پڕۆفیسۆر نادیە ئۆربیناتی ئوستادی زانستی سیاسەتە لە زانكۆی كۆڵۆمبیا و پسپۆڕ و تایبەتمەندە لەسەر تیۆری سیاسی، بەتایبەتی فیكری سیاسی مۆدێرن و هاوچەرخ و سەرنووسەری گۆڤاری «كۆنسێلتەیشن» ـە كە گۆڤارێكی رەخنەیی نێودەوڵەتییە لەسەر تیۆری دیموكراتی. بۆ قسەكردن لەبارەی ئەو تەحەددییانەی ئەمڕۆ لە جیهاندا بە هۆكاری جیاواز رووبەڕووی دیموكراتی دەبنەوە، هەروەها چۆنیەتی مامەڵەكردن لەگەڵ ئەو تەحەددییانە بۆ چارەسەر كردنیان و چەند پرسێكی هەنوكەیی، ئەم دیمانەیەمان لەگەڵ خاتوو نادیە ئۆربیناتی ئەنجامداو بەمجۆرە رای خۆی بۆ گوڵان خستەڕوو.

پڕۆفیسۆر نادیە ئۆربیناتی تایبەتمەند لە تیۆری سیاسیدا بۆ گوڵان:لە ئەڵمانیا سنوورێك بۆ حزبە توندڕەوە رادیكاڵەكان دانراوە و رێگەیان پێ نادرێت دیموكراتی بەرەو هەڵدێر بەرن



* بۆ ئەوەی دیموكراسی هەمیشەیی بێت، دەبێت هاوسەنگییەكی باش لە نێوان ئازادی و سەقامگیریدا بپارێزرێت. بە مانایەكی دیكە یەكێك لە گرفتە گرنگەكانی بەردەم دیموكراسی پاراستنی سەقامگیری و دابینكردنی ئازادییە بنەڕەتییەكانە. كەواتە چی روودەدات كاتێك دیموكراسی كێشەی هەبێت لە رێگرتن لە پاشەگەردانی و دابینكردنی سەقامگیری؟
- با لە چوارگەشەی یەكەمەوە دەستپێبكەین. دیموكراسی پێویستی بە دەوڵەتە لەبەر ئەوەی خۆی شێوەیەكی حكومەتە كە لەسەر بنەمای رێكخراوە دەستوورییەكان و سنوورداركردنی فرمانە سیاسییەكان و باوەڕی بە ئاسایشی بنەڕەتی هەیە لە جێبەجێكردنی یاسادا، كە لە ئەنجامدا سیستەمێكی وەزاری و بیرۆكراسی دەبێت،كە پەیكەرەی دەوڵەتە. لەم رووەوە دیموكراسی وەك خوێن و گۆشت وایە بۆ پەیكەرەكە، چونكە گونجاوە بۆ رێكارەكانی هەڵبژاردن و دەسەڵاتی نوێنەرانی سیاسی. لەم پرۆسەیەدا هەموو هاونیشتمانییان بە ژن و پیاوەوە بەشدارن لە دانانی یاسادانەرانی سیاسی و شەرعییەتیان پێدەدەن. بۆیە لێرەوە دیموكراسی باوەڕی بە سیستەمێكی مافەكانە كە نابێت پێشێل بكرێت و ئەو گەرەنتییە دەدات كە جێبەجێكردن و ناچاركردنی یاسا بەپێی یاساكان و لە ژێر وردەكاری و سەربەخۆیی سیستەمی دادگەریدا روودەدات. مافەكان و دابەشكردنەكانی دەسەڵات دڵنیایی دەدات كە هیچ زۆرینەیەك ناتوانێت وەك حاكمی رەها حوكم بكات و هیچ دەسەڵاتێكی دەوڵەتی بەپێی بڕیاڕی رەمەكی كاربكات. بە كورتی دیموكراسی رێگەیەكی ئاڵۆزی پێكهێنانی حكومەتەكان و بیروبۆچوونەكانە و پێویستی بەوەیە كە ئاسایش، یان پێچەوانەكەی (توندوتیژی) كێشەیەكی هەمیشەیی رۆژانە نەبێت. دیموكراسی دەیەوێت و لەهەمان كاتدا بەشدارە لە درووستكردنی ئاشتی لە كۆمەڵگەدا. رێگە دەدات بە خەڵكە جیاوازەكان بەرژەوەندی جیاواز و بۆچوونی خۆیان هەبێت و ئاشتییانە كێبڕكێ بكەن بۆ گۆڕینی حكومەت و دەسەڵات لە بەرانبەردا. دیموكراسی بە «سازانی لۆژیكانە» دەژی و ئەمە دەستوورەكەیەتی، لەنێوان ئەو هێزە سیاسییانەی بەڵێنیان داوە بە قسە و سندوقەكانی دەنگدان شەڕ بكەن، ئەمەش لەناو هەڵبژاردندا. دیموكراسی بەڵێنی سنوورداركردنی كێبڕكێیە لەبەر ئەوەی بەڵێنێكە بۆ كێبڕكێی دەسەڵاتی سیاسی تەنیا لە رێی ئامرازە سیاسییەكانەوە.
* لایەنێكی جوانی سیستمی دیموكراتی ئەوەیە كە دەڵێن وڵاتانی دیموكراتی لە دژی یەكتری شەڕ ناكەن.، ئایا چۆن باسی ئەم شانازییە دەكەیت كە دەوڵەتانی دیموكراتی لە رۆژئاوا شانازی پێوە دەكەن؟
- ئەم بیرۆكەیە تا رادەیەك نوێیە. لەلایەن مایكل دۆیل ـەوە كە زانایەكی سیاسییە لە زانكۆی كۆڵۆمبیا لە ساڵانی هەشتاكاندا داهێنراوە. دۆیل-یش لە بیرۆكەی «ئاشتی هەمیشەیی» ئیمانوێل كانت ـەوە پەرەی پێداوە كە لە ساڵی ١٧٩٥دا نووسراوە، بەڵام ئەم دوو بیرۆكەیە جیاوازن. بەپێی بۆچوونی كانت، ئاشتی هەمیشەیی لە رێی پێوەندی و پشت پێبەستنی هاوبەشی لەسەرخۆیە، هەندێك جار دوای چەندین جەنگ و ناكۆكی، دەوڵەتان دەست دەكەن بە گەڕان بەشوێن پێوەندیی ئاشتییانەدا، بەڵام لەبەر ئەوە نا، كە یەكێك بەسەریاندا بیسەپێنێت، بەڵكو لەبەر ئەوەی دەوڵەتان بە كۆمەڵگە مەدەنییەكانیان كە لە سەر بنەمای مافەكان دەمەزراون، زوو، یان درەنگ تێدەگەن كە باشترە لە جیاتی جەنگ پێوەندی بازرگانی درووست بكەن. بەڵام ئەم پرۆسەیە لە مێشكی كانتدا پێویستی بەكاتە، واتە پرۆسەیەكی درێژە و دەبێت لە ناو دەوڵەتەكان خۆیانەوە دەست پێبكات، لەبەر ئەوەی هاونیشتمانییان پێویستییان بە پێوەندیی بازرگانی و مافی رۆیشتن و گواستنەوەی شتومەك هەیە، ئەمەش پەرەدەسەنێت بۆ سیستەمێكی دەستووری. ئەم گۆڕانە ناوخۆییە بەشدار دەبێت لە گۆڕینی پێوەندیی نێوان دەوڵەتان لە جەنگەوە بۆ رێككەوتنەكان. بەدڵنیاییەوە بۆ ئەوەی ئەمە سەربكەوێت لەسەر ئاستی جیهانی، پێویستە بەرەو ئاڕاستەی بە دەستووریكردنی رەفتارەكانیان بچن. لێرەشەوە رێككەوتنەكانیان لا پەسەند دەبێت لەجیاتی جەنگ و رێككەوتنە راستەكانیان لەجیاتی ئاگربەستی فرت و فێڵاوی و رەفتاری ئاشكرا لە جیاتی نهێنی لا پەسەند دەبێت. هەر بۆیە لە بیرۆكەكەی كانتەوە، مایكل دۆیل یاسایەكی گشتی زۆر گرنگ و ئاسانی پەرەپێداوە كە بەپێی ئەوە ئەگەر هەموو دەوڵەتان دیموكراسی بن، ئەوا جەنگ كۆتایی پێدێت، لەبەر ئەوەی دەوڵەتانی دیموكراسی شەڕ لەگەڵ یەكتر ناكەن. ئەمەش بەدڵنیایەوە لەلایەكەوە راستە و لەلایەكی تریشەوە راست نییە. ئەم گریمانەیە قورسە بەو شێوە ئاسانە درووست ببێت، لەبەر ئەوەی دەوڵەتانی دیموكراسی لە جیهانێكدا دەژین كە چەندین حكومەتی نادیموكراتی تێدایە و لێرەشەوە دەیانەوێت پەرە بە هێزی سەربازی بەهێز بدەن بۆ ئەوەی خۆیان بپارێزن و كەمتر دەسەڵاتی مەدەنییان هەبێت. بەدڵنیاییەوە ئەوە راستە كە دەوڵەتانی دیموكراسی دەیانەوێت پێوەندییەكانیان ئاشتییانە بێت، هەروەها لەبەر ئەوەی حكومەت پشت بە رێككەوتنی خەڵك دەبەستێت، ئەوەش قورسە كە لەڕێی بەرپاكردنی شەڕ و داگیركارییەوە خەڵك رازی بكەیت، لەكاتێكدا لەكاتی جەنگدا بۆ بەرگری دەتواندرێت ئەمە بكرێت. بەڵام هەتا دەوڵەتانی دیموكراسی بە رژێمە داپڵۆسێنەر و ستەمكار و ئۆتۆكراتیەكان دەورە درابن، ئەوا قورستر دەبێت بۆیان كە بە رێگەی تەواو رەوای دیموكراسی بجووڵێنەوە.
* بەم دواییانە چەندین كێشەی جیهانی بەهۆی پەنابەران و لێشاوی كۆچبەران بۆ ئەوروپا درووست بوو، هەروەك بزووتنەوەكانی دژە جیهانگیری و ناڕازیبوون لە درووستبونی یەكێتی ئەوروپا، پارتە راستڕەو و نەتەوەپەرستەكان دژی كۆچبەران و رێساكانی دیموكراسی وەستانەوە، چۆن ئەم گۆڕانكارییانە دەبینی و تا چەند دەبنە هەڕەشە بۆ دیموكراسی؟
- پێموایە ئەمە مەسەلەیەكی گرنگە. یەكێتی ئەوروپا وەك پرۆژەیەكی كرانەوە بۆ ئازادی هاتوچۆی هاونیشتمانییان و كەلوپەل لەنێوان دەوڵەتانی ئەوروپا و هاونیشتمانییانیاندا لەدایك بوو. ئەمە مافێكی بنەڕەتییە لە رێككەوتنی رۆمای ١٩٧٥دا. هەتا ئەو كاتە سنووری دەوڵەتانی ئەوروپا داخرابوون لەبەر ئەوەی دەوڵەتان دوژمنی یەكبوون. رێككەوتنی رۆمای ١٩٧٥ زۆر گرنگ بوو لەبەر ئەوەی مافی هاتوچۆی ئازادی راگەیاند، هەرچەندە بەدڵنیاییەوە بۆ ئەو خەڵكانە نا كە لە دەرەوەی ئەوروپاوە دێن، بەڵكو تەنیا بۆ هاونیشتمانییانی دەوڵەتانی ئەوروپا كە ئەو رێككەوتنەیان ئیمزا كردبوو، بەڵام ئەمە دەستپێكێكی باش بوو، لەبەر ئەوەی بیرۆكەی ئازادی هاتوچۆی لەناو ناوچەیەكی فراوانی سیاسیدا خستە ناو كەلتووری سیاسی ئەوروپاوە. ئەمە فراوانكردنی ئەو بیرۆكەیە بوو كە چیتر سنوورەكان پێویست نییە داخراو بن و پێویستە لە جیاتی ئەوە بكرێنەوە. یەكێتی ئەوروپا لەسەر ئەو بیرۆكەیە لە دایك بوو لەبەر ئەوەی زۆر خەڵك پێویستییان بەوە بوو ئازادانە هاتوچۆ بكەن بۆ ئەوەی كار بدۆزنەوە، یان ژیانێكی باشتر و جیاواز هەڵبژێرن. بۆیە یەكەم بنەمای هاتوچۆكردن پێویستی ئابوری و كار و ژیانێكی باشتر بوو. ئەمڕۆ ئەم بیرۆكەیە بۆ زۆر لە كۆچبەران كە هەوڵدەدەن وڵاتانی خۆیان بەجێ بهێڵن شتێكی گرنگە، لەبەر چەندین هۆكار: لەبەر ئەوەی وڵاتانی خۆیان لە شەڕدان، لە جەنگی ناوخۆیی و وشكەساڵیدان و هەروەها لەبەر ئەوەی كاریان نییە، بۆ ئەوەیە بژین، هەندێك جاریش تەنیا بۆ ژیانی جەستەییە نەك ئابووری، بۆیە كۆچبەران و پەنابەران هۆكاری خۆیان هەیە كە رابكەن و بە شوێن ژیانێكی باشتردا بگەڕێن. بەم مانایە ناتوانیت رێ لە خەڵك بگریت كە بە شوێن ژیانێكی باشتردا دەچن و ناتواندرێت بەڕاستی سنوورەكان دابخرێن. بە بۆچوونی من كێشەكە ئەوەیە كە پەنابەران زۆر زۆرن و بە كۆمەڵ كۆچ دەكەن بۆ ئەوروپا. ئەمە تەنیا كۆچكردنی چەند كەسێك نییە بە خۆیان و خێزانەكانیانەوە، بۆیە بووەتە هەڕەشە. سەرەڕای ئەوەش ئەو كۆچبەرانەی لە سووریا، یان ئەفریقاوە دێن، هەندێكجار لەلایەن رێكخراوە تاوانكارییەكانەوە بە قاچاخ دەبرێن و لەسەر ئەو خەڵكە پارە پەیدا دەكەن. لە كۆتاییدا ئەم لێشاوی پەنابەرانە لە كاتێكدا هاتووەتە ئاراوە كە وڵاتانی ئەوروپا لەڕووی ئابوورییەوە لە دۆخێكی باشدا نین. ئەوروپا لە ژێر باری گۆڕانكارییەكدایە بە ئاڕاستەی یەكسانی و كەمتر دەوڵەمەندی. لەو وڵاتانەی كە بەم دواییانە چوونەتە یەكێتی ئەوروپاوە، باری نالەباری ئابووریشیان زیادی كردووە، سەرەڕای دیموكراسی و مافەكان. من هەوڵدەدەم بە سادەیی لە ئاڵۆزی رووداوەكان كە ئەوروپا رووبەڕووی دەبێتەوە تێبگەم، وەك زیادبوونی هەستی ترس لە بێگانە و قەیرانە ئابوورییەكان پێكەوە، ئێستا تیرۆریزمیشی هاتە سەر، ئەمەش وادەكات كە بارودۆخەكە مەترسیدار بێت لە گۆشەنیگای چارەنووسی ئەوروپاوە، لەبەر ئەوەی داخستنی سنوورەكان واتە نەتەوەپەرستی و شۆڤێنیزم و ترس لە بێگانە، كە هەردووكیان پێكەوە بە گرفت و ناخۆشن بۆ دیموكراسی.
* لە وڵاتانی پەرەسەندووی دیموكراسیدا رادیكاڵ و توندڕەوەكان پرنسیپەكانی دیموكراسی بەكاردێنن بۆ پێشێلكردنی حوكمی یاسا، حوكمی یاساش بۆ كەمكردنەوەی دیموكراسی، هەروەها ئازادی رادەربڕین بۆ مەبەستی تایبەتی خۆیان خراپ بەكاردێنن و سەقامگیری كۆمەڵایەتی دەخەنە مەترسییەوە، ئەمە چۆن دەبینی؟
- ئەمە دیاردەیەكی نوێ نیە و بە قەد دیموكراسی كۆنە، لەبەر ئەوەی بۆچوونەكان پێویستییان بە فەزایەكی كراوەیە بۆ دەڕبڕینیان بە ئاشكرا و هەندێكجار مونافیسەكان لە یاری سیاسیدا دوژمنی دەستووری دیموكراسین. فەزای كراوە بۆ بیرۆكە فرەییەكان بەئاشكرا زەحمەتە سنووردار بكرێت، بەبێ مەترسی خستنە سەر سەرتاپای سیستەمەكە. بۆیە هەندێكجار وا روودەدات گۆڕەپانی سیاسی پێشبڕكێ بەكاردەهێندرێت لەلایەن گرووپە توندڕەوەكانەوە كە دیموكراسی نین بۆ نیازی خۆیان، ئەمەش مەترسی ئەوەی هەیە ئەگەر زۆرینە لە وڵاتی خۆیاندا بەدەست بێنن، ئەوا ئامادەن دەستوور بگۆڕن و سیستەمی دیموكراسی بگۆڕن بە سیستەمێكی دەسەڵاتخواز. هەندێك لە بیردۆزانی وەك كارل شمیت، پێیانوابووە بۆ ئەوەی خۆ لەم بارە ناخۆشە لابدرێت، وا باشترە پێشبینی بكرێت و لە دەستووردا هەندێك سنووربەندی بۆ توندڕەوان هەبێت. ئەمەش لە ماددەی ٢١ی دەستووری ئێستای ئەڵمانیادا هەیە كە بەشداری پارتە توندڕەوەكانی لە كێبڕكێی هەڵبژاردندا لە چەپەوە بۆ راست بێبەری كردووە. ئەمەش پێی دەوترێت: دیموكراسی جەنگاوەر (militant democracy)، یان ئەو دیموكراسییەی كە خۆی دەپاریزێت. ئەمە مۆدێلێكە لە سنوورداركردن و سنوورداركردنی خۆپارێز كە هەندێك لە وڵاتانی دیموكراسی هەڵیانبژاردووە، بەڵام هەموویان نا. بۆ نموونە ئیتاڵیا وا نییە، لەبەر ئەوەی دەستوورەكەی دەڵێت: بۆ كێبڕكێی كورسییەكانی پەرلەمان و بەدەستهێنانی زۆرینە، هەموو پارتە سیاسییەكان، تەنانەت خراپترینیان دەتوانن كێبڕكێ بكەن، -هەرچەندە پارتە فاشییەكان لەو كاتەوە دەستوور دانراوە كە دەستوورێكی دژەفاشییە وەلاخراون-. بۆیە بۆچوونی جیاواز لەسەر ئەم مەسەلەیە هەیە. من بۆخۆم پێموایە دیموكراسی یارییەكی مەترسیدارە و ناتوانین هەر لە پێشەوەدا دڵنیا بین كە بزووتنەوەیەك كە سەرەتا بە بۆچوونی خراپ دەستپێدەكات هەروا دەمێنێتەوە لە پرۆسەی كێبڕكێ سیاسییەكاندا. هەروەها دیموكراسی پرۆسەی فێربوونە لە ناكۆكییەكان و لێرەوە فێردەبین چۆن لە رێی كێبڕكێوە یەكتر زیاتر قبووڵ بكەین و لێبوردەیی جێبەجێ بكەین، بەڵام باشترە یاسایەك هەبێت لە دەستووردا كە رێ لە پارتە رادیكاڵەكان بگرێت و نەتوانن لە هەڵبژاردنەكاندا بەشداربن.
* بوارێكی دیكە و گرنگی دیموكراسی، ئازادی دەربڕین و میدیای ئازادە، واتە لە كۆمەڵگە دیموكراسییەكاندا پێویستە میدیای ئازاد هەبێت و دەشتوانین ببینین كێ گرفت بۆ دیموكراسی درووست دەكات، وەك ئیسلامی و پۆپۆلیستەكان كە هەمان رێگە بەكاردێنن بۆ پڕوپاگەندە سیاسییەكانیان، بۆیە لەجیاتی ئەوەی فاكتەری پاڵپشتی دیموكراسی بن، ئەوا میدیا دەگۆڕن بۆ لاوازكردنی دیموكراسی، كەواتە لێكەوتەكانی ئەم گۆڕانە چی دەبێت؟
- پرسیارەكە لە بارەی ئازادی رادەربڕینەوە لە كاتێكدایە، وەك كاتی ئێستا، كە هەر تەنیا رۆژنامە و كتێب و تەلەفۆن و تەلەفزیۆن نییە، بەڵكو ئینتەرنێت و ئایفۆن و چەندین رێگەی دیكەی پێوەندی دەنگی و رەنگی هەن كە زەحمەتە كۆنتڕۆڵ بكرێن. بەڵام یەكێك لە باشییەكانی دیموكراسی ئەوەیە كە لە بیرۆكە جیاوازەكان ناترسین و تەنیا لە رێی بیرۆكەوە شەڕكەری باشی بیرۆكەكان دەبین، كەواتە بۆچی لە بیرۆكەكان بترسین، پێش ئەوەی لەبارەیانەوە بزانین؟ سەرەڕای ئەوەش، ئەگەر بمانەوێت لەبارەیانەوە بزانین، كارێكی باش دەبێت كە بە ئاشكرا بەیان بكرێن. پارادۆكسی ئازادی ئەوەیە كە بەتەواوی گرنگە بۆ ئەوەی رەخنە لەوانە بگرین كە مەترسیدارن لەبەر ئەوەی ئازادی شتێكی بنەڕەتییە. بۆیە دەبێت فێربین لەگەڵ فرەییدا بژین و ئەمەش بۆچوونی منە. بارودۆخی قەیراناوی هەیە وەك لە فەڕەنسا و ئیتاڵیا و ئەڵمانیا و بەلجیكا و تەنانەت لە وڵاتە یەكگرتووەكان كە تیایدا بۆ ئەوەی لە دژی تیرۆریستان بجەنگن، یان رێگە بگرن لە رێكخراوبوونی تیرۆریستان، بانگەشەی ئەوە دەكەن پێویستە میدیا كۆنتڕۆڵ بكەن. پێموایە لە هەندێك حاڵەتدا چاودێریكردنی میدیا تەنیا لەبەر ئەم هۆكارە نییە و چەند هۆكارێكی دی لەخۆ دەگرێت. پرسیارەكە ئەوەیە كە ئەوانەی دەتوانرێن چاودێری بكرێن لە ژێر كۆنتڕۆڵی ئێمەدا نین و ناتوانین بڵێین ئاخۆ تەنیا چاودێری تەنها ئەوانە دەكرێن كە پێویستن لەبەر هۆكاری ئەمنی، بەڵام دەبێت دانی پێدا بنێم كە ئەمە كێشەیەكی قورس و ئاڵۆزە، بەڵام دەبێت هەوڵبدەین پشت بەحوكمی یاسا ببەستین، یان دادگا و قەزایەكی سەربەخۆ كە بتوانن دیراسەی ئەوانە بكەن كە شوێن پێوەندییە ئینتەرنێتییەكان دەكەون بۆ ئەوەی فراوانی چاودێرییەكەیان سنووردار بكەن. بەڵام ئەمە قورسە و لە راستیدا لە رووی بیردۆزی و پراكتیكیەوە ئاڵۆزە. بەگشتی بۆچوونەكان دەبێت كراوە و ئاشكرا بن، هەروەها لە بارودۆخە ناخۆشەكاندا لەوانەیە مەترسی كۆنتڕۆڵ پاساوی هەبێت.
* ئەگەر پاشەگەردانی لە وڵاتانی دیموكراسیدا هەبێت، كەواتە چ دەرفەتێك هەیە بۆ چەسپاندنی دیموكراسی لەو وڵاتانەدا كە بە تەواوی لەپاشەگەردانیدان؟
- ئەو وڵاتانەی كە لەپاشەگەردانی تەواودان، وڵاتانی زۆر لاوازی دیموكراسین، بەڵام دیموكراسی كتوپڕ و لە رۆژێكدا درووست نابێت. پێویستە لەلایەن ئەو خەڵكەوە بە هەند وەربگیرێت كە دەیانەوێت، دیموكراسی ناتوانرێت هاوردە بكرێت و دەبێت لە ناوەوە درووست بكرێت، واتە یاساكانی گەمەكە ئاسانە بۆ تێگەیشتن، بەڵام قورسە جێبەجێبكرێن و قبووڵكردنیان بردنەوەیەكی گەورەیە. دیموكراسی ئەمەیە. پرۆسەیەكە قورس و درێژە بۆ ئەوەی خۆت بەڕێوە بەریت. هەروەها ئەو رێگەیەی كە دیموكراتی پێی بونیاد دەنرێت، دەبێت بیپارێزیت، رێگەی زۆریش هەیە بۆ پاراستنی و باشترین رێگەش خودی ئامرازە دیموكراسییەكانە.
* لە ١١ی سێپتەمبەردا تیرۆریزم شوێنێكی نەبوو بۆ ئەوە جیهان تێكی بشكێنێت، بەڵام لە دوای سەرهەڵدانی داعشەوە، ئێستا گۆڕانێك لە مێژووی تیرۆردا روویداوە، بۆیە مەسەلەكە بەهێزی تیرۆریستان نییە، بەڵكو ئەو بۆشاییە كە دەوڵەتان لە ناوچەكەدا بەهۆی نەبوونی دەسەڵاتیان بەسەر ناوچەكانیاندا درووست بووە، بۆیە ئەگەر دەوڵەتان نەتوانن یاسا بە سەر ناوچەكانی ژێر قەڵەمڕەوی خۆیاندا جێبەجێبكەن، ئایا دەتوانین بڵێین ئەو دەوڵەتە شكستخواردووانە هەڕەشەن بۆ وڵاتانی دیموكراسی؟
- هاوڕام لەگەڵتدا، ئەمەش واتە ئەگەر سەیری مێژووی نوێ بكەین، دەبێت بزانین كارەسات بوو كە دەوڵەت وەك دامەزراوە لەبەر یەك هەڵوەشێندرا، لەمەدا مەبەستم عێراقە. گەر سەدام حوسەین لەگەڵ دەوڵەتدا پێناسە بكەین، یان دیكتاتۆری بە دەوڵەتەوە ببەستینەوە، هەڵەیەكی گەورەیە. دەوڵەت دەستكەوتێكی گرنگە و لە عێراقدا راستیەك بوو. پاشان تێكشكێندرا و ئەنجامەكەشی لاوازییە لە كۆنتڕۆڵكردنی ناوچەكە و بەم شێوەیەش رێگە لە درووستبوونی گرووپە تیرۆریستییەكان ناگیرێت. هەمان شت بەم دواییانە لە لیبیا روویدا، بۆیە بەبێ دەوڵەت ناوچەكە دەبێتە جۆرێك لە بیابانی كراوە كە تیایدا هەركەسێك دەتوانیت بپەڕێتەوە و چالاكی بكات. هەروەك وتمان، دەوڵەت شتێكی پێویستە بۆ دیموكراسی. پێویستە دەوڵەت هەبێت بۆ ئەوەی دیموكراسیت هەبێت. دەوڵەت گرنگە و سەرەكییە و بنەمایەكی بنەڕەتیە و دەبێت هەبێت. بە دڵنیایەوە كاتێك دەوڵەت لاواز بێت و نەتوانێت كۆنتڕۆڵی ناوچەیەك بكات، ئەوا مەترسی درووست دەبێت، كە ئەو ناوچەیە ببێتە پەناگەی هێزە ناسەقامگیرەكان. هەمومان ئەوە دەزانین، هیچ شتێكی نوێ لەم بارەیەوە نییە. لە تۆماس هۆبزی مەزنەوە لە سەدەی حەڤدەهەمەوە دەزانین بە تەواوی چی مەترسیدارە، بەڵام ئەوەی نوێیە ئەوەیە ئەمڕۆ هێزە ناسەقامگیرەكان پشت بە ئامرازەكانی پێوەندی دەبەستن كە زۆر بەتواناترن بەراورد بە رابردوو. من شارەزایەكی نێودەوڵەتی ئیستیخبارات، یان مەسەلە سەربازییەكان نیم، بەڵام وەك هاونیشتمانییەكی ئاسایی پێموایە ناتوانین بە ئاسانی تیرۆریستان تێكبشكێنین بە شەڕ، ئەمە باشترین ستراتیژ نییە، باشترین ستراتیژی ئەوە دەبێت كەوا لەو خەڵكانە بكەیت كە ئازاریان چەشتووە بەدەست تیرۆریستانەوە شەڕیان لەگەڵ بكەن، مەبەستم ئەوەیە دەبێت وەك مەسەلەیەكی ناوخۆیی ببیندرێت، هیچ كەسانێك ناتوانن باشتر و زیاتر بكەن، بێجگە لەوانەی كە ئازاریان چەشتووە بەدەستیانەوە.
* هەندێك دەڵێن مەترسی لەسەر لیبڕاڵیزم هەیە بەو ئاستەی لیبڕاڵیزم ببێتە ئایدیۆلۆژیا بە شێوەیەك كە نەتواندرێت بەسەریدا بچینەوە. تاچەند لەگەڵ ئەمەدایت و ئەگەر ئەمە راست بێت، پێتوانییە كە دەبێتە هۆی نوێبوونەوەی جەنگەكان و بیرۆكەی بەریەككەوتنی شارستانیەتەكان؟
- لیبڕالیزم ئەزموونێكی ئاڵۆزە و لەچەند بیرۆكە و هێڵێك پێكهاتووە. لەوانەیە لیبرالیزمی نوێی رادیكاڵ هەبن، كە بۆچوونی خۆیان بە سەر لیبڕاڵیزمدا بسەپێنن، كە بەرتەسكن وەك دۆگمای ئازادی و ئازادی چالاكی و ئابووری كە سنوور بۆ دەستێوەردانی دەوڵەت دیاری دەكەن، بەڵام لەوانەیە لیبڕاڵی واش هەبن كە باوەڕیان وایە مافە یەكسانەكان یەكەمین چاكەن و بەبێ ئەوە مرۆڤ ناتوانێت ئازادانە پەرەبسێنێت و رێزی لێبگیرێت. بۆیە لیبڕاڵیزم دوڵەمەندە و ئایینزایەكی سادە نییە. ئەوانەی كە دەیكەن بە ئایینزایەكی دۆگمایی سادەی وەك ئایین، خزمەتێكی خراپی لیبڕاڵیزم دەكەن. باوەڕم بە پێكدادانی شارستانیەتەكانیش نییە، لەبەر ئەوەی ئەم بیردۆزە وامان لێدەكات كێشەكە بەرینە دەرەوەی خۆمان. پێش هەر شتێك نازانم شارستانیەتی رۆژئاوا مانای چییە؟ رۆژئاوا جیهانێكی فرەیە و چەندین جۆر رۆژئاوا هەیە. ئەگەر بچیت بۆ باشووری ئیتاڵیا و پاشان بچیت بۆ فینلەندا، دەبینی كە چەندین جۆری جیاوازی ئەوروپا و رۆژئاوا هەیە، بۆیە چۆن تەنیا یەك رۆژئاوا دەبینی؟ بیرۆكەیەكی خراپە ئەم پرسیارە بگۆڕیت بۆ جەمسەربەندییەكی ئاسان لە نێوان دوو دوژمندا، لەبەر ئەوەی لە رووی ناوەكەیەوە هیچ یەكێك لەم دووانە سادە نین، هەروەك چۆن موسڵمانان، یەك جۆر نین، ئاواش رۆژئاوا یەك جۆر نییە، بۆیە پێموا نییە ئەوە مۆدێلێكی باش بێت.
* لە كۆتاییدا ئەگەر شتێكت مابێت بیلیت و ئێمە پرسیارمان لەسەر نەكردبێت؟
- دەمەوێت بڵێم هەموو وڵاتان لە خاڵێكەوە دەستیان پێكردووە بۆ ئەوەی ببن بە دیموكراسی. من ئیتالیم و دەزانم فاشیزم و دوو جەنگ هەبوون، پێش ئەوەی بەرەو گۆرانی دیموكراسی بچین، كە ئەنجامی چیرۆكێكی درێژە، یان دەستپێكێكی درێژی هەیە كە ساتی ئازاربەخشی زۆری تێدایە، بەڵام دەڵێم ئەوە ساتێكی بەرزی بیناكردنە كە خەڵكێكی زۆری دەوێت، پرۆسەیەكە كە لێوەی خەڵك حوكمڕانی خۆی دەكات. بۆیە دەرفەتێكی زۆر ناوازەیە بۆ درووستكردنی كۆمەڵگەیەكی ئازاد و خەڵكێكی خۆبەڕێوەبەر، ئێمە مرۆڤی سادەین كە كەموكوڕی و سنوورمان زۆرە و پێویستمان بە هاوكاری هەیە بۆ ئەوەی زۆر كێشە چارەسەر بكەین، بۆیە پێویستمان بە دیموكراسییە لەبەر ئەوەی دەمانەوێت لەگەڵ كەسانی دیكەدا هاوكاری بكەین و ناتوانین خۆمان بە تەنیا بیكەین، ئەگەرنا هەر یەكمان خۆمان تەواو دەكەین و پێویستمان بە هاوكاری نابێت، بەڵام دەكرێت لە گۆشەگیریدا بژین، بەڵام ئەمەش بارودۆخی ئێمە نییە. بۆیە دەبێت بارودۆخی لاوازی خۆمان بگۆڕین بۆ پێویستی بە كەسانی دیكە، بە سەرچاوە و بە سەرچاوەی سامان و شتومەك، ئەمە دیموكراسییە: گۆڕینی تاكە لاوازەكان بۆ تاكەكانی هاوكار لەپێناو ژیانێكی باشتردا.