پڕۆفیسۆر مارك جۆنزتایبەتمەند لە كاریگەریی دامەزراوە سیاسییەكان لەسەر سیاسەتی گشتی بۆ گوڵان:كاتێك لە ناو حزبە سیاسییەكاندا متمانە بوونی نامێنێت ئەوا ناچار دەبن پەنا ببەنە بەر ئامرازی دیكە
November 19, 2015
دیمانەی تایبەت
مارك جۆنز، پڕۆفیسۆری زانستە سیاسییەكانە لە زانكۆی ڕایس و دكتۆرای لە هەمان بواردا لە زانكۆی میشیگان بەدەست هێناوە. لە توێژینەوەكانیدا پتر تەركیز لەسەر كاریگەری یاساكانی هەڵبژاردن و دامەزراوە سیاسییەكانی دیكە لە سەر حوكمڕانی و نوێنەرایەتی و دەنگدان دەكات. حاڵی حازر سەرقاڵی دوو توێژینەوەیە كە یەكێكیان پەیوەستە بە تاوتوێكردنی كاریگەرییەكانی دامەزراوە سیاسییەكان لەسەر سیاسەت و سیاسەتی گشتی لە ئەمەریكای لاتین، دووەمیان پەیوەستە بە شیكردنەوەی سیاسەتی حزبی لە تەكساس لە ماوەی 50 ساڵی ڕابردوودا. گوڵان هەوڵیدا بیروبۆچونەكانی لەبارەی چۆنیەتی بنیادنانەوەی متمانە لە نێوان پارتە سیاسییەكان و پرسی بە دامەزراوەییكردنی ئەم پارتانە بزانێت، لە ئەنجامدا ئەم دیدارە هاتە بەرهەم.* تاچ ڕادەیەك بەدامەزراوەییكردنی بونیادی پارتە سیاسییەكان بۆ گەشەی پرۆسەی دیموكراسی گرنگە؟
- پێموایە پارتە سیاسییەكان بەردی بناغەی هەر دیموكراسییەكن و هەر دیموكراسییەكیش بۆ ئەوەی سەركەوتووبێت پێویستی بە پارتی چالاك و بەهێز هەیە، بەتایبەتی لە وڵاتانی تازە دیموكراسیدا كە سیستەمی دیموكراسی هێشتا لاوازە، بۆیە زۆر بەسوودە كە دامەزراوە سیاسییەكان سیستەمی پارتایەتی بەڕێوەبردن بە شێوەیەك دابنێن كە هێزە ڕاستەقینەكان و پارتی بەهێز و بەدامەزراوەكراو دروست بكات. ئەمەش لە ڕووی حكوومییەوە بەسوودە، واتە كاتێك ئەو پارتە دەسەڵات وەردەگرێت دەتوانێت وایان لێ بكات، كارایانە كاربكەن.
* بۆ ئەوەی سیستەمێكی پارتایەتی باشت هەبێت، پارتەكان دەبێت لەگەڵ یەك هەڵبكەن، لێرەدا مەسەلەی سەرەكی متمانەی هاوبەشە كە گرنگە بۆ دامەزراندنی سیستەمێكی سیاسیی باش، هەروەها گرنگیشە بۆ یارمەتیدانی كارایی دامەزراوە سیاسییەكان، پرسیارەكە ئەوەیە، ئەو لێكەوتە سیاسییە شاراوانە چین كاتێك گومان و بێمتمانەیی لەناو پارتەكاندا بوونی دەبێت؟
- ئەگەر بارودۆخێكی ئاوات هەبوو، ئەوا زۆر خراپە بۆ دیموكراسی، لەبەر ئەوەی ئەگەر پارتەكان متمانەیان بە یەك نەبێت، یان یاساكانی گەمەكە قبووڵ نەكەن، ئەوا هیچ شتێك هەرگیز ناگات بەئەنجام و لەهەڵبژاردندا هەرگیز بونیادی ڕاستەقینەی حكومەت بڕیاری لەسەر نادرێت و پارتەكان لە ڕێی سندوقەكانی دەنگدانەوە كێبڕكێ ناكەن و هەوڵدەدەن لە ڕێی ڕێكارە نادیموكراتییەكانی ترەوە بگەن بە دەسەڵات، بۆیە بارودۆخێكی وا نائارام دروستدەكات كە كۆنتڕۆڵكردنی قورس دەبێت. هەروەها ناسەقامگیرییەكی وا دروست دەكات كە هیچ پارتێك ناتوانێت زۆرینە بێت، یان حكومەتی هاوپەیمانی دروست بكات، بۆ نموونە لە ئەڵمانیا لە ساڵانی سییەكاندا كە بووە هۆی سەرهەڵدانی ئەدۆڵف هیتلەر كە كۆمەنیستەكان لە چەپ و فاشییەكان لە ڕاست و گرووپە دیموكراسییە بچووكەكانیش لەو نێوەدا مابوونەوە.
* چۆن بتوانرێت هۆكارەكانی ئەم بێتمانەییە بدۆزرێتەوە بۆ ئەوەی لە خراپبوونی بارودۆخەكە خۆلادەن و ڕێ لە دروستبوونی جەنگی ناوخۆیی بگیرێت؟
- بەدڵنیاییەوە زۆربوونی بێمتمانەیی لەنێو پارتەكاندا ئەگەری شەڕی ناوخۆیی زیاددەكات، لەبەر ئەوەی هەر پارتێك هەڵبژاردنەكان بدۆڕێنێت، هەستدەكات پاڵپشتی لە حكومەتدا كەمتر دەبێت و ئەگەری زۆرتر دەبێت كە پەنا بەرێتە بەر ئامرازە نادیموكراسییەكان وەك شەڕی چەكداری، نموونەیەكی زۆرمان هەیە لەم بارەیەوە، وەك ئەنگۆلا و ئەفریقای باشوور كە بینیمان خەڵك چەكی هەڵگرت كە لایەنەكەیان دۆڕاندی، ئەمەش ناسەقامگیری دروست دەكات و ئەو پارتە هەوڵ دەدات كە لەڕێی ئامرازە نادیموكراسییەكانەوە جارێكی دی دەسەڵات بەدەست بێنێتەوە.
* بابەتێكی دیكە بێمتمانەییە لە نێوان پارتە سیاسییەكان و كۆمەڵگەدا، زۆرجار پارتە سیاسییەكان وەك دامەزراوەیەكی سیاسی دەبیندرێن كە لەلایەن خەڵكەوە باوەڕی پێناكرێت، چی بكرێت بۆ ئەوەی ئەم بێمتمانەییە نەچێتە ناو پێوەندیی پارتە سیاسییەكانەوە؟
- ئەمە پێویستی بە یاسای باشدانراو هەیە، هەروەها ویستی خەڵك كە بە یەكەوە كار لەسەر دیموكراسی بكەن، ئەمەش زۆرجار سەركردایەتی سیاسی و دەوڵەتی دەوێت، ئەو سەركردانەی ئامادەن قوربانی بە بەرژەوەندی خۆیان و گرووپەكەیان بدەن لە پێناو گەلەكەیاندا، نموونەیەكی باش نیلسۆن ماندێلایە كە ئەگەر ئەو نەبووایە ئەنجوومەنی نیشتمانی ئەفریقی دیكتاتۆری دەبوو، هەموو گرووپەكانیشی دەچەوساندەوە، بەڵام ماندێلا بە سەركردایەتی خۆی كاری لەسەر بەرژەوەندیی سیاسی كورتخایەن نەكرد، بەڵكو كاری لەسەر بەرژەوەندی درێژخایەن كرد بۆ دیموكراسی، وەك سەركردەیەك بەرژەوەندییە كورتخایەنەكانی كردە قوربانی بەرژەوەندییە درێژخایەنەكان.
* لەو كاتانەدا كە هەندێك جار دەنگدەران باوەڕیان بە پرۆسەی هەڵبژاردن نامێنێت، پێتوایە ئەوە پێوەندی بە بێمتمانەیی نێوان پارتە سیاسییەكان و خەڵكەوە هەبێت؟
- ڕاستە ئەمە كێشەكەیە، دەنگدەران زۆر بە گومان دەبن لەسەر سوودەكانی دیموكراسی و دەزانن دەنگیان هیچ گۆڕانكارییەك دروست ناكات و حكومەتی دیموكراتی كێشەكانیان چارەسەرناكات.
* دروستكردنی متمانە لەنێو لایەنەكاندا بەتایبەتی لایەنە سیاسییەكان وەك بەردی بناغەی گەیشتن بە ڕێككەوتن دەبیندرێت بۆ جێبەجێكردن و پاڵپشتی لە سیاسەتی گشتی، پێتوایە گەڕانەوە و دروستكردنی متمانە گرنگە بۆ خۆلادان لە پاشەگەردانی و نائارامیی سیاسی؟ پێتوایە دەتوانرێت متمانە بگەڕێندرێتەوە؟
- ئەمە بەشێكی بەوە دەبێت كە كار و گوتاریان پیشان بدەن و لە كرداریاندا وڵات لە پێش گرووپەكەیانەوە دابنێن، هەم لە ڕووی دەسەڵاتی سیاسی و هەم لە ڕووی یاساییشەوە.
* تا چ ڕادەیەك پۆپۆلیزم مەترسی دەخاتە سەر دیموكراسی؟
- پۆپۆلیزم مەترسییە بۆ دیموكراسی لەبەر ئەوەی سەركردەیەك نوێنەرایەتی دەكات كە پارت و دامەزراوەكان و حكومەت كۆنتڕۆڵ دەكات و لە پێگەی دەسەڵاتەوە حوكمڕانی دەكات و زۆرێك لەو كێشە گرنگانە چارەسەر ناكات كە ڕووبەڕووی وڵات دەبێتەوە، بۆیە هەمیشە سەركردە پۆپۆلیستەكان لە بارودۆخی ئابووری باشدا جەماوەری دەبن، بەڵام لە كاتەكانی تردا هیچیان پێناكرێت. بۆ نموونە لە ئەمریكای لاتین لە ڤەنزوێلا چافێز لەو وڵاتە دەوڵەمەندەدا، بەرزترین ڕێژەی هەڵئاوسانی تۆماركرد. دیموكراسی بۆ ئەوەی سەركەوتوو بێت پێویستی بە پارتی سیاسی هەیە، هەروەها پێویستی بە دامەزراوەی باش و سەركردەی باش و خۆتەرخانكراو هەیە.