دۆگۆ ئەرگیل، خاوەنی بڕوانامەی دكتۆرایە لە بواری دیراساتی پەرەپێدان لە زانكۆی نیویۆرك، چەندین توێژینەوەی هەیە لە بارەی بڵاوكردنەوەی كەلتووری دیموكراسی و ئاشتەوایی و بە دامەزراوەییكردنی دیموكراسی و كێشەی كورد و پرۆسەی ئاشتی لە توركیا. گوڵان دیمانەیەكی لەگەڵدا ئەنجامدا بۆ شیكردنەوەی ئەو بارودۆخ و پەرەسەندنانەی لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا هاتۆنەتەئاراوە لە پێوەندی بە شەڕی داعش و پەرەپێدانی هاوكاری نێوان كوردستان و توركیا و گرنگیی سەردانەكانی سەرۆك بارزانی بۆ هەر یەكە لە وڵاتانی سعودیە و توركیا، ئەویش بەم شێوەیە گوزارشتی لە بۆچوونەكانی خۆی كرد.

پڕۆفیسۆر دۆگۆ ئەرگیل شارەزا لە كاروباری توركیا بۆ گوڵان:هەرێمی كوردستان و سەرۆك مەسعود بارزانی بەشدارییەكی ڕاستگۆیانەیان لە درووستكردنی پرۆسەی ئاشتی لە توركیادا هەبووە


* شەڕی داعش گەیشتووەتە ئاقارێك كە هەموو كەسێك گەیشتووەتە ئەو دەرئەنجامەی تەنیا یەك ئەگەر ماوەتەوە، ئەویش تێكشكان و لەناوبردنی ئەو ڕێكخراوە تیرۆریستییەیە، هەرلەبەر ئەمەش كاراكتەرە هەرێمایەتییە سەرەكییەكانی وەك توركیا و ئێران و سعودیە بارودۆخەكەیان بە جددی وەرگرتووە، لەلایەكی دیكەوە كوردستان كە دەوڵەت نییە، بووەتە یاریزانی سەرەكی لەم شەڕەدا، بۆیە چۆن گرنگیی ڕۆڵی كوردستان دەبینی بۆ ئەوەی سەركەوتووانە و یەكلایكەرەوە ئەم شەڕە كۆتایی پێبهێنێت؟
- بژاردەی یەكەم بۆ مامەڵەكردن لەگەڵ داعشدا بریتییە لە ڕازیكردنی ئەوانەی لایەنگری داعشن، تا وایان لێبكرێت كە تێبگەن پێویست نییە لەو گرووپە سیاسییە ئایینییەدا بن، بەڵام بانگەشەی داعش جیهانییە بۆ هەموو ئەو موسڵمانانەی باوەڕیان وایە كە تێكشكێندراون و سووك كراون و، هەستدەكەن لەلایەن ڕۆژئاوا و شارستانیەتی ڕۆژئاواوە دەوریان گیراوە، بۆیە داعش بانگەشەی ئەوە دەكات كە نوێنەرایەتی ئەو موسڵمانانە دەكات كە چەوسێندراوەتەوە و ڕێگەیان لێگیراوە گەشە بكەن لەلایەن ڕۆژئاواوە، كەواتە بانگەشەكەیان تەنیا بۆ موسڵمانان نییە، بەڵكو بۆ ئایینی ئیسلامیشە، هەرلەبەر ئەمەشە لاوانی موسڵمان بەتایبەتی بە داعشەوە دەلكێن، یان دەبنە ئەندام، یان لایەنگری داعش لە بەر ئەوەی هەستدەكەن وەك موسڵمان لەلایەن ڕۆژئاواوە تێكشكێندراون، كەواتە ئێستا چی بكەن؟ یان ئەوەتا دەبێت لەگەڵ ڕۆژئاوا و شارستانیەتی ڕۆژئاوادا كێبڕكێ بكەن لە ڕێی زانست و تەكنەلۆژیا و یاسا و ڕێكخراوی سیاسی و .. تاد، كە لەمەیاندا دەزانن ناتوانن لەگەڵ ڕۆژئاوادا كێبڕكێ بكەن، بۆیە تێكشكاندنی ڕۆژئاوا و شارستانیەتی ڕۆژئاوا هەڵدەبژێرن و بانگەشە دەكەن بۆ هەموو موسڵمانان كە پێویستە پێوەندی بكەن بەو وێرانكردنەوە، بۆیە ئەمە شەڕی نێوان شارستانیەتەكانە، كەواتە بژاردەی تێكشكانی داعش، لەجیاتی دوورخستنەوەی خەڵك كە دەبنە ئەندامی داعش، وەك تەنیا بژاردە هەڵبژێردراوە. سەبارەت بە توركیا و حكومەتی هەرێمی كوردستان لەم بارەیەوە، حكومەتی هەرێمی كوردستان لە ژێر هەڕەشەی ڕاستەوخۆی داعشدایە، داعش بانگەشەی ئەو ناوچەیە دەكات كە حكومەتی هەرێمی كوردستان حوكمی دەكات، بۆیە بە لەبەرچاوگرتنی ئەو ڕاستییە حكومەتی هەرێمی كوردستان دەبێت لە داعش بپارێزرێت، سەبارەت بە توركیاش، هەرچەندە لەلایەن حكومەتێكی ئیسلامی میانڕەوەوە بەڕێوەدەبرێت، بەڵام وەك (دار الحرب) سەیردەكرێت لەلایەن داعشەوە، بۆیە توركیا بەشی لاوەكییە و بەداخەوە داعش شانەی نووستوی لە توركیادا هەیە لەبەرئەوەی تا ئێستا وەك ئایینێك كە جیاوازییان هەیە سەیركراوە، كە هەمان پەیامی هەیە بۆ هەموو موسڵمانان، بەڵام داعش ئەوەی سەلماندووە كە ئەمە ڕاست نییە لەبەر ئەوەی ڕاڤەی توندڕەوانەی ئیسلام، ئیسلامی بە سیاسی كردووە و درزێكی لەناو موسڵماناندا درووست كردووە، بەم واتایە حكومەتی هەرێمی كوردستان و توركیا دەبێت بە توندی بوەستنەوە و هاوپەیمان بن لە شەڕی دژی داعشدا، بەڵام داعش تەنیا ڕێكخراوێكی پارامیلیتاری و سیاسی نییە، بەڵكو ئایدیۆلۆژیایەكە كە ڕۆژئاوا و هەرشتێك كە پێوەندی لەگەڵ ڕۆژئاوادا هەبێت، لە ناویشیاندا حكومەتی هەرێمی كوردستان و توركیا، وەك دوژمن سەیردەكات و پێیوایە دەبێت لەناوببرێن. ئەم توندڕەوییەش ناتواندرێت تەنیا بە شێوەی سەربازی تێكبشكێندرێت.
* پاش سەركەوتنەكانی شنگال، دەركەوت هێزەكانی پێشمەرگە تەنیا هێزی زەمینی كاریگەرن كەدەتوانن تیرۆریزم تێكبشكێنن، هەرلەبەر ئەمەش لە كاتی سەردانەكەی سەرۆك بارزانی بۆ سعودیە، بینیمان حكومەتی سعودیە بە بەرزی ڕۆڵی كوردستانی لەم شەڕەدا نرخاند، تا چەند هاتنە پێشەوەی سعودیە لە كۆتاییهاتن بەم شەڕەدا كاریگەری دەبێت ؟
- پێویستمان بە ڕاستگۆیی و سیاسەتێكی ئاشكرایە بۆ شەڕكردن لەگەڵ تیرۆریزمدا، جا چ پێوەندی هەبێت بە ئایینی ئیسلامەوە، یان نا، بۆیە ئەوانەی ئێستا دەردەكەوێت دژی داعشن، لەبەر ئەوەی دژی حكومەتەكانیانە، وا نییە، لەبەر ئەوەی پێشتر پاڵپشتی ئیسلامییە توندڕەوەكانیان كردووە كە لە بەرژەوەندی خۆیان بووە، بەڵام ئێستا ڕێكخراوێكی توندڕەوی ئیسلامی كە لە دژیان كار دەكات، وەك دوژمنیان ڕادەگەیەنن، پێویستە لەمەدا مەبدەئی بن. دەبێت واز لەو بیرۆكەیە بێنن كە دەڵێت: تیرۆریستی تۆ وەكیلی منە و تیرۆریستی من مەترسیدارە بۆ من، ئەمە شێوازێكی باش نییە، بۆیە ئەمڕۆ حكومەتی سعودیە دژی داعشە، بەڵام پێشتر پاڵپشتی میلیشیا ئیسلامییەكانی تری كردووە، بۆیە دەبێت ڕاستگۆبین لەمەدا، ئەگەر تیرۆریزم وەك هەڕەشەیەك بۆ مرۆڤایەتی دەبینی، ئیتر گرنگ نییە چ ناوێك، یان چ ئایینێكیان هەیە، دەبێت ڕەتبكرێنەوە. بەدڵنیاییەوە حكومەتی سعودیە، رۆڵی حكومەتی هەرێمی كوردستان و پێشمەرگەیان بەرزنرخاندووە لەبەر ئەوەی شەڕ لەگەڵ داعش دەكەن، ئەگەر سعودیە ڕاستگۆیە لەمەدا، ئەوا هەروەك یەمەن پێویستە یارمەتی سەربازی بنێرێت، بۆ شەڕ لە دژی داعش.
* چۆن هاوكارییەكانی نێوان حكومەتی هەرێمی كوردستان و توركیا بۆ ڕۆژەكانی پاش داعش دەبینی؟
- ئەم هاوكارییە پێویستە بۆ ئاسایشی هەردوو وڵات، هەروەها بۆ لایەنی ئابووریش. تا ئێستا هاوكارییەكان باش ڕۆیشتوون و گەشەیان پێدراوە، ئەم گەشەپێدانەش نابێت هەر هاوبەشی ئابووری بگرێتەوە، بەڵكو دەبێت هاوبەشی ئەمنیش بگرێتەوە، هەروەها سیاسەتێكی دەرەكی هاوبەش كە قازانج بە هەردوو حكومەت بگەیەنێت لە ئێستا و داهاتوودا.
* لەپاش هەڵبژاردنە پەرلەمانییەكەی مانگی شەش و بێتوانایی پارتی ئەكەپە بۆ بردنەوەی زۆرینە، توركیا چووە ناو چەرخێكی نوێ لە ناسەقامگیرییەوە، بەڵام پاش هەڵبژاردنەكانی مانگی یانزدە، ئەكەپە زۆرینەی بەدەستهێنایەوە و لە ئێستادا توركیا پێویستی بەوەیە سەرلەنوێ پرۆسەی ئاشتی دەستپێبكاتەوە. تاچەند سەرۆك بارزانی ڕۆڵێكی بنیادنەرانە و باشی لەم ڕووەوە گێڕاوە؟
- حكومەتی هەرێمی كوردستان و سەرۆكەكەی مەسعود بارزانی بەشدارییەكی ڕاستگۆیانەیان هەبووە لە دروستكردنی پرۆسەی ئاشتیدا لە توركیا بە پیشاندانی ئەو كوردانەی كە پاڵپشتی تیرۆریزم ناكەن، وەك ڕێگایەك بۆ بەدەستهێنانی دەسكەوتی سیاسی، لەم ڕووەوە بەڕێز بارزانی خۆی چارەسەری داوە بە كوردانی توركیا كە چارەسەرێكی ئاشتییانەیان دەوێت، كە دەیانەوێت لە ناو سیستەمی توركیادا بن و ببنە هاونیشتمانی مەدەنی و یەكسان.
* پێوەندییەكانی نێوان توركیا و عێراق وەك ئاشتییەكی سارد وایە، بەتایبەتی پاش ئەوەی شارەزا سەربازییەكانی توركیا هاتنە ناو عێراقەوە، لە ئەنجامدا هەندێك لە پارێزگەكانی عێراق بڕیاریاندا كە بایكۆتی بەرهەمەكانی توركیا بكەن، ئەمەش واتە توركیا كەسی لە عێراقدا بۆ نەماوەتەوە، بێجگە لە هەرێمی كوردستان، تا چەند ئەمە پێوەندییە بازرگانی و ئابوورییەكانی نێوان هەرێمی كوردستان و توركیا بەرەوپێش دەبات و بەهێزی دەكات؟
- كێ دژی بوونی سەربازانی توركیایە لە عێراق؟ ئەوە بەغدایە، نەك هەولێر، بەڵام لەودیو بەغداوە تاران هەیە، ئەمە لایەنێكە، هەروەها رووسیاش هەیە لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا، بۆیە بەغدا بەو شێوە توندە كاری كرد لە بەر ئەوەی ئەو دوو هێزە نایانەوێت توركیا لە عێراقدا بێت. بەڵام هێزێكی زۆر هەیە كە سەروەری عێراقی پێشێلكردووە، كەواتە بۆ ئەوەندە دژی داعش نین و ئەوەندە دژی توركیان، بەتەواوی ئەمە دژ بەیەكە. توركیا لەوێیە بۆ دابینكردنی ئەمنییەت بۆ ڕاهێنەرانی. ئەگەر مووسڵ ڕزگار بكرێت، بەدڵنیاییەوە توركیا سەروەری پێشێل ناكات، بەڵام بە یارمەتی هێزە عێراقییەكان، شیعە و سوننە و كورد و عەرەب و ...تاد، بۆ گرتنەوەی ئەوەی كە لەدەستیان داوە، وەك دەبینین تائێستا داعش لەوێیە و دەسەڵاتی بەغدا ئەوەندە نییە بتوانێت خۆی لە داعش ڕزگاربكات، كەچی دژی توركیا ناڕەزایی دەردەبڕن، ئەمەش كاردانەوەیەكی واقیعی نییە و ئەم كاردانەوەیە لەلایەن تاران و رووسیاوە پاڵپشتیكراوە و لەبەرئەمەشە بەشێوەیەكی ناعاقڵانە كار دەكەن.
* بەم دوواییانە هاوپەیمانییەكی دژەتیرۆر بە سەركردایەتی سعودیە درووستكرا، بۆچی سعودیە دەیەوێت هاوپەیمانێك دروست بكات جیاواز لەوەی ئەمریكا و جیاوازییان چییە؟
- ئەوەندی من بزانم ئەو هاوپەیمانییەی سعودیە دەستپێشخەرییەكە لە ناوەوەی جیهانی ئیسلامی، لەبەر ئەوەی ئەو تیرۆرەی دەكرێت لە ژێر ناوی ئیسلامدا دەكرێت، سعودیەش كە وەك شوێنێكی پیرۆز سەیردەكرێت هەستدەكات بەرپرسیاریەتی هەیە و دەبێت شتێك لە دژی ئەمە بڵێت، بەڵام سعودیەش توندوتیژی بڵاودەكاتەوە بە سەربڕین و دەستبڕینی خەڵكی، بۆ ئەوەی نموونەیی بێت، واتە دەستپێشخەرییەكە باشە، بەڵام بەس نییە بۆ بە شەرعیكردنی توندوتیژی و دژەتوندوتیژی، دەبێت یاسایەكی دەستووری دانێیت كە لەگەڵ تێگەیشتن لە حوكمی یاسادا هاوئاهەنگ بێت، بۆیە هیچ زیانێك نییە لە كۆبوونەوەی هاوپەیمانییەكی ئیسلامی، بەڵام شتێكی گەورەتر پێویستە، بۆیە هاوپەیمانییە نێودەوڵەتییەكە كاریگەرە لە دژی ئیسلامییە توندڕەوەكان.
* پێشبینیت چییە بۆ كاریگەربوونی ئەم هاوپەیمانییە؟ ئایا دەتوانێت كاریگەر و باش بێت بۆ بەرەنگاربوونەی نەك هەر تەنیا داعش، بەڵكو هەر گرووپێكی تیرۆریستی دیكە، هەروەها هەڵوێستی توركیا چۆن دەبێت؟
- دەزانین هەندێك لە وڵاتانی ئیسلامی هەرچەندە تیرۆریزمی داعش سەركۆنە دەكەن، بەڵام پاڵپشتی گرووپە ئیسلامییە چەكدارەكانی دیكە دەكەن، بۆیە بەبێ ڕاستگۆیی و ڕاشكاوی، بەدڵنیاییەوە هاوپەیمانییان لە دژی تیرۆر سەرناگرێت. توركیا لەسەر شانۆی سووریا دوو هەڵەی كردووە: یەكەم تێوەگلا لە ڕووخاندنی حكومەتی ئەسەد و دووەم پاڵپشتی هەندێك گرووپی ئۆپۆزسیۆنی كرد كە دوایی توندڕەو دەرچوون، ئەو توندڕەوانەش لە دژی توركیا هەڵگەڕانەوە. ئەو وانەیە كە دەبێت هەمیشە لەیادمان بێت. ئەوەیە دوژمنی دوژمنەكەم هەمووكاتێك هاوڕێم نییە، دەشتوانێت لە دژم بوەستێتەوە. بۆیە ئەوەی دەبێت بكرێت ئەوەیە كە تیرۆریزم لەناوببرێت وەك ڕێگەیەكی سیاسەت درووستكردن و دەبێت پاڵپشتی ئاشتییانەی سیاسەت درووستكردن بكەین.
* دیدی توركیا بۆ داهاتووی ناوچەكە تا ڕادەیەك هاوشێوەی هەرێمی كوردستانە و بە شێوەیەكی بنەڕەتی لە دیدی بەغدا جیاوازە. بۆ نموونە حكومەتی عێراقی دەیەوێت بەشار ئەسەد بە هەر نرخێك بێت بمێنێتەوە، لە كاتێكدا هەولێر و ئەنقەرە هەڵوێستیان جیاوازە. ئەمە چۆن دەبێتە هۆی هاوكاری ستراتیژی لە نێوان توركیا و هەرێمی كوردستان لە داهاتوودا؟
- بەڵێ، هەردووكیان دیدی ستراتیژی هاوشێوەیان هەیە، ئەمەش دەبێت لە ئێستادا بپارێزرێت و پێوەندییە ئابوورییەكان پەرەی پێبدرێت. هەروەها لەهەمان كاتدا سیستەمێكی سیاسی جەماوەری هەبێت كە ئیرادەی خەڵك پێناسەی دەسەڵات بكات، بۆیە لەم خاڵانەدا ئەنقەرە و هەولێر لەیەك دەچن، بەڵام بەغدا تا ڕادەیەكی زۆر ڕەنگدانەوەی بۆچوونی تارانە و ناتوانێت سەربەخۆیانە كار بكات، هەروەها ئەنقەرە و هەولێر بەرەو ڕۆژئاوا دەڕوانن و هەوڵدەدەن ڕێگە و شێواز و یاسا و سیاسەت و ئابووری بازاڕی ڕۆژئاوایی درووستبكەن، لەم ڕووەوە لەیەكچوون هەیە لەنێوان هەردوو پایتەخت و خەڵكدا، سەرجەم ئەوانی تر وەك بەغدا و دیمەشق لە بەرژەوەندی كەسێكی تر كار دەكەن وەك وەكیل و دەیانەوێت ئیرادەیان بسەپێنن لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا، بەڵام خەڵكی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست دەبێت قسەی خۆیان هەبێت، بەم واتەیە هاوپەیمانی نێوان ئەنقەرە و هەولێر ستراتیژیە و هەردوو حكومەتی هەرێمی كوردستان و توركیا لەم ڕاستییە ئاگادارن.
ئێران هێزێكی هەرێمیە و ئەجێندای خۆی هەیە و هەمیشە ئەجێندای جیاوازی هەبووە لە كاراكتەرە هەرێمایەتییەكان و تەنانەت كاراكتەرە جیهانییەكانیش، لەبەر ئەوەی ئێران دەیەوێت دەسەڵاتی لە قەوقاس و ناوەڕاستی ئاسیا و كەنداو و تا دەریای ناوەڕاست پیادەبكات. دەیەوێت ئەمە بە دوو شێوە بكات، هەم لەڕێی سەربازی و هەم لەڕێی ئایینەوە، بۆیە هێڵی شیعە لە ئێران دەستیپێكرد بۆ لوبنان و بۆ سعودیە كە بەشێكی شیعەن، ئێران دەیەوێت ئەم هێڵە ئایینییە كارا بكات و هەرێم بۆ تاران درووستبكات، هەروەها لە ڕێی بوونی بە هێزێكی ناوكی، دەیەوێت نفوزی نەك هەر لەم ناوچەیەدا هەبێت، بەڵكو خۆی لە زیانی ئیسرائیلیش بپارێزێت و هاوسەنگی دەسەڵاتی ئیسرائیل بێت، هەربۆیە ئەوانەی لەلایەن ئیسرائیلەوە پاڵپشتی دەكرێن، ئەم ئەجێندایە قبووڵ ناكەن و ئێران گۆشەگیر دەكەن و ئێران ئازار دەچێژێت، بەڵام توانیویەتی یەكگرتوویی خۆی بهێڵێتەوە. ئێستا كە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست تێكچووە، ڕۆژئاوا بۆی دەركەوتووە كە دەبێت هەندێك كاراكتەری سەقامگیر هەبێت بۆ ئەوەی ناوچەكە سەقامگیر بكات. ئیسرائیل ناتوانێت ببێتە كاراكتەرێكی ئاوا لەبەر ناكۆكی نێوان عەرەب و جوولەكە، بۆیە ئێران ماوەتەوە كە دەتوانێت وەك هێزێكی سەقامگیر كار بكات لەناوچەكەدا، ئێران ئێستا هەستدەكات زۆر بەهێزكراوە و زۆر نزیكە لە دەستپێشخەری و یارییە جیهانییەكان، ئەمەش پشتدەبەستێت بەوەی تاچەند تاران دەچێت بەلای ئەوەی نفوزی خۆی پیادە دەكات بە بێ هاوبەشیكردنی دەسەڵات و بوونی بە هاوبەشی ئاشتی لەگەڵ كاراكتەرەكانی دیكەی ناوچەكەدا.