەی و ستەمكارییان چەشتووە، بۆیە مافی درووستكردنی دەوڵەتی سەربەخۆی خۆیان هەیە، بەڵام ئێستا وەك خۆتان دەزانن، هەموو دەوڵەتانی ناوچەكە دوژمنتانن و وەك من تێیگەیشتووم كوردەكان لە نێوان سوننە و شیعەدا دابەشبوون، وڵاتە سوننەكان یارمەتی كوردە سوننەكان دەدەن و ئێران و پارتە سیاسییە لوبنانییەكان یارمەتی كوردە شیعەكان دەدەن، بەڵام كەس یارمەتی دروستبوونی هاوپەیمانی لە نێوان كوردە سوننە و شیعەكان ناكات، بەرژەوەندی ویلایەتە یەكگرتووەكانیش لەناوچەكەدا تاكتیكییە، دۆزینەوەی هاوپەیمانییەكە كە شەڕی داعش بكات، ئەگەر داعشیش تێكبشكێت، ئەوا بە سادەیی ویلایەتە یەكگرتووەكان دەڕوات، بۆیە بە مانایەك ئەم شەڕەی داعشە دەرفەتێكە بۆ كورد بۆ ئەوەی جۆرێك لە دەوڵەتی سەربەخۆی هەبێت، بەڵام وەك دەزانی بەشێكی لە توركیا و بەشێكی لە ئێرانە و لە سووریاش سەقامگیری دروست نابێت، لەبەر ئەوە ئەسەد و داعشیش دەیانەوێت ئەو ناوچە كوردییانە بگرنەوە، بۆیە هەموو ئەم دەوڵەتانە لە دژین و بەرگری لە خۆیان دەكەن، بەڵام ئێوە لەوانەیە بتوانن بیكەن لەبەر ئەوەی هاوپەیمانی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكان.
* بۆ شەڕكردن لەگەڵ داعش، هێزی پێشمەرگەی كوردستان بەریان بە داعش گرتووە و ١٥٠٠ كیلۆمەتر سنووریان لەگەڵ داعش هەیە و بە یارمەتی هێزی ئاسمانی هاوپەیمانی نێودەوڵەتی سەركەوتوبوون لە رزگاركردنی شنگال، بۆیە لەم دیدەوە ئەمە بە تەنیا شەڕی كورد نییە، بەڵكو شەڕی جیهانی ئازادە لە دژی تیرۆریستان، هەروەها زیاتر لە ملیۆن و نیوێك پەنابەر و ئاوارەی ناوخۆیی لە كوردستاندا هەن، هەر لە ئێزیدی و مەسیحی و خەڵكی تری عێراق و سووریا، بۆیە تاچەند دەبێت كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی پاڵپشتی پێشمەرگە و هەرێمی كوردستان بكەن؟
- ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا پاڵپشتی سەربازی باشی بۆ پێشمەرگە دابین كردووە و كێشەی لۆجیستی هەیە بۆ دۆزینەوەی رێگەیەك بۆ یارمەتیدانی پەنابەران، من زۆر لە بارودۆخەكە ئاگادار نیم، بەڵام بارودۆخی پەنابەران لە كەمپەكانی كوردستان دەبێت زۆر خراپ بێت، هەروەها بارودۆخی گشتی هەرێمی كوردستانیش دەبێت زۆر خراپ بێت. یەكێك لە گەورەترین هەڵەكان كێشانی سنوورەكان بووە لەسەر نەخشە و كوردستان بووەتە ناوچەی جەنگ بۆ چەندین ساڵ، ئێوە ئاوا خۆتان هێشتوەتەوە، هەروەها زۆر سەرنجڕاكێشە كە بەشێك لە پێشمەرگەكان ئافرەتن، ئەمەش راستییەكی زۆر گەشبینانەیە بۆ داهاتووی كوردستان.
* لەئیستادا ئەمریكا رۆڵێكی سنوورداری هەیە لە سەقامگیری و هاوسەنگی درووستكردن لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا لەبەر ئەوەی ئیدارەی ئۆباما نایەوێت راستەوخۆ لە تەنگژەكانی ناوچەكە دەستێوەردان بكات، ئەمەش وای كردووە هێزە هەرێمایەتی و كاراكتەرە نادەوڵەتییەكان هەوڵیانداوە ئەم بۆشاییە پڕبكەنەوە و ئەجێندای خۆیان جێبەجێبكەن. ئایا پێشبینی ئاژاوە و ناسەقامگیری زیاتر لە ناوچەكەدا بۆ ماوەیەكی درێژ دەكەن ؟
- ئەم شەڕە لە كۆتاییدا نامێنێت، بە سادەیی لەبەر ئەوەی هەموو لایەنەكان هیلاك دەبن. سەیر كە تۆ گۆڤارێكت هەیە لە هەولێر بە تەلەفۆن لەگەڵ من لە لۆس ئەنجلۆس قسە دەكەیت، لەڕاستیدا دەوڵەتی سەربەخۆی كوردستان هەیە، خۆتان بەڕێوەی دەبەن و پەنابەر لە وڵاتەكەتاندا هەیە و سوپایەكی كاریگەرتان هەیە، بەڕاستی زۆر جێگەی سەرسوڕمانە تەنانەت بە هاوكاری ئەمریكاش كە كورد توانیویەتی شەڕ لەگەڵ داعش بكات كە كەسی تر نەیتوانیوە، لەئێستادا داعش شەڕ لەگەڵ سوپای عێراق و سووریادا دەكات، بەڵام لە كوردستان ناتوانێت هێرش بكات. ئەگەر سەیری بارودۆخی سەقامگیری رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بكەیت لە كۆتایی كۆڵۆنیالیزمەوە لە ساڵانی ١٩٥٠وە تا ١٩٩٠، دەبینی كۆمەڵێك رژێمیان تیابووە لەلایەن یەكێتی سۆڤیەتەوە پاڵپشتی كراون، هەروەها شتێكی تر لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا نرخی نەوت بووە كە ئەوەندە گران بووە وایكردووە هێزە دەرەكییەكان هەمیشە بایەخ بە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بدەن.
* تائێستا درووستبوونی دەوڵەتی كوردی وەك گۆڕانكارییەكی ناسەقامگیرانە لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا سەیر كراوە، بەڵام كورد سەلماندوویەتی كە كاراكتەرێكی بەرپرسیار و فاكتەرێكی سەقامگیرە لەم ناوچەیەدا، ئایا ئێستا كەتی ئەوە نەهاتووە كە واقیع لەبەرچاو بگیرێت و بزانرێت كە رێگرتن لە درووستبوونی دەوڵەتی كوردستان دەبێتە هۆی ئاژاوەی زیاتر و ناسەقامگیری لەناوچەكەدا؟
- ئێمە پێمانوایە سەقامگیری شتێكی باشە، بەڵام كە هاتە سەر سیاسەت ئەوا بە تەواوی سەقامگیری نییە، هەرچیەك سەدام حوسەینی ناسەقامگیر كردبێت، شتێكی باش بووە. پێموایە كوردستان هەڕەشەیە بۆ ئێڕان و توركیا و هەروەها لە سووریاش، بۆیە كوردستانی سەربەخۆ فاكتەری ناسەقامگیرییە، ئیتر گرنگ نییە كورد چەند بەرپرسیارە و هەروەها چەندیش بەهێزن، بەڵام ناسەقامگیری لە دادگەریدا شتێكی باشە، ئەگەر من كورد بوومایە، ئەوا لە لایەنی سەربەخۆیی كوردستان دەبووم و وام دەكرد كوردانی تریش لەسەر ئەو رێگەیە بن.