پڕۆفیسۆر تۆبیاس شوماخەر، بڕوانامەی دكتۆرای لە زانستە سیاسیەكان لە زانكۆی ماینز بەدەستهێناوە، وانەبێژ بووە لە چەندین زانكۆ، وەك جۆن هۆپكینز و میونیخ، هەروەها نووسەری دەیان كتێب و توێژینەوە و وتارە لە چەندین بواری گرنگدا، وەك سیاسەتی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و باكووری ئەفریقیا و شیكردنەوەكانی پەیوەست بە سیاسەتی دەرەوە. گوڵان چەند پرسێكی لەگەڵدا تاوتوێكرد كە پەیوەست بوون بەو بارودۆخەی حاڵی حازر ناوچەیەكی پڕ لە تەنگژە و ئاژاوەی وەك ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و پرسی لە ناوبردنی داعش و ئەگەری سەربەخۆبوونی كورد. ئەویش بەم شێوەیە بۆچوونەكانی خۆی دەربڕی.

تۆبیاس شۆماخەر تایبەتمەند لە سیاسەتی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بۆ گوڵان:دەوڵەتی كوردستان بۆتە دیفاكتۆ و پێشوازی شا سەلمان-یش لە بارزانی نیشانەی ئەوەیە سعودیە بەو دیفاكتۆیە رازییە





* لەم ساتەوەختەدا ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بە دۆخێك ناجێگیر و پڕ لە دژواری و پشێویدا تێدەپەڕێت، دەوڵەتانی ئەم ناوچەیە كەوتوونەتە ژێر بارێكی گرانی شكست و داڕووخانەوە، بە چەشنێك ئەگەری ئەوە لەئارادایە لە ئایندەیەكی نزیكدا بارودۆخەكە بەرەو چارەسەر بچێت، ئایا چۆن لە ڕەوتی ڕووداوەكان و ئەگەرەكانی ئایندەی ئەم ناوچەیە دەڕوانن؟

- بۆ چەندین دەیەیە، ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و باكووری ئەفریقا (MENA) بوونەتە جێگەی دەستێوەردانی دەرەكی و كێبڕكێی هەرێمایەتی. لە ڕاستیدا، نەخشەی هەرێمایەتی ئێستای ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و باكووری ئەفریقا ئەنجامی كێبڕكێ جیۆپۆلیتیكییەكانی كاراكتەرە بەهێزە دەرەكییەكانە كە ژمارەیان بە شێوەیەكی بەرچاو لە دوای كۆتاییهاتنی جەنگی ساردەوە زیادیكردووە. لەكاتێكدا بە شێوەیەكی گشتی، تا ١٩٨٩ یان ١٩٩٠ دەستێوەردانی دەرەكی، تاڕادەیەكیش هەوڵی هێزە هەرێمایەتیەكان بۆ هەژموونی هەرێمایەتی، ئامانجی ناكۆكی نێوان ڕۆژهەڵات و ڕۆژئاوا بوو، ڕووخانی دیواری بەرلین و گۆڕانكارییەكانی دوای ئەوە لە نیزامی جیهانیدا هانی زۆر كاراكتەری دەرەكی دا كە ئامادەبوونیان زیادبكەن لە چەند بەشێكی ناوچەكەدا. ئەمەش شان بەشانی جووڵانەكانی ئەم دواییەی ئەمریكا لە ئاسیادا و گۆشەگیركردنی زیاتری سیاسەتی دەرەوەی وڵاتەیەكگرتووەكان لە سایەی سەرۆك ئۆباما و زیادبوونی باوەڕبەخۆبوونی دەوڵەتانی كەنداو، وەك سعودیە و قەتەر و كوەیت و تاڕادەیەكی كەمتریش ئیمارات ڕۆیشتووە. لەسایەی هەوڵەكانی ئەم دواییانەی رووسیا بۆ فراوانكردنی ئامادەباشییە سەربازییەكانی و هەروەها پێوەندییە دیپلۆماسی و سیاسی و ئابوورییەكانی لە زۆر بەشی مەشرەق و مەغریبی عەرەبی، هەروەها بە لەبەرچاوگرتنی گەیشتنە ئەنجامی ڕێككەوتنی ئەتۆمی وڵاتانی ٥+١ لەگەڵ ئێران و ڕیگەدان بەو وڵاتە بۆ ئەوەی دیسانەوە شەرعییەت بداتەوە بەخۆی، ئەوا ئاشكرایە كە ئاڵۆزییە جیۆپۆلیتیكییەكانی ناوچەكە زیاتر بەرەو پێشەوە دەچێت. ئەمەش دەرئەنجامی خراپی دەبێت بۆ چارەسەری كێشەكان بە هاوبەشی، هەروەها بۆشاییەكی درووستكردووە كە كاراكتەرە نادەوڵەتییەكانی وەك داعش و لایەنگرە ناوخۆییەكانی هەوڵبدەن پڕی بكەنەوە. وتووێژەكانی ئەم دواییانەی ڤیەننا سەبارەت بە سووریا كە هاوئەندامی تاڕادەیەك نائاسایی بە یەكەوە كۆكردەوە، وەك ئێران و سعودیە و توركیا لەوانەیە لەلایەن هەندێكەوە وەك یەكەم نیشانەی هاوپەیمانییەكی فرەلایەن لەدژی تیرۆر ڕاڤە بكرێت و وەك ئامرازێك ببیندرێت بۆ بەرەوپێشچوونی چارەسەری ناكۆكیەكان. بەڵام بۆچونی لەو جۆرە بۆچونێكی تاڕادەیەك پێنەگەیشتووە و كورتە، لەبەرئەوەی درووستكردنی هەر هاوپەیمانییەكی دژە تیرۆر ناتوانێت بەرژەوەندییە هەمەچەشن و ناوچەییەكانی هەموو كاراكتەرەكانی كە تێوەگلاون بگۆڕێت و چارەسەری دابەشبوونە دەستكردە ئاشكراكانی نێوان سوننە و شیعەكان بكات. بە مانایەكی دی، لەكاتێكدا كاراكتەرە پێوەندیدارە ناوچەیی و نێودەوڵەتییەكان هەموویان لەسەر بنەماكانی بەڵێننامەی نەتەوەیەكگرتووەكان و نەریتە نێودەوڵەتییەكان ڕێككەوتوون، بۆ نموونە وەك بەرپرسیارێتی پاراستن (R2P)، بەڵام ئەمانە بە شێوەی جیاواز ڕاڤە دەكەن بە شێوەیەك سوود تەنیا بە بەرژەوەندییە جیۆستراتیژییەكانی خۆیان بگەیەنێت.

* لە ئێستادا ئەوە ئاشكرایە كە داعش بۆتە چ مەترسی و هەڕەشەیەك بۆ سەر تەواوی جیهان، هیچ ڕێگایەكیش نییە جگە لە تێكشكاندن و لە ناوبردنی ئەم گرووپە، پرسیارەكە ئەوەیە پێویستە بە چ جۆرێك ستراتیژیەتی بەرەنگاربوونەوەی داعش دابڕێژرێتەوە بۆ ئەوەی جیهان بتوانێت خۆی لەم هەڕەشە مەترسیدارە ڕزگار بكات؟

- لەڕاستیدا هەر بوونی داعش بۆخۆی ئەنجامی دەستێوەردانە دەرەكییەكانە لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و باكووری ئەفریقادا، هەروەها شكستی دەسەڵاتە ئۆتۆكراتە كەللەڕەقەكانە لە ناوچەكەدا كە نەیانتوانیوە پابەندبن بەو پەیمانە كۆمەڵایەتییە ڕاستەقینەیەی كە دانرابوو بۆ دابینكردنی خزمەتگوزاری كۆمەڵایەتی و پەروەردەیی و گوزەران و پەرەدان بە بازاڕی كار بۆ هاونیشتمانیانیان. لە بری ئەوە ڕژێمە ئۆتۆكراتەكان لەپێش و پاشی ئەوەی پێی دەوترا بەهاری عەرەبی لە ٢٠١١دا تەنیا بایەخیان دەدا بە چەسپاندنی زیاتری دەسەڵات و دەستگەیشتنی زیاتریان بە سەرچاوەكانی دەوڵەت لەسەر حیسابی بەشدارییەكی ڕاستەقینەی سیاسی ئاشكرا و پەرەسەندنە كۆمەڵایەتییە ئابوورییەكان. لە بەرانبەریشدا سەرقاڵبووون بە بە لیبڕاڵكردنی سیاسی و بە مۆدێرنكردنی لایەنی كۆمەڵایەتی و ئابووری، لەگەڵ دابینكردنی سیستمێكی عەلمانی پەروەردەیی مۆدێرن كە كلیلی سەرەكییە لە شەڕە ناوچەیی و دەرەكییەكانی كارەكتەرەكان لە دژی بە ڕادیكاڵبوون و ڕادیكالیزمێكی لەم چەشنە. هەتا دەسەڵاتی ئۆتۆكراتی و داپڵۆسین و ڕەتكردنەوەی كۆمەڵایەتی بەردەوام بێت لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و باكووری ئەفریقادا، ژینگەی بەرهەمهێنانی توندوتیژی و بە ڕادیكاڵبوون هەر دەمێنێت. بۆیە دانانی پەیمانێكی تری كۆمەڵایەتی بە تەنیا بەس نییە، میكانیزمێكیش دەبێت دابنرێت و فشارێك درووست بكرێت بۆ ئەوەی دەستبەجێ سەرچاوە داراییەكانی داعش و رادیكاڵەكان و بزووتنەوە تیرۆریستیەكانی تر ببڕدرێت. ئەمەش ئەوە دەگەیەنێت كە كاراكتەرە هەرێمایەتییەكانی وەك سعودیە و قەتەر و كوەیت پێویستە هاوبەشی بەرپرسیاریەتییەكان بن و هۆشیار ببنەوە كە تاڕادەیەك كارە ناڕۆشن و پێوەندییە نەزانراوەكانیان لەگەڵ كاراكتەرە نادەوڵەتییەكان لەناوچەكەدا زیان بە سەقامگیرییان دەگەیەنێت. هەروەها هەتا هێزە ڕۆژئاواییەكان بەردەوامبن لە پاڵپشتیكردنی ڕژێمە ئۆتۆكراتیەكان —بۆ نموونە بانگەشەكانی ئەم دواییەی سەركردە ڕۆژئاواییەكان كە دواجار لەگەڵ ئەسەد تێهەڵچنەوە لەم ڕووەوە نموونەیەكی گاڵتەجاڕانەیە—ئەوا بەردەوام ڕەوایەتی خۆیان كەم دەكەنەوە و خۆیان وەك پاڵپشتیكەری متمانەپێكراوی دیموكراسی و خۆبەڕێوەبردنی باش و حوكمی یاسا دەكەنە دەرەوە.

* بۆ چارەسەركردنی هەر كێشە و تەنگژەیەك دەبێت بە دوای هۆكارە ڕیشەییەكانیدا بگەڕێین و چارەسەریان بكەین، كە دەكرێت ئەمە بەسەر سەرهەڵدان و تەشەنەسەندنی گرووپێكی تیرۆریستی وەك داعشیشدا جێبەجێ بێت، بە واتایەكی دیكە دەبێت ئەو كێشە بونیادییانە چارەسەر بكرێت كە بوونەتە هۆی هاتنەئارای رێكخراوێكی تیرۆریستی وەك داعش، شیكردنەوە و خوێندنەوەی ئێوە لەم ڕووەوە چییە؟

- هەر ئایدیۆلۆژیایەك، هەرچەندە لادەر بێت، ئەگەری ئەوەی تێدایە سوود لە بەردەوامبوونی دەسەڵاتی ئۆتۆكراتی و گەندەڵی و زەلیلكرد و ڕەتكردنەوەی كۆمەڵایەتی و ئابووری ببینێت. دیدی ژیان و ئاسۆكانی داهاتوو فرمانی راستەوخۆی ژینگە سیاسی و ئابووری و كۆمەڵایەتییەكانە كە تاكەكان تیایدا گەشە دەكەن. ئەگەر ئەوانە ئامادەنەبن بۆ گەشە و پەرەدانی كەسی، ئەوا هەمیشە زەمینە دەڕەخسێنن بۆ بێهیوایی و ناڕازیبوونی سیاسی و پاشان بۆ ڕق و كینە و دواجاریش بۆ توندڕەوی و توندوتیژی لەژێر ناوی هەر ئایدیۆلۆژیایەكدا بێت كە مانایەك ببەخشێت و ئینتیما درووست بكات. لەم ڕووەوە جێگەی سەرسوڕمان نییە كە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و باكووری ئەفریقا زۆرترین ژمارەی ڕژێمی نادیموكراتییان لەخۆ گرتووە، هەروەها زۆرترین ژمارەی بزووتنەوەی زۆر توندڕەو و دژە سیستەم و لە ڕووی ئایینی هاندەرەكانیان لەخۆگرتووە و ژمارە و هەمەچەشنی ئەو گرووپانەش ڕوو لە زیادبوونە.

* تێكشكاندن و شكستپێهێنانی داعش پێویستی بەوەیە هەموو لایەك ئەوپەڕی توانایان بخەنەگەڕ بۆ بەرەنگاربوونەوەی، ئێستاش داعش ئەو ناوچانەی كۆنتڕۆڵ كردووە كە زۆربەی دانیشتووانەكەیان سوننەن، پرسیارەكە ئەوەیە چۆن بتوانرێت پاڵنەر و هاندەرێك بۆ سوننەكان دروست بكرێت بۆ ئەوەی ڕۆڵیان هەبێت لە لەناوبردنی داعشدا؟ ئایا درووستكردنی دەوڵەتێكی سوننە ڕێگاچارەیەكی عەمەلی و لەبارە بۆ ئەوەی سوننەكان دەست بدەنە بەرپەرچدانەوەی داعش؟

- كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی چەندجار بەڕوونی دووپاتیكردووەتەوە كە هەر داڕشتنەوەیەكی سنوورە هەرێمایەتییەكان لە ناوچەكەدا لەئێستادا ڕوونادات. بەڵام ئەمە پێچەوانەی گۆڕانە بەردەوامەكانە لەسەر زەمینی واقیع، بەتایبەتی لە سووریا و عێراق، كە دەسەڵاتدارانی ناوەندی لەمێژە ناتوانن بەهێز كۆنتڕۆڵیان هەبێت. لە كاتێكدا داعش و لایەنە توندڕەوەكانی تر توانیویانە دەسەڵاتی خۆیان بسەپێنن بەسەر بەشێكی دیاریكراو لە سووریا و عێراقدا، هەروەها لە كاتێكدا كە درووستبوونی دەوڵەتی كوردستان لە باكووری عێڕاق بووەتە ئەمری واقیع، لە هەمان كاتدا دروستبوونی دەوڵەتێكی تەواو سوننی—سەرەڕای ئەگەری بەدڵبونی لەلایەن هەندێك لەناوچەكەدا —ئەوا كاریگەری زیانبەخشی دەبێت لەسەر سەرتاپای ڕێكخستنە ناسەقامگیرە جیۆپۆلیتیكییەكان و خۆی لەخۆیدا نائەمنییەت نەك خاوتر بەڵكو، خێراتر دەكات و ناسەقامگیری زیاتر دروست دەكات.
* چۆن لە سەركەوتنەكانی پێشمەرگە لە ئازادكردنی شنگال دەڕوانیت و ئایا ئەو گورزوەشاندنە لە داعش و ئازادكردنی ئەو شارە چ گۆڕانكارییەك لەم شەڕەدا دروست دەكات و چۆن تین و تاو بە ستراتیژیەتی تێكشكاندنی ئەم گرووپە تیرۆریستیە دەدات؟

- گرتنەوەی شنگال لەلایەن هێزەكانی پێشمەرگەوە لە ناوەڕاستی مانگی یانزەدا نیشانەیەكی گرنگ بوو لەبەر ئەوەی سەلماندی كە لایەنە ناوچەیی و ناوخۆییەكان بە پاڵپشتی ئاسمانی هاوپەیمانی نێودەوڵەتی دژی داعش، دەتوانن بەر بە داعش بگرن و تا ڕادەیەك داعش تێكبشكێنن. بەڵام نابێت باوەڕ بەوە بكەین كە ئەو سەركەوتنە بەرەوپێشچوونی زیاتری درووستكردووە لە شەڕ لەدژی داعش، بەڵكو ئەوە پەلامارەكانی پاریس بوون لە هەمان كاتدا و هەروەها لەگەڵیشیدا ئەو بیركەوتنەوە ئازاربەخشە بوو كە توندڕەوی لەڕاستیدا وەك هەڕەشەیەكی بۆ كۆمەڵگە و سیستەمە ڕۆژئاواییەكان بەرجەستە كرد، كە بە لانی كەمەوە هەندێك لە لایەنەكانی ڕۆژئاوای هاندا كە لەڕووی سەربازییەوە لە سووریا و عێراقەوە بگلێن.

* كورد بنیادنانی دەوڵەت بە مافی خۆی دەزانێت و لەم ڕووەشەوە هەوڵ و هەنگاوەكانی دەست پێكردووە، لە هەمان كاتدا كورد ئەوە بە ڕەوا نازانێت كە چارەنووسی خۆی بە دەوڵەتێكی شكستخواردووی وەك عێراقەوە گرێ بدات، بەڵام ئەوەش ئاشكرایە كە ئەم دەوڵەتە پێویستی بە پاڵپشتی نێودەوڵەتی هەیە بۆ ئەوەی بەردەوام بێت، تێڕوانین و خوێندنەوەی ئێوە لەم ڕووەوە چییە؟

- درووستكردنی دەوڵەتی كوردستان بووەتە ئەمری واقیع و بەلانی كەمەوە دەوڵەتی كوردستان لەوەدا كە پێی دەووترێت هەرێمی كوردستانی خۆبەڕێوبەر خۆی نمایش دەكات. لەكاتێكدا ئەمە ئاماژەیە بە كێشانەوەی سنوری سایكس پیكۆ و بەباشی لەلایەن زۆر هێزی ناوچەكەوە وەرناگیرێت، بەتایبەتی توركیا و ئێران و ڕژێمی سووریای بەشار ئەسەد، بەڵام دەوڵەتی كوردی لەمێژە بووەتە دیفاكتۆ، هەرچەندە هێشتا ئیعترافی یاسایی لایەنە بەهێزە دەرەكییەكانی وەرنەگرتووە. لەڕاستیدا چەندین وڵات و ڕێكخراو لەمێژە شاندی دیپلۆماسی و نووسینگەیان لە هەولێردا هەیە و ژمارەكەش ڕوو لەزیادبوونە. بەڵام ئەوەی كە ئیعترافی یاسایی دواجار ڕووبدات، ئەوا ئەمە بە ڕاددەیەكی زۆر پشتدەبەستێت بە ئامانجە هەرێمایەتییەكانی پرۆژەی دەوڵەتی كوردییەوە.
* سەرۆكی هەرێمی كوردستان، مسعود بارزانی، كەسایەتییەكی خاوەن سەنگ و قورسایی نێودەوڵەتی و هەرێمایەتییە، بە چەشنێك كە ناتوانرێت ڕۆڵ و نەخشی ئەو لە هاوكێشە هەرێمایەتییەكاندا لەبەرچاو نەگیرێت، كە ئەمەشمان بەم دواییە لە سەردانەكەیدا بۆ عەرەبستانی سعودیە بەدی كرد، شیكردنەوە و هەڵسەنگاندنی ئێوە لەم ڕووەوە چییە؟

- سەردانەكەی مسعود بارزانی بۆ سعودیە بەڵگەیەكی تری بووژانەوەی پێوەندییەكانە لەنێوان سعودیە و كوردەكان. سەبارەت بە سعودیە، ئەم سەردانە تەواو گرنگ بوو لەبەر ئەوەی ڕەوایەتی و ئیعترافی دا بە بارزانی و لێرەشەوە ئیعتراف و قبووڵكردنێكی ئاشكرا كە خۆی و كوردەكان وەك هاوبەش دەبینرێن، بەتایبەتی لەشەڕی دژی داعشدا. هەروەها سەبارەت بە كوردەكان سەردانەكە گرنگ بوو، لەبەر ئەوەی پێویستیان بە یارمەتی دارایی هەیە و زیاتریش دابینكردنی چەك و تەقەمەنی سەربازی ئەگەر شەڕیان لەدژی داعش بەردەوام بكەن. لە گۆشەنیگای سعودیەوە، كۆبوونەوەی نێوان شا سەلمان و بارزانی دەرئەنجامێكی لۆژیكییە بۆ سعودیە كە قبووڵی هەبوونی حكومەت شیعە لە بەغدا دەكات و لە جۆرێك لە هاوكاری نێوان عێراق و ئێران گەیشتووە و بەمانا فراوانەكەی ناتوانرێت خۆ لە كورد لابدات، ئەگەر دەیەوێت ئەو هەڕەشانەی داعش درووستی كردووە، ئیحتیوا بكرێن. هەروەها لە دیدی ڕیاز-دا دەوڵەتی كوردی لە باكووری عێراق، بووەتە پەرەسەندنێكی خوازراو لەبەر ئەوەی سنوور بۆ دەسەڵاتی شیعەكان دادەنێت و لێرەشەوە بۆ حكومەتەكەی بەغدا بە سپۆنسەری ئێران.