پڕۆفیسۆر تۆماس ئالان شوارتز، خاوەنی بڕوانامەی دكتۆرایە لە بواری مێژوو لە زانكۆی هارڤاردی ئەمەریكی. حاڵی حازر وانەبێژی مێژوو و زانستە سیاسییەكانە لە زانكۆی ڤاندەربیڵت و مێژوونووسی پێوەندییەكانی دەرەوەی ئەمەریكایە و بایەخ بە مێژووی هاوچەرخی ئەوروپا و مێژووی پێوەندییە نێودەوڵەتییەكان دەدات. گوڵان چەند پرسیارێكی ئاڕاستەكرد بۆ ئاشنابوون بە بیروڕاكانی لە بارەی گرنگیی دامەزراندنی دەوڵەتی نەتەوەیی و پرسی ئەوەی چۆن نەتەوەكان هەست بە ئازادی ناكەن، تاوەكو سەربەخۆیی بەدەست نەهێنن. وەڵامەكانیشی بەم شێوەیە بوون.

پڕۆفیسۆر تۆماس شوارتز تایبەتمەندی مێژوو لە زانكۆی میشیگان بۆ گوڵان:لیڤاسان رێنیشاندەری دەوڵەتی هاوچەرخ بوو بۆ دامەزراندنی دەوڵەتی كوردستانیش جێی بایەخە


* كاتێك دەگەڕێینەوە بۆ مێژووی دامەزراندنی دەوڵەتی نەتەوەیی هاوچەرخ لە رۆژئاوا، ئەوا دەوڵەتەكەی تۆماس هۆبز (لیڤاسان) بە سەرەتای دامەزراندنی یەكەم دەوڵەتی نەتەوەیی دادەنرێت. ئایا بۆچی دەوڵەتی لیڤاسان بە بنەمای دەوڵەتی نەتەوەیی هاوچەرخ دادەنرێت؟
- لێڤاسانی هۆبز بە یەكێك لە كۆنترین كارە فەلسەفییە سیاسییەكان دادەنرێت كە پرەنسیپەكانی دەوڵەتی داناوە و ئەم بیرۆكەیەی خستۆتەڕوو. لە سەدەی حەڤدەدا بناغەی دانا بۆ مشتومڕ لە سەر دەوڵەتی ویستڤالی كە رێككەوتنی ئاشتی ویستڤالیا وەك یەكەم سیستەمی نێودەوڵەتی لێی دەڕواندرێت، كە چەمكی دەستێوەرنەدانی هێنایەئاراوە لەگەڵ پێدانی پێگەیەكی یەكسان بە دەوڵەتان. دەتوانم وێنای ئەوە بكەم كە ئەمە بایەخی هەیە بۆ خەڵكی ئەم ناوچەیە، واتە پرسێكی گرنگ و رێنیشاندەری دروستبوونی دەوڵەتی نوێ، بەدڵنیاییەوە ئەوەش بە لەبەرچاوگرتنی ئەگەری درووستبوونی دەوڵەتی كوردستان، یان كۆماری كوردی.
* ئاشكرایە شەڕی 30 ساڵەی ناوخۆیی ئایینی ئەوروپا ئاستەنگێكی گەورە بووە لە بەردەم ئاشتی و پێكەوەژیانی نەتەوەكانی ئەوروپادا، ئەوەی جێگەی سەرنجە دەوڵەتی نەتەوەیی بووە هۆكاری كۆتایی هێنان بە شەڕی 30 ساڵەی ئایینی، بەڵام ئایا تا چەند دامەزراندنی دەوڵەتی نەتەوەیی هاوچەرخ بووە هۆكاری كۆتایی هێنان بەشەری ناوخۆیی ئایینی و سڕینەوەی ئاسەوارەكانی؟
- بەدڵنیاییەوە دروستبوونی دەوڵەت لە جەوهەردا مرۆڤی لە جەنگە ئایینییە ناوخۆییەكان دوورخستەوە كە ئەوروپا پێوەی دەیناڵاند، ئەمەش ماوەیەكی دوور و درێژی پێچوو، ئەویش پاش چاكسازی، هەروەها دوای ناكۆكی پرۆتستانەكان لەگەڵ كەنیسەی كاسۆلیكی. پێوەندی هەموو ئەمانە بە ئەمڕۆوە ئەوەیە كە لە ناو ئیسلامیشدا ناكۆكی هەیە لە نێوان شیعە و سوننەكان و ناكۆكییە نەژادییەكانی دیكە. بۆیە دروستبوونی دەوڵەتی نوێ لە ناوچەكەدا رەنگە ببێتە هۆی دامركاندنەوەی ئەو ناكۆكییە ئایینییە لە ناوچەكەدا.
*مێژووی سیاسیی رۆژئاوا پێمان دەڵێت، نەتەوە ئازاد نابێت هەتا نەبێتە دەوڵەتی سەربەخۆ، هەر بۆ نموونە ئەمریكییەكان هەتا لە بەریتانیا رزگاریان نەبوو، خۆیان بە ئازاد نەدەزانی، بۆیە دوای ئەوەی لە بەریتانیا رزگاریان بوو، خۆیان ناونا كۆماری ئەمریكای ئازاد، هیندستان چەندین ساڵ كە لەلایەن پەرلەمانی بەریتانیاوە حوكمڕانی دەكرا، خۆیان بە داگیركراو دەزانی، بۆیە دوای كشانەوەی بەریتانیا لە هیندستان، جاڕی ئازادی و سەربەخۆییان دا، ئایا بۆچی نەتەوە لە چوارچێوەی دەوڵەتی سەربەخۆیی خۆیدا نەبێت، هەست بە ئازادی ناكات؟
- ئەمە پرسیارێكی زۆر قورسە، لەبەر ئەوەی ئەمریكییەكان تا رادەیەك ئازادییەكیان هەبوو لە ژێردەستی بەریتانیا، بەڵام لە كۆتاییدا هەستیان كرد بەریتانیا بەرژەوەندییەكانیان لەبەرچاو ناگرێت و سیاسەتی خۆی دەكات. پێموایە مەسەلەی سەرەكی لێرەدا ئەوەیە ئاخۆ ناسنامەی نیشتمانی خۆت هەیە یان نا، پێموایە لەو حاڵەتەی باستكرد، هەرچەندە دەسەڵاتی بەریتانی زۆر زاڵمیش نەبوو، بەڵام هێشتا ئەمریكی و هیندییەكان دەوڵەتی سەربەخۆی خۆیان دەویست. پێموایە كێشەی كوردەكان ئەوەیە لە ناوچەیەكی زۆر مەترسیداردان و دراوسێی زۆر خراپیان هەیە، بۆیە لە ئەمریكیەكان ناچن و پێموایە سەربەخۆییان زۆر قورس بێت.
* مێژووی دیموكراتییەتی لیبڕاڵی پێمان دەڵێت، لیبڕاڵیزم و دیموكراتی بەرهەمی دەوڵەتی نەتەوەیی هاوچەرخە، هەر ئەم مێژووە پێمان دەڵێت سیستمی لیبڕاڵ دیموكراتی لە دەوڵەتی نەتەوەیی هاوچەرخدا بۆتە هۆكاری ئەوەی چیدیكە نەتەوە دیموكراتخوازەكان لەگەڵ یەكتری بە شەڕ نەیەن، ئایا بۆچی سیستمی لیبڕاڵ دیموكراتی لە دەوڵەتی نەتەوەیی هاوچەرخ دەركەوت و بۆچی لەو ژینگەیەدا سەركەوتنی بەدەست هێنا؟
- ئەمە پرسیارێكی زۆر ئاڵۆزە. هێشتا زۆر لە مێژوونووسان مشتومڕیان لەسەر ئەم بابەتە هەیە. پێموایە بێگومان ئەوەی یارمەتیدەری چەسپاندنی لیبڕاڵ دیموكراسی دا، بوونی بووژانەوەیەكی زۆر بەربڵاوی خەڵك بوو كە بێهیوا و تووڕە نەبوون. خەڵكی بێهیوا و هەژار ناتوانن دیموكراسی دروست بكەن، دەبێت ئاستێك لە بووژانەوە و چینی ناوەند هەبێت و خەڵكانێك هەبن كە راددەیەك سەربەخۆ بن، ئەمەش دەبێتە فاكتەر بۆ دیموكراسی. هەروەها بەرفراوانبوونی خوێندەواری بە دڵنیاییەوە بەشدارە لە دروستبوونی دیموكراسی و لیبڕاڵ دیموكراسیدا، واتە ئەمە پێویستی بە خوێندەواری و ئاستێك لە بووژانەوە و دەوڵەمەندی هەیە. بەدڵنیاییەوە، خوێندەواری و ئاستێك لە بووژانەوە و گەشەی ئابووری مەسەلەی سەرەكین بۆ چەسپاندنی دیموكراسی لیبڕاڵی لە دەوڵەتە دیموكراسییەكاندا.
* هەتا ئێستاش لە چوارچێوەی پاكتەكانی نەتەوەیەكگرتووەكان كە ئەو پاكتانە دەربڕی واقیعی درووستبونی شەڕی ساردن، مامەڵە لەگەڵ سەروەریی دەوڵەت دەكرێت، بەڵام دوای رووخانی دیواری بەرلین گۆڕانكاری بە سەر سەروەریی دەوڵەت هاتووە، هەروەها دوای بەهاری عەرەبی و ئاڵۆزییەكانی ئێستای رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، نەك هەر سەروەری، بەڵكو سنوورەكانیش بوونیان نەماوە، ئەگەر لە ئێستادا كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی بیەوێت كێشەی نەتەوەكانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست چارەسەر بكات، چۆن پێناسەی سەروەریی دەوڵەت و سنوورە دەستكردەكان دەكاتەوە؟
- ئەمە بەڕاستی كێشەیەكی زۆر قورسە، لەبەر ئەوەی لەگەڵ بارودۆخێكدا مامەڵە دەكەین كە سنووری نێوان دەوڵەتان نەماوە و جیاوازییەكان لەو دیو سنووری نیشتمانییەوەن و یاخیبوونی ناسنامەی نەژادی هەیە و خەڵكانێك هەن دەیانەوێت سەربەخۆ بن وەك كوردەكان. پێموایە كۆمەلگەی نێودەوڵەتی پێویستی بە سەركردایەتی هەیە لەم بارەیەوە و ویلایەتە یەكگرتووەكان لە ئێستادا ئەوە ناكات و ناشزانم لە غیابی وڵاتە یەكگرتووەكاندا كێ ئەمە دەكات، بەڵام پێویستە یەكێك سەركردایەتی ئەمە بكات. ئەمە پێویستی بە هاوكاری نێوان وڵاتەیەكگرتووەكان و رووسیا و چین و وڵاتە زلهێزەكانی دیكە هەیە. لەئێستاشدا نابینم ئەمە رووبدات.
* بەگشتی كاتێك دەوڵەتێكی نوێ دەیەوێت دروست بێت، سالانێكی زۆر دەناڵێنێت بە شەڕی ناوخۆییەوە، پاشان كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی دانی پێدا دەنێت، زۆر لە توێژەران پێیانوایە باری خراپی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست باش نابێت، ئەگەر ئەو خەڵكانەی بێدەوڵەتن لە وڵاتە نادیموكراسیەكاندا دەوڵەتی خۆیان نەبێت، بۆچی ئەمە وایە؟
- لەبەر ئەوەی بەرژەوەندییەكان نایەڵێت دەوڵەتی سەربەخۆ دروست بێت، بۆ نموونە لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا توركیا نایەوێت دەوڵەتی سەربەخۆی كوردستان ببینێت، عێراق و ئێران بە هەمان شێوە ئەمەیان ناوێت. وڵاتەیەكگرتووەكان شەڕێكی نوێی لەگەڵ بەریتانیا كرد بۆ بەدەستهێنانی سەربەخۆیی، سەركەوتنیشی لەبەرئەوە بوو ئیسپانیا و فەڕەنسا یارمەتییان دا، بۆیە هیچ دەوڵەتێك نایەوێت دابەش ببێت، تەنیا چەند نموونەیەكی كەمی جیابوونەوەی ئاشتییانە لە مێژوودا هەیە وەك چیكوسلۆڤاكیا، بەڵام ئەمە زۆر دەگمەنە لە سیاسەتی نێودەوڵەتیدا و بەداخەوە نەهامەتی و ئازار و كوشتن لەگەڵ دروستبوونی دەوڵەتی نوێدا دێت، بۆیە لەم بارەیەوە من گەشبین نیم.
* پێشبینی دەكەیت سەربەخۆیی كوردستان بە ئاشتییانە بێت، یان بە ناخۆشی؟
- هیوادارم بە شێوەیەكی ئاشتییانە بێت. خاڵی هاندەر ئەوەیە كە كوردەكانی عێراق بۆ ماوەیەكی زۆرە پێوەندییەكی باشیان لەگەڵ توركیادا هەیە و توركیا لە رووی ئابوورییەوە سەرمایە بەگەڕ دەخات لە ناوچەكەدا و ئەمەش لایەنێكی گرنگە. بۆیە گەشبین بووم كە ئەم دوو ئاڵوگۆڕە ئابوورییە ئاشتیانەیە ویستی ئیعتراف دروست بكات، بەڵام دڵنیا نیم. هیوادارم خەڵكی كوردستان بە سەربەخۆیی خۆیان بگەن بەلام بە شێوەیەكی ئاشتییانە.