دۆڤ واكسمان پڕۆفیسۆری زانستە سیاسییەكانە و یەكێكە لە بەڕێوەبەرانی سەنتەری رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بۆ ئاشتی و كەلتوور و پەرەپێدان لە زانكۆی نۆرس ئیسترن لە بۆستن، ئەو بوارانەی توێژینەوەیان تێدا ئەنجام دەدات، بریتین لە پێوەندییە نێودەوڵەتییەكان، سیاسیەتی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، ناكۆكیی عەرەب و ئیسڕائیل، كۆمەڵگە و سیاسەتی ئیسڕائیلی، سیاسەتی جوولەكە، سیاسەتی تاراوگە و ناسیۆنالیزم و ناكۆكیی ئیتنی، تیرۆریزم و سیاسەتی دەرەوەی ئەمەریكا. گوڵان بۆ ئاشنابوون بە تێڕوانین و بیروبۆچوونەكانی لە بارەی پرسی لەبەریەك هەڵوەشاندنەوەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و شەڕی داعش و ململانێی ناوچەییەكان و پێویستی هاوكاریكردنی كورد لەم دۆخە سەختەدا، دیدارێكی لەگەڵدا ئەنجامدا.

دۆڤ واكسمان بەڕێوەبەری سەنتەری رۆژهەڵاتی ناوەڕاست لە زانكۆی بۆستن بۆ گوڵان:شیعەكان عێراقیان كردۆتە دەوڵەتێكی فاشیل و مالیكی هۆكاری سەرەكیی سەرهەڵدانی داعش بووە



* حاڵی حازر رۆژهەڵاتی ناوەڕاست لە لێكترازان و لەبەریەك هەڵوەشانەوەدایە، سیستمی دەوڵەتی لەم ناوچەیەدا داڕووخاوە، پرسیارەكە ئەوەیە ئایا ئەو فاكتەرە سەرەكییانە چین كە وایانكردووە بارودۆخی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بەم شێوەیەی لێبێت كە هەیە؟
- گرنگترین هۆكارەكان كە بتوانین ئاماژەیان پێبكەین، بریتین لە قەیرانەكانی سووریا و عێراق، هەرچەندە فاكتەر و داینامیكیەتی بارودۆخی ئەم دوو وڵاتە جیاوازن، بەڵام لە هەندێك رووەوە بوونەتە یەك قەیرانی گەورە و سەرچاوەی سەرەكیی ناسەقامگیری و شەڕوئاژاوە لە عێراق و لە هەمان كاتدا شەڕی ناوخۆیی و شۆڕش لە سووریا بووەتە شەڕی بە وەكالەت كە هەموو ناوچەكە و رووسیا و ئەمەریكای تێوە گلاندووە، ئەمانیش پاڵپشتی لایەنێكی دیاریكراو دەكەن و لە ئەنجامیشدا هاوپەیمانییەكی زۆر دژبەیەك و ئاڵۆزی دروستكردووە، كە وایكردووە هەندێك دەوڵەت لە هەندێك رووەوەوە هاوپەیمان بن و هەندێك گرووپیش لە هەندێك رووی ترەوە لە شەڕدا بن. پرسی كورد یەكێكە لە رەگەزە سەرەكییەكان، بۆ نموونە دوای شكستهێنانی ئەمەریكا لە هەوڵەكانیدا بۆ برەودان بە لایەنە شۆڕشگێڕە وەكیلەكانی لە سووریادا، لە ئێستادا ئەوەی قبووڵ كردووە كە شەڕكەرانی كورد كاریگەرترین هێزن دژی داعشن لەلایەك و پاشان دەبێت لەگەڵ هاوپەیمانەكەی كە توركیایە هەروەها لەگەڵ هێزە كوردییەكان لەناو سووریادا مامەڵە بكات، بۆیە لێرەدا دژوارییەك هەیە كە وایكردووە زۆر قورس بێت بۆ ویلایەتە یەكگرتووەكان سیاسەتێكی رێكوپێك پیادەكات و تەنیا دژواری و ئاڵۆزییەكانی لە هاوپەیمانییەكاندا لە سەر زەمین زیاد كردووە، بۆیە پێموایە شتێكی باش دەبێت كە بە لانی كەمەوە ویلایەتە یەكگرتووەكان و رووسیا و ئێران و توركیا هەوڵبدەن گفتوگۆ بكەن بۆ هێنانەدی چارەسەرێكی سیاسی، بەڵام هێشتا ئەمە لە ئێستادا زۆر دوورە و روون نییە ئەو هێزانەی لەسەر زەمین هەن، بێجگە لەوەی كە ئاماژەم پێكردن، بەو هێزە دەرەكییانە رێكبخرێن.
* هەندێك لە توێژەران پێیانوایە كە ئەمە تەنیا ململانێی دەرەكی نییە، بەڵكو ململانێی دەسەڵاتی ناوچەیی و كێبڕكێی توندە لە نێوان وڵاتانی ناوچەكەدا بۆ بەدەستهێنانی نفوز و هەژموونی زیاتر. بۆیە لەجیاتی هاوكاریكردن بۆ چارەسەری قەیرانەكان، ئەم وڵاتانە تەنیا ئیدارەی قەیرانەكان دەدەن و نایانەوێت و ناتوانن بەسەر تەنگژەكانی نێوانیاندا زاڵبن، لە كاتێكدا قەیرانەكان پێویستیان بە چارەسەرێكی درێژ هەیە، ئایا ئەمە هەڵسەنگاندنێكی درووستە؟
- بەڵی وایە، هەموو وڵاتەكانی ناوچەكە، توركیا و ئێران و سعودیە و ئەوانی تر وەك وڵاتانی كەنداو، ئیمارات و قەتەر، هەموویان بە شێوەیەك دەستیانوەرداوەتە سووریا و عێراق كە بارودۆخەكەیان خراپتر كردووە. بۆ نموونە هەوڵەكانی سعودیە و هاوپەیمانەكانی و ئەمەریكا بۆ رووخاندنی رژێمەكەی ئەسەد بووە هۆی سەرهەڵدانی شەڕی ناوخۆیی كە چەندەها كەسی لە سووریا كردە قوربانی و ملیۆنەها خەڵكیشی لەماڵ و حاڵی خۆیان هەم لەناوخۆ و هەم لە دەرەوەدا ئاوارە و دەربەدەركرد، ئەمەش مایەی كارەساتێكە بۆ ناوچەكە. لەلایەكی ترەوە ئێران پاڵپشتی رژێمەكەی ئەسەد و هاوپەیمانانی لە لوبنان و شوێنانی دیكە دەكات، ئەمەش بووەتە سەرچاوەی ناسەقامگیری، لە راستیدا ئەمە شەڕی ناوخۆییە بەوەكالەت. هەل و مەرجێكی هاوشێوە لە یەمەنیش روودەدات، كە ئەویش شەڕی ناوخۆی بەوەكالەتە بەوەی كە ئێران پاڵپشتی هاوپەیمانە ناوخۆییەكانی دەكات و سعودیە بەپاڵپشتی ئەمەریكا و هەروەها دەوڵەتانی تری كەنداو بەشداری سەربازییان كرد بە شێوەیەك كە كاولكارییەكی زۆریان لێكەوتۆتەوە لە یەمەندا كە هەزاران خەڵكی سڤیل كوژران. بۆیە لە هەموو ئەم حاڵەتانەدا وڵاتان شوێن بەرژەوەندیی خۆیان كەوتوون بۆ بەهێزكردنی دەسەڵاتیان لە ناوچەكەدا لەسەر حیسابی قوربانی زۆری خەڵكە لە ناوچەكەدا و كارەساتێكی درووست كردووە كە بۆ چەندین دەیەی داهاتوو بەردەوام دەبێت.
* سەرەڕای ئەم وڵاتانە، چەندین ئەكتەری نادەوڵەتی هەن كە دەتوانن بارودۆخەكە لەبەرژەوەندیی خۆیان بەكاربهێنن بە هۆی نەبوونی، یان بێتوانایی دەوڵەتانی ناوچەكەوە، پێتوا نییە سیاسەتی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی پێویستە كاردانەوەی ئەم راستییانە لەسەر ئەرزی واقیع بێت؟
- سەرهەڵدانی شەڕی تایفەگەری و لاوازی و هەڵوەشانی عێراق و سووریا، هەردووكیان دوو گۆڕانكاری مەترسیدارن و دەستێوەردانە دەرەكییەكانیش لە زۆر رووەوە ئەم دۆخەی خراپتر كردووە، ئەمە لەجیاتی ئەوەی هەوڵبدەن چارەسەری بكەن، یان كەمی بكەنەوە، هەروەها سەرهەڵدانی دەوڵەتی ئیسلامی كە توانیویەتی چەندین ناوچەی گرنگ لە عێراق و سووریا بگرێت و ببێتە گرفت لە بەردەم شەرعییەت و یەكگرتوویی هەردوو دەوڵەتدا، بە هەمان شێوە ئۆپەراسیۆنەكانی فراوانكردووە بۆ وڵاتانی دیكە و ئێستا گرووپ هەن لایەنگری داعشن لە میسر و نایجیریا و ئەفغانستان، ئەمانەش گۆڕانكاری باش نین، بۆیە ئەو سیستەمی دەوڵەتییەی كە لەدوای جەنگی یەكەمی جیهانەوە بۆ ماوەی سەد ساڵە دانراوە بەلانی كەمەوە لەناوچەكەدا هەڵوەشاوەتەوە و رون نییە چی جێی دەگرێتەوە. زۆر گرووپ هەن دەرفەتیان بۆ رەخساوە، بۆ نموونە وەك حكومەتی هەرێمی كوردستان كە سەربەخۆیی و ئۆتۆنۆمییەكی هەیە، بەڵام لە هەمانكاتدا توركیا هەڵمەتێكی ناوچەیی دەستپێكردووە دژی كورد لەناو توركیا و سووریادا كە شتەكانی زیاتر ئاڵۆز كردووە، بۆیە كاتێكی زۆر مەترسیدارە بۆ ناوچەكە و روون نییە چ رۆڵێك لەمەوە درووست دەبێت، هەرچەندە لە زۆر رووەوە دەوڵەتی عێراق و سووریا زۆردار بوون لە رووی دیموكراسی و مافی كەمینەكانەوە، بەڵام روون نییە ئەوەی لەم بارودۆخەوە سەرهەڵدەدات، بەهیچ شێوەیەك باشتر بێت و لەوانەیە لەزۆر رووەوە خراپتر بێت.
* پێشبینیكردنی داهاتوو زۆر قورسە بۆ بارودۆخی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، بۆیە ئەگەر نەتوانین پێشبینی بكەین و بەر بە هەڕەشە و رووداوە مەترسیدارەكان بگرین، ئەوا داهاتووی ناوچەكە چۆن دەبێت؟ ئایا پێویست نییە جۆرێك لەخۆ ئامادەكردن هەبێت، پێش ئەوەی كارەساتەكان رووبدەن؟
- پێموایە مەحاڵە پێشبینی شتە خراپەكان بكەین كە روودەدەن، باشترین سیناریۆ ئەوەیە كە ئەو دەوڵەتانەی لە ناوچەكەدا و هەروەها لە دەرەوی ناوچەكەشدا تا رادەیەك سەقامگیرن وەك ئێران و توركیا و سعودیە لەگەڵ ویلایەتە یەكگرتووەكان و رووسیا و ئەوانی تر پێویستە پێكەوە كۆببنەوە و هەوڵبدەن چارەسەرێكی سیاسی دابنێن بۆ شەڕی ناوخۆی سووریا كە هیچ چارەسەرێكی سەربازی نابێتەهۆی چارەسەركردنی بارودۆخەكە، ئەوە لەوانەیە بە لانی كەمەوە هەندێك ئارامی بهێنێتە ئاراوە، لە عێراقیشدا بەلانی كەمەوە دەتواندرێت دەوڵەتی عێراق و كورد پێكەوە كاربكەن و بەسەر ململانێ تایفەییەكانیاندا زاڵبن و رێگەیەك بدۆزنەوە بۆ جێكردنەوی سوننەكان و پێوەندییەكی باش لەگەڵ هەرێمی كوردستان درووست بكەن. من ناڵێم ئەمە رودەدات لەبەر ئەوەی زۆر شت لە دژیان وەستاوەتەوە، بەڵام هێشتا پێویستیان بە كاری هاوبەشە بۆ چارسەركردنی پرسی دەوڵەتی ئیسلامی و دامەزراندنی دەوڵەتێكی كاریگەر. لەحاڵەتی سووریادا خەڵك دەچەوسێندرێتەوە، بۆیە پرسیارەكە ئەوەیە كێ جێی رژێمی ئەسەد دەگرێتەوە كە وەڵامی داواكارییەكانی دانیشتووە سوننەكانی وڵات و بەرهەڵستكارەكانی دیكەی رژێمی ئەسەد بداتەوە و هەروەها ئەندازەیەك لە ئۆتۆنۆمی بدات بە كوردی سووریا. هەموو ئەم پرسانە پێوەندیان بە یەكەوە هەیە و وایكردووە زۆر قورس بێت چارەسەر بكرێن، هەروەها پرسی كورد لە توركیاش پێوەندی بەمەوە هەیە، بۆیە بەلانی كەمەوە بۆ داهاتوویەكی نزیك پێشبینی هەڵوەشانی زیاتر و شەڕی زیاتر و ناسەقامگیری زیاتر دەكەم. لێرەشەوە پێش ئەوەی ئەم شتانە باش بنەوە، شەپۆلێكی دیكە لە كوشتار و ئاوارەیی و كارەساتی مرۆیی بەدوای خۆیدا دێنێت.
* پێتوایە بتواندرێت چیتر یەكگرتوویی خاكی عێراق بپارێزرێت؟ ئایا كارێكی ناواقیعییە كە بهێڵدرێتەوە پێكەوە لەبەر ئەوەی لە رووی پراكتیكییەوە زۆر ناكارایە؟
- بە دڵنیایەوە عێراق دەوڵەتێكی فاشیلە و رژێمە شیعەكەی سەلماندی كە ناتوانێت پێویستییە سەرەكییەكانی كەمینە سوننەكانی دابین بكات و هەروەها نەیتوانیوە پێوەندییەكی باشی لەگەڵ هەرێمی كوردستاندا هەبێت. بۆیە دەتوانین بڵێین عێراق بە واقیعی دابەش بووە و ناتوانێت ناوچە نیشتمانییەكانی لە داعش بپارێزێت، بۆیە دووبارە و لە زۆر رووەوە شتەكان بەرەو خراپی دەچن و هەڵوەشاندنی واقیعی و رەسمی عێراق دەرگا بە رووی داهاتوویەكی باشدا ناكاتەوە و بەمانای بەردەوامبوونی ناكۆكییەكان دێت و تەنانەت لە گۆشەنیگای دەوڵەتی ئێرانیشەوە كە بۆتە پاڵپشتی سەرەكیی حكومەتی بەغدا، ئەمە بارودۆخێكی زۆر مەترسیدارە و پێویستی بەچارەسەرە، ئەمەش بە رێگەی سەربازی چارەسەر ناكرێت و بە دڵنیایەوە پێویستە هەڵمەتی سەربازی لە دژی داعش هەبێت، بەڵام ئەمە تەنها بەو شێوەیە سەردەگرێت كە دەوڵەتی عێراق شتێك بدات بە كەمینە سوننەكانی، ئەمەش واتە گۆڕانی سیاسی و پێشبینی ناكەم و ناشزانم ئەمە روو دەدات، بەڵام ئەگەر ئەمە روو نەدات، شتەكان لە زۆر رووەوە بەرەو خراپتر دەچن و دابەشبوونە دیفاكتۆكەی عێراق و دەستبەسەرداگرتنی داعش بۆ ناوچەكانی عێراق، ناسەقامگیری زیاتر درووست دەكات.
* هێزی پێشمەرگەی كوردستان توانیویەتی بەر بە داعش بگرێت و تەنیا هێزە لە سەرزەمین لەجیاتی جیهانی ئازاد دەتوانێت شەڕ لەگەڵ تیرۆریستانی داعشدا بكات، بۆیە تاچ رادەیەك پێتوایە ئەم هێزە شایەنی پاڵپشتی نێودەوڵەتییە و دەبێت بۆ رووبەڕووبوونەوەی داعش چەكی قورس و یارمەتی لۆجیستی بۆ دابین بكرێت؟
- بەدڵنیایەوە هێزەكانی پێشمەرگە و هێزە كوردییەكان لە سووریا كاریگەرترین شەڕكەر بوون لەسەر زەمین لە دژی داعش، هەم لە رووی بەرگری و هەم لە رووی گەڕاندەوەی ناوچە سەرەكییەكانیان، بۆیە پێویستە پاڵپشتی زیاتریان بكرێت. دووبارە بەتایبەتی بە لەبەرچاوگرتنی ئەوەی كە پرۆژەكەی ئەمەریكا بۆ دۆزینەوەی خاڵی هاوبەش لە ناو شۆڕشگێڕە سوننەكان شكستیهێنا، ئەوا هێزە كوردییەكان تەنیا ئەلتەرناتیڤن و بەدڵنیاییەوە پێویستیان بە پاڵپشتییە، بەڵام ئەمە بەس نییە بۆ چارەسەری ئەم بارودۆخە، واتە شتێكی واقیعی نییە پێشبینی بكەین تەنیا كوردی عێراق و سووریا داعش تێكبشكێنن، لە بەر ئەوەی پێویستییان بە هاوپەیمانی گەورەتر هەیە لە نێو وڵاتانی ناوچەیی و نێودەوڵەتی بۆ لەناوبردنی ئەم هەڕەشەیە، بۆیە كورد پێویستە بەشێك بن لەمە، بەدڵنیاییشەوە ئەمە واتە لەبەرچاوگرتنی جددییەتی هیواكانی كورد لە هەرێمی كوردستانی عێراق و لە سووریا، هەروەها لە توركیاش، بۆیە مەحاڵە هەوڵی سەركەوتوو بدرێت كاتێك حكومەتی ئەردۆغان هێرشەكانی نوێكردەوە لە دژی كوردی توركیا و پەلاماری هێزە دیموكراتە كوردەكانی لە توركیادا دا، بۆیە هەرچارەسەرێك پێویستی بەوەیە كە پرسی كورد بە شێوەیەكی جددی چارەسەر بكرێت لە هەرسێ وڵاتی عێراق و سووریا و توركیادا، هەروەها فراوانكردنی هاوپەیمانییەكان و شۆڕشی دیموكراسی و هەموو پرسەكانی تر، زۆر هێزی تر هەن هەرچەندە حەزیان بە داعش نییە، بەڵام حەزیشیان بە رێگەی دیموكراسی نییە بۆ چارەسەر، سعودیە بەرژەوەندیی تایبەتی هەیە لەمەدا كە یارمەتی دارایی جیهادییەكان دەدات و بەپاڵپشتی ئەمەریكا شەڕ لەگەڵ رژێمی ئەسەد دەكات، بارودۆخەكە ئاڵۆز و تێكەڵ بووە كە پێویستی بە سیاسەتی زۆر ژیرانە هەیە كە هەوڵبدەن بەو شێوەیە نەبێت.
* لە سەرەتای ٢٠١٤دا حكومەتی هەرێمی كوردستان چەند كێشەیەكی لەگەڵ حكومەتی ناوەندی لە بەغدا هەبوو، لە ئەنجامیشدا بەغدا بەشە بودجەی كوردستانی بڕی، بۆیە حكومەتی هەرێمی كوردستان دەبوایە نەوتی خۆی بفرۆشێت بۆ ئەوەی مووچە بۆ فەرمانبەرانی دابین بكات، لەلایەكی ترەوە پاش سەرهەڵدانی داعش و رووخانی سوپای عێراق، نزیكەی ملیۆن و نیوێك ئاوارە روویان كردە هەرێمی كوردستان، ئەمە سەرەڕای كێشەكانی تریش، بۆیە سەرۆك بارزانی ویستی ریفراندۆم بۆ سەربەخۆیی كوردستان بكات، تا چ رادەیەك لەدایكبوونی دەوڵەتی كوردستان دەبێتە مۆدێلێك بۆ دیموكراسی و سەقامگیری و پێكەوەژیان و بەرەنگاریی تیرۆریستان؟
- بە تەواوی لە هیواكانی سەربەخۆیی خەڵكی كوردستان دەگەم، جێگەی تێگەیشتنە بۆ هەستی ناسنامەی نیشتمانییان و خەباتی درێژیان بۆ سەربەخۆیی و ئۆتۆنۆمی، هەروەها پێشموایە ئەوە راستە كە ئەمە شتەكان ئاڵۆزتر دەكات و واشنتۆن و دەوڵەتانی دیكە زۆر دوودڵن لەم بارەیەوە، لەبەر ئەوەی هەرچەندە بەغدا كۆنتڕۆڵی تەواوی نییە بە سەر زۆر بەشی عێراقدا لە ناویشیاندا هەرێمی كوردستان و زۆر ناوچەی تر و بە دیفاكتۆ هەرێمی كوردستان سەربەخۆیە، بەڵام بە رەسمی راگەیاندنی دەوڵەتی كوردستانی سەربەخۆ رووبەڕووی دژایەتیكردن دەبێتەوە لەلایەن توركیاوە و بەرژەوەندیی بەهێزی سیاسی و ئابووری هەیە لە هەرێمی كوردستان و هەروەها ناڕازییە بە داواكارییەكانی ئۆتۆنۆمی لەلایەن كوردی سووریا و هەروەها كێشەی كوردی خۆی، ئەمەش مەسەلەكە ئاڵۆزتر دەكات. پێشموایە ئەمە بۆ زۆر وڵاتی دیكەش راستە، بۆیە ئەمە شتێكە كە سەركردایەتی كورد پێویستە زۆر بە باشی بیری لێ بكەنەوە. چونكە ئەم هەنگاوە بارودۆخەكە ئاڵۆزتر دەكات و تەنانەت پێوەندییەكانیان لەگەڵ ولایەتە یەكگرتووەكان و توركیا و وڵاتانی ناوچەكە ئاڵۆزتر دەكات، بەدڵنیاییەوە بارودۆخی كوردستان باشترە، بەڵام لە رووی سیاسی و ئابوورییەوە ئاڵۆزە، بۆیە چەندین پرسیار هەن كە چۆن راگەیاندنی سەربەخۆیی كاردەكاتە سەریان. دووبارە ناوچەكە زۆر پێویستی بە رێگەیەكە بۆ چارەسەری هەموو ئەم پرسانە، بۆ چارەسەری هیواكانی كورد بۆ سەربەخۆیی و بۆ یەكگرتوویی لە سەرتاسەری كوردستان لەلایەك و لەلایەكی تریشەوە ئەمە ساتێكی قورسە و هەمووان دەبێت زۆر بە وریایی و ستراتیژییەوە بیربكەنەوە لە خزمەتكردنی بەرژەوەندییەكانی خەڵكی خۆیان بۆ ماوەیەكی درێژخایەن پێش ئەوەی هیچ بڕیارێك بدەن.
* دوا وتەت بۆ خوێنەرانی كورد لەسەر ئەم بارودۆخە چییە ؟
- هیوادارم ولایەتە یەكگرتووەكان لەو رۆڵە گرنگە تێبگەن كە هێزە كوردییەكان لە هەرێمی كوردستانی عێراق و سووریا دەیگێڕن لە شەڕكردن لەگەڵ داعشدا و رێزی ئەمە بگرن و هەوڵبدەن شێوازێك بدۆزنەوە بۆ ئەوەی دڵنیابن دەتوانن بەرژەوەندی و هیواكانی كورد بەیەك بگەیەنن لە هەرشوێنێك بن، هەروەها ئامانجە فراوانەكانی تری كۆتاییهێنان بەم شەڕە كارەساتبارە لەبەر ئەوەی زیان بە كورد و عەرەب و هەمووان لە سەرتاسەری ناوچەكەدا دەگەیەنێت، بۆیە دەبێت رێگەیەك بدۆزنەوە بۆ هەنگاونان بەرەو چارەسەرێكی سیاسی كە مافە دیموكراسییەكان و هیوا نیشتمانییەكان لەبەرچاو بگرێت.