زۆر لە چاودێرانی سیاسی گەیشتوونە ئەو قەناعەتەی عێراق سیفەتی دەوڵەتی لەدەستداوە، لەبەر ئەوەی نە سوپاكەی دەتوانێت خاكەكەی بپارێزێت، نە حكومەتێك دەتوانێت ەەموو پێكەاتەكان كۆبكاتەوە، نە حكومەتەكەشی ئەركی یاسایی و دەستووریی خۆی بەرامبەر ەاووڵاتیانی جێبەجێ دەكات، ئەم بارودۆخە وایكردووە ەەموو كەس بپرسێت ئایا ئایندەی عێراق وەك دەوڵەت تەواو كۆتایی ەات؟ یان پێكەاتەی شیعە دەیەوێت دەسەڵاتی خۆی بەسەر پێكەاتەكانی دیكەی عێراق بسەپێنێت؟ بۆ قسەكردن لەسەر ئەم واقیعەی عێراق، ئەم وتووێژەمان لەگەڵ نووسەر و رۆشنبیری عێراقی د.فالح عەبدولجەبار ئەنجامداو بەمجۆرە رای خۆی بۆ گوڵان خستەڕوو.

دكتۆر فالح عەبدولجەبار بۆ گوڵان:مالیكی وەك دڕكێكه لە ناو گەرووی عێراقدا و كۆمەڵێك میراتی خراپ و قاسهیهكی بهتاڵی بۆ حكومهتی دوای خۆی جێهێشتووه



* لە بەراییدا دەمانەوێت ئەوەمان بۆ ڕوون بكەیتەوە، ئایا دۆخی عێراق هەمووی داڕماوە، یان ئەمەی لە عێراقدا ڕوو دەدات هیچ تروسكاییەكی بۆ ژیان تێدا نەماوەتەوە، لەم دۆخە ئاڵۆزكاوەدا كە ئاسایش و سیاسەت، تەنانەت باری كۆمەڵایەتی تێی كەوتووە، چ ئومێدێك بۆ چاكبوونیی هەیە؟

ــ لەگەڵ وشەی داڕمانی تەواودا نیم، یەكێك لە خاڵەكانی كە زیانی گەورەی بە عێراق گەیاندووە بریتیە لە حیساب بۆكردنی برادەرایەتی و شاندكردن و دەرماڵەپێدان و خەرجكردنی موچەی وەهمی لە ڕووی داراییەوە و هەروەها ئەو پارە دزراوانەشی كە لە قۆناغەكانی پێشووی سهردهمی مالیكی دیارنەمابوون، ئەمەیە كە داڕمانی دارایی لە عیراق دروست كردووە، بە پێچەوانەشەوە داڕمانێكی تەواو لە بەرەی سەربازیدا شك نابەم، بەڵام بەراورد بە كوردستان، دەبینین پێشمەرگە بە خێراتر شنگالیان بە هاریكاری ئاسمانی هاوپەیمانان ئازادكردەوە، كەچی پێشوەچوونی سەربازی لە ناوچەكانی تری عێراقدا خاووخلیچكە، لەگەڵ ئەوەشی كە بێجی و تكریت و دەوربەری ڕومادی هاتونەتەوە دەست سوپا، لانی كەم دەتوانین بڵێین لە عێراقدا سەركەوتنێكی ڕێژەیی بەسەر داعشدا هەیە، كشانێكی سەربازی خاو بەرەو دوورخستنەوەی داعش بەردەوامی هەیە، بەڵام كێشە بنەڕەتیەكە لە بواری سیاسیدایە، كە بۆشایی دروست كردووە، وای كردووە وڵاتانی تر دەستێوەردان لە ناو عێراق بكەن، بە نموونە هاتنەژوورەوەی سوپای توركیا بۆ ناو خاكی عێراق، حكومەتی عێراقی دەنووزێنێت و دەڵێت ئێمە دژی ئەم كارە دەوەستینەوە، بهڵام پێشوازی لە دەستێوەردانی ڕووسیا دەكات لەبەرهۆكارگەلی جیاواز، ناوچەكە وەك ناوچەی ژمارە یەك قووڵاییەكی گرنگی هەیە بۆ ڕووسیاش، بەڵام دەوڵەتی عێراق زیاتر پێویستی بە دامودەزگای زانستی و ئاسایشی و مەدەنی هەیە تا فەرمانڕەوایەتی دروست بكات، ئەگەر ئەمانەی نەبێت ناتوانێت بەڕێوە بچێت و وەك لیبیای لێ دێت، دواتر چەوتییەك هەیە لە هەڵگرتنی هەنگاوەكان و دەڵێن پاش ئەوەی داعش لەناوببرێت ئینجا چاكسازی ئەنجام دەدەین، چاكسازی تەنیا وشەیەكە بێ ئەوەی ماناكەی شیكرابێتەوە، پێویستە ڕووسیا بڵێت چاكسازی پرۆسەیەكە مەبەستمان لێی كۆتاییهێنانە بە ڕژێمی تاكحزبی سەركردەیی لە سووریادا، ئەگەر ئەم ئاڕاستەیە دیاری نەكەن، هیچ مانایەك بۆ چاكسازی نامێنێتەوە، بەڵام ئەو چاكسازییەی ڕووسیا داوای دەكات كەموكورتی زۆری هەیەو خاڵیە لە هەر ناواخن و داخوازییەكی سیاسی بۆ گۆڕینی ڕژێمی ئێستای سووریا، خاڵێكی تری هەڵە لەو ستراتیژیەتەی ڕووسیادا ئەوەیە كە دەڵێت پێویستە پاش لەناوبردنی داعش پرۆسەی چاكسازیی بهێنرێتەئاراوە لە سووریا، ئەگەر ئێستا ڕژێمی ئەسەد لاوازەو ناشیەوێت دانوستاندن بكات، ئەی ئەگەر بەهێز بێتەوە چۆن دانوستاندن دەكات.

* ڕەخنەگرتنی ئەمەریكایی لەم بارەیەوە بە ئاڕاستەی ستراتیژیەتی ڕووسیایە یان لاوەكیە؟

- لەبەرانبەردا ستراتیژیەتی ئەمەریكا پێش ههموو شت وهك رووسیا لەناوبردنی داعشە، دووەمیان ئەوەیە دەڵێت ڕژێمی ئەسەد پێویستە بگۆڕدرێت و چاكسازیی لە سیستمدا بكرێت، سێیەم دەڵێت ئەگەر چاكسازیی سیاسی لە ناوچەكەدا نەكرێت پاش داعشیش هێزگەلی تیرۆریستی تر دروست دەبێتەوە، هەڵەكەی ئەمەریكا لە كوێدایە، داعش ئێستا دەوڵەتە، نەك بزووتنەوەیەكی سیاسی یان گرووپ و ڕێكخراوێك بڕوایان بە خۆپیشاندان و مانگرتن بێت لە پێناوی چاكسازی سیاسیدا، چارەسەرەكە ڕاستە تەنیا سەربازیی نییە، بەڵام لە حاڵەتی داعشدا شتێك هەیە كیانی جیۆگرافیایی بۆ خۆی دروست كردووە، پایتەخت و بودجەو سەربازگەو لەشكری هەیە، دەزگای ئیداری بەهێزتری هەیە لەوەی عێراق و سووریا، دەوڵەتێكی بەهێزە لەڕووی جێبەجێكردنی فەرمانداری و بڕیاردانەوە، ئۆباما هەڵەكەی لەوەدایە بە هەمان چاوی ئەو بزاڤانەی كە بچوكن و پێشێلكاری لە مافی مرۆڤ دەكەن، دەڕوانێتە داعشێك كە بۆتە دەوڵەتێكی گەورەو زل لە ناوچەكەدا، هەڵەی زەقتر لە ستراتیژیەتی ئەمەریكا نەكرانەوەیەتی بە ڕووی ڕووسیادا، پێویستە پێی بڵێن، بەڵێ پێویستە دامودەزگاكانی دەوڵەت بپارێزرێت و ئێوە لەسەر حەقن، وەك چۆن لەوەشدا لەسەر حەق دەبن، كە مەترسی ژمارە یەك داعش بێت، بەڵام ئێوە لەوەدا بە هەڵەدا چوون كە دەتانەوێت پرۆسەی چاكسازی دوابخەن بۆ پاش لەناوبردنی داعش، ئەم تەڵزگەیە لێرەدا بۆ خۆی ڕایەڵەكانی هاریكاری و تەنسیقی نێوان هەردوو زلهێزەكە زیاتر دەكات، لەحاڵەتی ڕێكنەكەوتنی ئەو دوو زلهێزە لەسەر چارەسەرەكانی ئەم كێشانەی ناوچەكە، بۆ خۆی ناوچەكە وەك ئەو ماشێنەی لێ دێت كە بە داگرتنی زۆری سكرێتەرەكەی هەر لە شوێنی خۆی تایەكانی پەنتەرناش بكات و نەچێتە پێشەوە، كلیلی چارەسەر بۆ گرفتەكان تێگەشتنی نێوان ئەمەریكاو ڕووسیایە لەسەر ستراتیژیەتێكی دووجەمسەرییانە بۆ لێدانی داعش و بەكارهێنانی چەند هێزێكی وشكانی لە دژیی، هاوكات دەستپێكردنی پرۆسەی چاكسازی بە هاوسەنگی و هاوزەمان لەگەڵ لەناوبردنی داعش نەك دواخستنی، ئەمە سەری لە كوردی سوریاش شێواندووەو ئەوانیش تووشی جۆرێك لە شیزۆفرینیا بوون، لە لایەكەوە كێشەی سیستمێكی سیاسی بەرۆكی گرتوون كە ناهێڵێت تەنانەت بە ناوی كوردی خۆیانەوە منداڵەكانیشیان ناولێبنێن، لە لایەكی تریشەوە ئەو ئۆپۆزسیۆنەی ئێستا هەیە چەقبەستووی ئەتنیەو بە زەحمەت كوردی پێ قبوڵ دەكرێت و لە ناوخۆیاندا دەڵێن كورد مەترسیە بۆ ئایندەی سووریا لە كاتێكدا پێچەوانەكەی ڕاستە، ئەوەندی كورد شێلگیرانە لەبەرانبەر مەترسی داعش وەستاوەتەوە بە هەموو عەرەبی ناوچەكەوە نیوەی كوردیان بە داعش نەكردووە، كورد لە ناوچەكانی خۆیاندا داعشیان بەزاندووە، لە كاتێكدا ئەم دۆخەی ناوچەكە كێشەكەی ئەوانیشی ئاڵۆزتر كردووە.

* سەبارەت بە دۆخی ناو عێراق هەندێك ئاماژە بەو میراتیە كەڵەكەبووەی مالیكی دەكەن كە لە دوای خۆی بەجێی هێشتووە كە گوایە ئەوەیە داعشی دروست كردووەو تا ئەو میراتەش بەردەوام بێت داعش بەهێزتر دەبێت؟

- یەكێك لەو میراتیە گەورانەی مالیكی بەجێیهێشتووە وەك دڕكێك لە گەرووی عێراقدایە، دواتر سیستانی فەتوایەكی دەركرد بۆ خۆبەخشكردنی هەموو خەڵكی لە دەرەوەی سوپادا، مالیكی ئەمەی قۆستەوەو جێبەجێیكرد بۆ دامەزراندنی ڕێكخراوەكانی میلیشیایی حەشدی شەعبی، زاڵبوونی میلیشیای حەشد بەسەر سوپادا بە واتای بەردەوامیی ناسەقامگیربوون لە وڵاتدا، میلیشیا هێزێكی ناڕێكخراوەو خۆی نابەستێتەوە بە دەزگای دەوڵەتیەوە، سەركردەكانی میلیشیا بەرژەوەندیەكانیان وێك نایەتەوە لەگەڵ سیاسەتی دەوڵەتدا، ئیتر حەقم نییە لەسەر نیەتی خراپ یان باشی میلیشیاكە چییە، میراتیەكەی دووەمی مالیكی كە قوڕی بۆ عێراق خەستتر كردەوە، خەزێنەیەكی بەتاڵ و حەتاڵی لەپاش خۆی بەجێهێشت، میراتی مەترسیدارتری سێیەم هێشتنەوەی ئەو دارودەستە گەندەڵكارانەی خۆیەتی لە دەزگاكاندا كە كارەساتی گەورەیان بەسەر عێراقدا هێناوە، ئەم میراتانەی مالیكی بەجێی هێشتوون دەیان ساڵی دەوێت تا چارەسەر بكرێن.

* دەڵێن مالیكی دەوڵەتی عێراقی وەرچەرخاندووە بۆ خزمەتیی شیعەو ئێران، ڕات چییە لەسەر ئەم قسەیە؟

ــــ ڕاستە ئێران دەسەڵاتێكی گەورەی لە عێراقدایە، دەوڵەتی عێراق ڕەزامەندە بە زۆربەی ئەو ئامانجانەی لە سیاسەتی دەرەوەی ئێراندایە بۆ ناوچەكە ههیهتی، بەڵام ڕێكناكەوێت لەگەڵ سیاسەتی دەرەوەی كەنداودا، تەنانەت پێوەندیەكانی عێراقی لاواز كردووە لە ڕووی بازرگانی و پیشەسازی و زانستیەوە لەگەڵ توركیاداو پێوەندیەكانی عێراق بە ئەمەریكاوەی سست كردووە، گرفتەكە لەوەدایە ئێران تەماشای شیعەی عێراق ناكات بە ڕوانگەی دەوڵەت و سیاسەت بەڵكو بە ڕوانگەیەكی مەزەبی و ئاینی چەقبەستووانەوە بۆیان دەڕوانێت، ئێران حاكمێكی شیعی ئیسلامی متمانەپێكراوی خۆی لە عێراقدا دەوێت كە كاربەڕێوەبەرێت، چەندین كاندیدی ئیسلامی شیعیی هەبوون لە عێراق كە ئێران پێی خۆش نەبوو ببنە سەرۆكی ئەنجومەنی وەزیرانی عێراقی، ئێران دەیەوێت ئیسلامییە شیعەكان سەربخات نەك شیعە، چونكە لە فەزای شیعەكاندا، شیعەی ماركسی و لیبرالی و یەعروبی و نەتەوەییش هەیە، كە ئێران نایەوێت ئەوانە لە حوكمدا بن.

* ئایا لەو بڕوایەدای جیاكردنەوەی ئایین لە دەوڵەت یان تێكەڵاوكردنیان هۆكارێكە بۆ ئەم دۆخەی عێراق بەسەری دەبات؟

ــ ئیسلامی سیاسی تۆمەتبار دەكرێت بەو حاڵەتە، ئیسلامی سیاسی بناغەی داعش و بزووتنەوە سونیە ئیسلامیەكانی ترە، تەنانەت بناغەی بزاڤە شیعیەكانیشە كە لەسەر سامان لە نێو یەكتردا لە ململانێی توندوتیژدان، دەزگای ئاینی كەمێك ماندوو بووە لەو پارتانەو لەم دواییانەدا هەندێ هەڵوێستی بێلایانەی تەبەنا كردووە، بە گشتی ڕۆڵی ئایین لەم كێشانەی عێراقدا ڕۆڵێكی نەرێیانەیە، زۆربەی ئەو دەسەڵاتدارانەی چمكی دەسەڵاتیان بە دەستەوەیە ئایین بەكاردەهێنن تا پێگەو پۆستەكانی خۆیان بەهێز بكەن بە هۆیەوە، وەك ئامڕازێك بەكاری دەهێنن تا شەرعیەتێ بدەن بە مانەوەی خۆیان لە دەسەڵاتدا، ئەوانن كە بە خراپترین شێوە ئایین بۆ خزمەتی سیاسەت بەكاردێنن نەك بە پێچەوانەوە.

* ڕۆڵی سونە لە عێراقدا ئایا بەرەو لێژایی دەچێت یان خەریكە بەرەو باشی بچێتەوە یان كەوتۆتە نێوان دوڕیانێك و دابڕانێكەوە چۆن بۆی دەڕوانیت؟

ـــ ڕۆڵێكی هەڵوەشاوەیان هەیە، بەهۆی خاوەن و سەركردایەتیەكانیەوە، كێشەكەیان لەوەدایە بە پێی پارێزگاكان دابەشبوون و پارچە پارچەن، فراكسیۆنەكانیشیان دابەش بوون بەسەر پارێزگاكانداو زەعامەتی ناوچاییان هەیەو كێبەركێیان لە نێوان خۆیاندا هەیە، بەرژەوەندیەكانیان پەرت و بڵاون وەك ڕەوتەكانیان وان، كە پێكڕا یەكبوونێكی سەركردایەتی یەكگرتوو كۆیان ناكاتەوە، لایەنێك بەرنامەیەكی داخوازی هەیەو یەكێكی تریان بە پێچەوانەی ئەمەو داخوازی جیاواز لەوی تر پێشكەش دەكات و ئەمانەشمان بە ڕاشكاوی بینی لە ماوەی بزاڤی میللیانەی ئەنباردا، كۆنگرەكانیشیان كە لە دەرەوەی وڵات ساز دەكرد هیچ ئەنجامیان نەدەبوو، حكومەتی ئیتیحادی بە كەیفی خۆی كەوتبووە گەمەپێكردنیان، چەندین سەركردە هەبوون لەناویان شایەنی سەركردایەتی نین، ناوەندی سونە بەو شێوەیەیە ئیتر هەندێك لە سەركردەكانیشیان گەرچی ئیعتراف بە شوناسی مەزهەبی ناكەن بەڵكو ئیعتراف بە ناسنامەی عێراقی دەكەن، ئەمەش وای لێكردون بە شێوەی گشتی لێكترازاو بن و واقیعبین نەبن لە داخوازیەكانیاندا، ڕوانینی ستراتیژیانەیان بۆ چارەسەری كێشەكانی ناو عێراق پێ نییە، تەنانەت لە ناو یەكتردا متمانەیان بە یەكتر نییە، ترس و دڵەڕاوكێ كۆیان دەكاتەوە، بەڵام هەر یەكەیان بە گوتارێكی جیاواز ڕووبەڕووی كێشەكان دەبێتەوە، ئەو متمانەیەی لە دەستیان داوە بە پێنج دەقیقە ناگەڕێتەوە بەڵكو پێویستی بە چەندین ساڵە تا بینابكرێتەوە.