تۆماس ئیوینگ، پڕۆفیسۆری بواری مێژووە و هەر لەم بوارەشدا بڕوانامەی دكتۆرای لە زانكۆی میشیگان بەدەست هێناوە. وانەبێژی مێژووی رووسیا، ئەوروپا و رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و مێژووی جیهانە، هەروەها چەندین وتار و توێژینەوەی لەم بوارانەدا ئەنجام داوە. بۆ ئاشنابوون بە تێڕوانین و بۆچوونەكانی لە بارەی بنچینەی دەوڵەتی نەتەوەیی و گرنگیی دەوڵەت بۆ فەراهەمكردنی ئازادی بۆ هاووڵاتیان و گەڕانەوەی ئیرادەی سەربەخۆ بۆ نەتەوە، گوڵان لە دیدارێكدا چەند پرسیارێكی ئاڕاستە كرد و وەڵامەكانی بەم شێوەیە بوون.

تۆماس ئیوینگ تایبەتمەندی مێژوو لە زانكۆی میشیگان بۆ گوڵان:شۆڕشی فەرەنسا و شەڕی سەربەخۆیی ئەمریكا بایەخی مافی مرۆڤ و دەوڵەتی نەتەوەییان زیاتر كرد


* لە مێژووی دامەزراندنی دەوڵەتی نەتەوەییدا، دەوڵەتی لیڤاسان بایەخێكی گرنگی هەیە، ئایا هۆكاری بایەخی ئەم مۆدێلەی دەوڵەت بۆچی دەگەڕێتەوە؟
- پێموایە لەبەر ئەوەی لیڤاسان روانینێكی بۆ دەوڵەت دروستكرد كە زۆر بەهێز بوو، واتە دەوڵەت پارێزگاری لە هەموو هاونیشتمانییانی دەكات و هەروەها كۆنتڕۆڵی بوارەكانی ژیانی هاونیشتمانییان دەكات، بۆیە فۆڕمی راستەقینەی دەوڵەت كە پاش شۆڕشی فەرەنسی دەركەوت، هێندە لەو روانینەوە نزیك بوو، هەروەها لەو چوارچێوەیەدا بوو كە هۆبز دەڕیبڕیبوو كە پێموایە هۆكارە بۆ دانانی لێڤاسان وەك بنەما بۆ دەوڵەت.
* ئایا بایەخی ئەم دەوڵەتە لەسەر ئەو بۆچوونە نییە، بەوەی ئەم مۆدێلەی دەوڵەت توانی كۆتایی بە دووبەرەكی و شەڕی ناوخۆ و شەڕی ئایینی لە ئەوروپا بهێنێت؟
- پرسیارێكی جوانە. پێموایە سی ساڵ شەڕ و چەسپاندنی مەملەكەتی فەرەنسی و ئاژاوەكانی نێوان كاسۆلیك و پرۆتستانەكان بووە هۆی پەرەدان بە ناسنامەی نیشتمانی كە بە سنوورە سیاسییەكان دامەزرا بەرانبەر بەو جەنگە ئایینییانەی كە بۆ پاشا دەكرا، لەبەر ئەوەی ناسنامەی ئایینی زۆر جیاواز بوو، بۆیە سنوورەكانی دەوڵەت و ناسنامەی نیشتمانی پێكەوە بەسترانەوە. واتە شەڕی سی ساڵە كەمێك بەشدار بوو لەمەدا.
*تا چەند شۆڕشی فەرەنسا و شەڕی سەربەخۆیی ئەمریكا، توانییان بایەخی دەوڵەت زیاتر بكەن، یان بە جۆرێكی دیكە دەوڵەتیان كردە ناسنامە بۆ نەتەوە؟
- لەگەڵ دەستپێكی شۆڕشی فەرەنسی و جەنگی سەربەخۆیی ئەمریكا لە سەدەی هەژدەدا كە دەوڵەت بەڕاستی گرنگ دەبێت بۆ پاراستنی مافەكانی تاك و بەڕاستی لەگەڵ شۆڕشی فەرەنسیدا بانگەوازی ئازادیی ئایینی و مافی تاكەكەس و مافی دەربڕینی بیروڕا هاتەئاراوە، هەروەها هاوشێوە لەگەڵ دامەزراندنی كۆماری ئەمریكی لە دەستووری وڵاتە یەكگرتووەكاندا، پرسی مافی مرۆڤ و هەموو ئەم مافە تاكەكەسییانە تا رادەیەك پشت دەبەستێت بە دەوڵەت بۆ بەهێزكردن و هێشتنەوەی مافی تاكەكان لە وڵاتە یەكگرتووەكان كە تا ئێستاش بەردەوامە لە رووی حكوومییەوە بە شێوەی جیاوازیش هەنگاوی ناوە بەرەو مافی دەڕبڕینی بیروڕا و هەڵگڕتنی چەك و پیادەكردنی ئایینی تاكەكەسی. هەموو ئەمانە لە چوارچێوەی دەستووردا بوون، بە پێچەوانەی ئەمەشەوە نموونەی وەك سنوورداركردنی مافی تاكەكان لەلایەن دەوڵەتەوە بە دانانی یاسای نوێ و دروستكردنی تەكنەلۆژیا هەیە كە رێگە بە هەواڵگری و كۆنتڕۆڵ دەدات. بۆیە پێموایە دەوڵەت بۆ هەردوو مەبەستەكە بەكاردێت، هەم بۆ كۆنتڕۆڵ و هەم بۆ ئازادیش.
* لەم وەڵامەتان ئەوەمان خوێندەوە، كە پرەنسیپەكانی ئازادی و مافی مرۆڤ لە دوای شۆڕشی ئەمریكا و فەرەنسا هاتوونەتە ناو ئەدەبیاتی سیاسیی مرۆڤایەتییەوە، ئایا لەگەڵ ئەم بۆچوونە هاوڕایت؟
- پێموایە بۆ ئەو خەڵكانەی كە خۆیان بە نەتەوە دەزانن، دەیانەوێت كۆنتڕۆڵی سیاسی خۆیان لە ژێردەستی خۆیاندا بێت، ئەمەش وەك خستنەڕووی مافەكانیان دەبیندرێت، نەك لەناو بونیادێكی گەورەتردا بن كە ئەو بونیادە دەسەڵاتی هەبێت بەسەریانەوە و لە نەتەوە و ئایین و نەژادی دیكە جیاواز بن، هەرلەبەر ئەوەشە دەبینی لە كۆتایی سەدەی هەژدەدا پرسی بەهێزی سەربەخۆیی بوون و ئۆتۆنۆمی و خۆبەڕێوەبردن هاتەئاراوە و دووبارە لە سەرەتای سەدەی بیستەمدا ئەو بیرۆكە بەهێزەی كە سەرۆك وێڵسن دەریبڕی سەبارەت بە مافی چارەنووس، نەك هەر لە رۆژهەڵاتی ئەوروپادا، بەڵكو لەسەرتاسەری جیهاندا بووە بزوێنەری بزووتنەوە سەربەخۆییخوازكان، دەتوانم چەند نموونەیەك بخەمەڕوو كە نەتەوە بچووكەكان بۆ ئەوەی ئاسایشی خۆیان بپارێزن چوونەتە بندەستی نەتەوە گەورەكانەوە، وەك ئەرمینیا كە چوونە لای رووسەكان لە سەرەتای سەدەی بیستەمدا، یان سكۆتلاندییەكان لە بەر مەسەلەی ئابووری لە بەریتانیا جیا نەبوونەوە، بەڵام ئەمانە زۆر نین بە دڵنیاییەوە لەوەی كە حەزی زۆر هەیە بۆ خۆبەڕێوەبردن.
* دیارە دەركەوتن و پیادەكردنی زیاتری سیستمی لیبڕاڵ دیموكراتی زیاتر لەگەڵ دەوڵەتی نەتەوەیی دەركەوت، ئایا تاچەند لیبڕاڵ دیموكراتی و دەوڵەتی نەتەوەیی یەكتری تەواو دەكەن؟
- پێموایە قورسە كە دەوڵەتانی لیبڕاڵ دیموكراسی لەگەڵ یەك بكەونە شەڕەوە، بەشێكی لەبەر ئەوەی پێویستی بە رێكخستن و پشتیوانی دانیشتووانی وڵاتانەوە هەیە كە میكانیزمیان هەیە بۆ یەكلاكردنەوەی ناكۆكییەكان و خەڵك زیاتر هۆشیارن لە تێچوونەكانی شەڕ. بەدڵنیاییەوە چەندین نمونەی دەوڵەتانی لیبڕاڵ دیموكراسیمان هەیە كە چوون بۆ شەڕ، بۆ نموونە لە حاڵەتی جەنگی جیهانی دووەمدا بەریتانیا و وڵاتەیە كگرتووەكان و فەرەنسا كە هەموویان لیبڕاڵ دیموكراسین چوونە شەڕەوە، یان لەم دواییانەدا ئەمریكا سەرەتا چووە شەڕی ئەفغانستان و پاشان بۆ عێراق. لە لیبڕاڵ دیموكراسیدا خەڵك دەتوانن رای خۆیان دەرببڕن و خۆپیشاندان بكەن و یاسای دەستووری هەیە كە دەتوانن پەیڕەوی بكەن، تا دژی شەڕ ببنەوە، بەڵام ئەگەر بەراوردی بكەی بە رژێمە دیكتاتۆری و دەسەڵاتخواز و تاك حزبییەكان، دەبینی رێگری زۆر كەمن بۆ ئەوەی رێ لە چوونە ناو شەڕ بگرێت، هەر بۆ نموونە لەچەند مانگی پێشوودا بینیمان كە رووسیا دەستێوەردانی لە سووریا كرد، لە رێی ئەنجامدانی هێرشە مووشەكییەكانەوە، بەڵام دووساڵ لەمەو پێش كاتێك ئۆباما نزیك بووەوە لەوەی دەستێوەردان لە سووریا بكرێت، میدیاكان و كۆنگرێس رەخنەیان گرت و نەیانهێشت ئەمە رووبدات، بۆیە لیبڕاڵ دیموكراسی وا لە حكومەت دەكات وریاتر بێت و لە كارەكانی بەرپرسیار بێت.
* پەیماننامەی نەتەوەیەكگرتووەكان و رێككەوتنە نێودەوڵەتییەكان لەگەڵ سەروەری دەوڵەتدا مامەڵە دەكەن، بەڵام پاش رووخانی دیواری بەرلین گۆڕانكارییەك روویدا لە ڕووی چەمكی سەروەریی دەوڵەت، هەروەها پاش بەهاری عەرەبی و ئاڵۆزییەكانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، نەك هەر سەروەریی دەوڵەت، بەڵكو سنوورەكانیش نەمان، بۆیە ئەگەر كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی دەیەوێت كێشەكانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست چارەسەر بكات، ئەوا چۆن دەبێت چەمكی سەروەری دەوڵەت و سنوورە دەستكردەكان پێناسە بكاتەوە؟
- پێش ئەوەی چارەسەری سەروەری و سنوورەكان بكرێت، دەبێت كێشەی خەڵكەكە چارەسەر بكرێت، واتە هێنانی ئاشتی و ئاسایش و گەڕانەوەی ئاوارەكان بۆ ماڵی خۆیان و دڵنیاكردنی ژیانی تاك و كۆمەڵگە، هەموو ئەمانە هەنگاوی پێویستن كە نەتەوەیەكگرتووەكان دەتوانێت رۆڵی گرنگی تیا بگێڕێت، ئەگەر كارایانە كاریان بۆ بكات. لەبەر ئەوەی ئەوە تەواو راستە كە سنوورەكانی دەوڵەت چیتر ئەو دانیشتووانەی تێدا نییە و دەبێت راستەوخۆ چارەسەر بكرێت. هەروەها ئەوەش تەواو راستە كە پاش جەنگی جیهانی یەكەم و بە هۆی رێككەوتنی -سایكس پیكۆ- سنوورەكانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بە شێوەیەكی رەمەكی سەپێندراوە و ئەمە بەڕاستی كێشەیە، بۆیە پێموایە بە پێێ پێویست وەڵامەكە گەڕانەوە نییە بۆ سنوورەكانی پێش ساڵی ٢٠١١، بەڵكو دەبێت–چارەسەرەكە پێكهینانی حكومەتێكی دەستبەركەری ئاسایش بێت كە رێز لە مافی دانیشتووانەكەی بگرێت بێ لەبەرچاو گرتنی نەژاد و نەتەوە. ئەگەر ئەمە دامەزرا، ئەوا ئەو ئەمنییەتە دابین دەكات بۆ خەڵك كە پیویستیەتی. تا رادەیەك ئەوە راستە كە ئەم كارە لە زۆرێك لە وڵاتانداو لە پێش ٢٠٠٣ داگیركردنی عێراق لەلایەن ئەمریكاوە بە شێوەی جیاواز كراوە، بەڵام ئەوەی لەماوەی دە ساڵی پێشوودا دەیبینین تەواو جیاوازە لەوەی كە پێشتر بینیومانە لە رووی رێكخراو و ئەكتەرە نادەوڵەتییەكان و دانیشتووانەوە.
* زۆر لە توێژەران پێیانوایە باری خراپی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست باش نابێت ئەگەر ئەو خەڵكانەی بێدەوڵەتن لە وڵاتە نادیموكراسییەكاندا دەوڵەتی خۆیان نەبێت، لەو بارەیەوە راتان چییە؟
- لە حاڵەتی كوردستاندا كە دابەش بووە بە سەر چوار دەوڵەتدا و بۆچی ئەو دەوڵەتانە لەگەڵ یەك هەڵناكەن و ویلایەتە یەكگرتووەكانیش بەتایبەتی لەگەڵ هەرچواریاندا پێوەندیەكی ئاڵۆز و زۆرجار خراپی هەیە، لەبەر ئەوە هیچ هەوڵێكی گرنگی نەداوە بۆ گۆڕینی سیاسەتی بەرانبەر بە كورد بەوەی پاڵپشتی ئۆتۆنۆمی، یان سەربەخۆیی، یان خۆبەڕێوەبردنیان بكات، لەبەر ئەوەی پێوەندی لەگەڵ ئەو دەوڵەتانە باش نییە و لەگەڵ هاوپەیمانەكانیشی هەر باش نییە. بۆیە ئەگەر سەیری شوێنەكانی دیكە لە جیهاندا بكەین، نموونەی دیكە دەبینین وەك لە رۆژهەڵاتی ئەوروپا لە كێشەی كرایمیا و پاش جەنگی دووەمی جیهانی دەوڵەتانی بەڵقان لە یەكێتی سۆڤیەتدا و هەندێك بەشی ئەمریكای لاتین و ئەفریقا كە ویلایەتە یەكگرتووەكان بەتایبەتی رەتیكردووەتەوە پاڵپشتی ئۆتۆنۆمی ئەو نەتەوانە بكات، لەبەر ئەوەی پێوەندی باشی نەبووە لەگەڵ ئەو دەوڵەتە سەروەرانەی كە بانگەشەی دەسەڵاتیان كردووە بە سەر دانیشتووانەكانیاندا. پێموایە ئەوەی بارودۆخەكەی گۆڕیوە، خەباتی ئەو خەڵكانەیە بۆ خۆبەڕێوەبردن و ئۆتۆنۆمی كە قەیرانی دروستكردووە و هێزە دەرەكییەكان دەبێت دەستێوەردان بكەن، وەك پاش ١٩٥٧ لە فەلەستین و پاش ١٩٩٠ لە سۆڤیەت و سربیا و سلۆڤاكیا، هێزە دەرەكییەكان هەر سەیریان كردووە و ئەمەش جێگەی داخە.