ماسیش بووگاردس، خاوەنی بڕوانامەی دكتۆرایە لە زانستە سیاسییەكان و لە ئێستادا پڕۆفیسۆری زانستە سیاسییەكانە لە زانكۆی مەركەزی ئەوروپی و پێشتریش وانەبێژ بووە لە زانكۆكانی جاكوبس، بودابست و ساوزئەمپتۆن، هەروەها تایبەتمەندە و توێژەرە لە بوارەكانی سیستمی هەڵبژاردن و هەڵبژاردنی فرەحزبی و شەڕی ناوخۆ و رێكخستنی پارتە سیاسییەكان و ئیدارەدانی ناكۆكییە ئیتنییەكان، گوڵان چەند پرسیارێكی ئاڕاستەكرد لەبارەی پرسەكانی پەیوەست بە كێشەكانی وڵاتە تازەگەشەكردووەكان و كێشەی پارتە سیاسییەكان لەو وڵاتانە كە لە قۆناغی راگوزەریدان، ئەویش بەم شێوەیە بیروبۆچوونەكانی خستەڕوو.

ماسیش بووگاردس وانەبیژ و توێژەر لە زانكۆی ئۆترێختی هۆڵەندی بۆ گولان:ئەڵمانیا لە دوای تەواوبوونی شەڕی دووەمی جیهانی دیموكراتی جەنگاوەری پیادەكرد و حزبی دژەدیموكراتی قەدەغە كرد



* لە وڵاتە تازەگەشەكردووەكان و ژینگەی دیموكراتییە تازەكان بەگشتی ژینگەیەكی سیاسیی ناڕێكخراوە و پڕە لە هاودژی بەرژەوەندی و گوشار و ململانێی حزبەكان لە سەر نفوزی سیاسی، ئەم ژینگەیەش ئەگەر رێكنەخرێت، دەبێتە گەورەترین مەترسی بۆ سەر پرەنسیپەكانی پرۆسەی دیموكراتی، ئایا میكانیزمی رێكخستنی سیاسی لە ژینگەی دیموكراتییە تازەكاندا چۆن دەستی پێدەكرێت؟
- باشترین رێگە بۆ رێكخستنی پارتەكان ئەوەیە كە من لە نووسینەكانماندا پێی دەڵێم «aggregation» واتە «نوێنەرایەتیكردن لەسەر ئاستی نەتەوە، هەروەها «translation» واتە «نوێنەرایەتیكردن لەسەر ئاستێكی دیاریكراو»، ئەركی یەكەمیان بە پارتە سیاسییە نەتەوەییەكان دەكرێت كە نوێنەرایەتی پێكهاتەكانی وڵاتەكە دەكەن. دەكرێت ئەم ئامانجەش لە رێی سیستمی هەڵبژاردنەوە بهێندرێتەدی. نموونەیەكی باش لەم رووەوە بریتیە لە ئەندەنوسیای هاوچەرخ. كە سەرجەم پارتەكان ناچار دەكات رێكخراو بن و مەودایەكی نەتەوەیی راستەقینەیان هەبێت. ئەمەش هاوكار بوو بۆ دروستكردنی سیستمێكی حزبی نەتەوەیی لە وڵاتەكەدا كە وڵاتێكی گەورەیە و لە چەندین دورگە و گرووپ و ئایین و زمانی جیاواز پێكدێت. بژاردەی دیكە بریتیە لە «translation» و بە مانای ئەوە دێت كە وەك كۆمەڵگەیەك بوار دەدەیت پارتە سیاسییەكان لەسەر هەر بناغەیەك بێت، دروست بن. واتە دەستێوەردان لە دروستبوونی پارتە سیاسییەكاندا ناكەیت. كەواتە ئەگەر پارتێكی سیاسی ویستی نوێنەرایەتی گروپێكی ئایینی، كەمینە، یان ناوچەیەك بكات، ئەوا گرفت نییە و ئەوە دیموكراسییە، بەڵام دەبێت ئامادە بێت لە كۆتاییدا بوار بە دابەشكردنی دەسەڵات بدات لەبەر ئەوەی دەبێت پارتەكان پێكەوە كاربكەن بۆ حوكمڕانیكردنی وڵات. رەنگە ئەفریقیای باشوور و عێراق دوو نمونەی باش بن لە بارەی چۆنیەتی كاركردنی ئەم شێوازەوە. كەواتە رێگریكردن، نوێنەرایەتی لەسەر ئاستی نەتەوە و نوێنەرایەتی لەسەر ئاستێكی دیاریكراو، سێ رێگەی سەرەكین كە كۆمەڵگە دەتوانێت لە رێیانەوە پارتە سیاسییەكان رێكبخات، ئەگەر ئێوەش بۆچوونی منتان دەوێت، ئەوا دەڵێم لە رووی دیموكراسییەوە رێگریكردن كارێكی قورسە و رەنگە كاراش نەبێت. لە دیموكراسیدا بژاردەكە لە نێوان نوێنەرایەتیكردنە لەسەر ئاستی نەتەوە و نوێنەرایەتیكردنە لەسەر ئاستێكی دیاریكراو.
* كێشەی وڵاتە تازەگەشەكردووەكان جیاوازە لە كێشەی وڵاتە گەشەكردووەكان، بۆ نموونە لە رووی كێشەی گەندەڵییەوە، هەروەها گەورەترین كێشەی قۆناغی گواستنەوە لە وڵاتە تازە گەشەكردووەكاندا كێشەی پێوەندی نێوان حزبە سیاسییەكان و پەرلەمانە، ئەم دوو دامەزراوە كە گرنگترین دوو دامەزراوەن و نوێنەرایەتی خەڵك دەكەن لە دروستكردنی بڕیاری سیاسیدا، بەڵام لە راپۆرتی شەفافییەتی نیودەوڵەتیدا دەركەوتووە، حزبەكان و پەرلەمان گەورەترین هۆكاری گەندەڵیی سیاسین، ئایا بۆچی حزب و پەرلەمان لە دیموكراتییە تازەكاندا لە بری ئەوەی نوێنەرایەتی خەڵك بكەن، قەیران دروست دەكەن؟
- پارتە سیاسییەكان لە هەموو شوێنێك ناوبانگێكی خراپیان هەیە، نەك تەنیا لە پێوەندی بە پرسی تێوەگلانیان لە گەندەڵییەوە، بەڵكو لە پێوەندی بە پرسی پێدانی هەلی كار لە سەر بنەمای مەحسووبییەت بە دۆست و ئەندامانی پارتەكەیان. ئەمە كێشەیەكی مەترسیدارە، تەنانەت لە هەرێمی كوردستانیش ئەمە مایەی مەترسییە. كەواتە دەكرێت چی بكەین؟ ئێوە ئاماژەتان بە پەرلەمان كرد وەك دامەزراوەیەكی گرنگ، هەروەها دامەزراوەی سیاسی دیكەش هەن، لە نێویاندا دادگاكان و دەزگای چاودێری و چاودێری پەرلەمانی، وەك نووسینگەی ژمێریاری سەربەخۆ، یاخود نووسینگەی بودجەی پەرلەمانی. هەموو ئەم دامەزراوانە چاودێری و لێپرسینەوە ئەنجام دەدەن. رەنگە سیستمی هەڵبژاردنیش لەم رووەوە رۆڵ ببینێت.
* ئەگەر لە هەرێمی كوردستان بڕوانین ئەوا دەبینین كە لەم هەرێمەدا سیستمی لیستی كراوە بۆ هەڵبژاردنەكان پیادەدەكرێت؟ ئایا ئەمە چ كاریگەرییەكی ئیجابی لێدەكەوێتەوە و چ دەرئەنجامێكی دەبێت؟
-گرنگ ئەوەیە بزانین ئایا خەڵكی بەڕاستی هەڵبژاردنەكان و سیستمی لیستی كراوە بۆ جیاكردنەوە و هەڵاوێردكردنی نوێنەرە گەندەڵەكان لە نوێنەرە ناگەندەڵەكان بەكار دەهێنن، ئەو كات كاریگەرییەكانی دەبینین.
* كێشەكە لە عێراقدا ئەوەیە زۆرینەی وڵاتەكە شیعەیە، هەروەها كورد و سوننەش هەن لەم وڵاتەدا، ئەوەی سەرنج دەدرێت و بەدی دەكرێت ئەوەیە كە هەر پێكهاتەیەكی ئەم وڵاتە دەنگ بۆ نوێنەرانی پێكهاتەكەی خۆیان دەدەن. واتە شیعەكان دەنگ بۆ پارتە سیاسییە شیعەكان دەدەن، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا دەنگ بۆ كاندیدی جیاواز دەدەن لەبەر ئەوەی لیستی كراوەیە و هەر پارتێك ژمارەیەكی باشی كاندیدی هەیە بۆ پەرلەمان، واتە دەنگی جیاواز بەدەست دەهێنن، راو و بۆچوونی ئێوە لەم بارەیەوە چییە؟ ئایا ئەمە چ جیاوازی و گۆڕانكارییەكی لێدەكەوێتەوە و تاچەند جێی ئومێدە؟
-لە سیستمی لیستی كراوەدا دەنگدەران دەتوانن جیاوازی دروست بكەن، ئەویش بە پاداشتكردنی سیاسەتمەدارە باشەكان و سزادانی سیاسەتمەدارە گەندەڵكارەكان.
* دەكرێت ئەم پرسە لە مەودای دووردا كاریگەری و دەرهاویشتەی خۆی هەبێت، بەڵام عێراق لە نێو هەرە گەندەڵترین وڵاتانی جیهاندایە ریزبەندی بۆ كراوە، لەم وڵاتەدا لێپرسینەوە و چاودێری نییە، شەفافییەت بوونی نییە، لە رووی حوكمڕانییەوە كەموكورتی گەورە هەیە. سەرۆك وەزیران هەوڵ دەدات هەندێ چاكسازی ئەنجام بدات، بەڵام كۆسپ و ئاستەنگی زۆریشی لە پێشە، تا چ راددەیەك ململانێی پارتە سیاسییەكان لە ژینگەیەكی ناڕێكخراودا دەبێتە هۆی لەدەستدانی متمانەی خەڵك بە پارتە سیاسییەكان و بە پرۆسە سیاسییەكە؟
- ئەمە كێشەی ئەو سیاسەتەیە كە بۆ پێدانی كار مەحسووبییەت و دۆستەكانی خۆی لەبەرچاو دەگرێت «patronage politics» ئەمەش تەنیا پەیوەست نییە بە عێراقەوە. لە مەودای كورتدا، ئەگەر كۆمەڵگە و سیاسەت لەسەر بنەمای ئەم سیاسەتە رێكخران، ئەوا باشترین كارێك كە بتوانیت ئەنجامی بدەن، ئەوەیە ئە و سیاسەت و تۆڕانە بكەونە ململانێ بۆ ئەوەی چاودێری یەكتر بكەن و یەكتر لە سنوورێكدا رابگرن. ئەمەش دەمانگەڕێنێتەوە بۆ خاڵی یەكەم، كە دیموكراسی چەند كەموكوڕی هەبێت، هێشتا گەندەڵی كەمترە بە بەراورد بە دیكتاتۆرییەت. ئەوەش بەهۆی بوونی ململانێی سیاسییە لە وڵاتە دیموكراسییەكاندا.
* تا چ راددەیەك بیركردنەوە لە بەرژەوەندی پارتەكان لە سەروەختی قەیران و شەڕدا ئایندەی نەتەوەكە دەخاتە مەترسییەوە، لە كاتێكدا دەبێت ئەم پارتانە بە تەنگ بەرژەوەندیە نیشتمانییەكانەوە بێن و وڵات لەو شەڕ و قەیرانانە رزگار بكەن كە هەڕەشە لە ئایندەی وڵاتەكە دەكەن، لەم بارەیەوە راتان چییە؟
- لەو كاتانەدا كە نادڵنیاییەكی قووڵ و توندوتیژی بەردەوام باڵی كێشاوە بەسەر بارودۆخەكەدا و خەڵكەكەش چاوی لە دەستكەوتی كورت مەودایە، پرسیارەكە ئەوە دەبێت چۆن كارێك بكەین كە سەركردە سیاسییەكان لە ئاكامە دوور مەوداكانی كردەوەكانیان بڕوانن و وایان لێبكەین كارێك بكەن كە لە بەرژەوەندی تەواوی نەتەوەكەیاندا بێت، نەك تەنیا بەرژەوەندییەكانی گروپەكەیان لەبەرچاو بگرن. هەندێ جار ئەو تێڕوانینەم لا دروست دەبێت كە پارتە سیاسییە كوردییەكان زۆر بایەخ بە بەغدا و حكومەتی ناوەندی نادەن، بەڵكو پتر گرنگی بە كوردستان و زیاتركردنی مەودای خۆبەڕێوەبەری و دڵنیابوون لە سەلامەتی و خۆشگوزەرانی هاووڵاتیانی كوردستان دەدەن، كە بە دڵنیاییەوە ئەمانە خەمی شەرعین. بەڵام وەهمێكی مەترسیدارە باوەڕت وابێت هەرێمی كوردستان دەتوانێت دابڕاو بێت لە كاریگەرییەكانی عێراق و تەواوی ناوچەكە. ئایندەی هەرێمی كوردستان بە راددەیەكی گەورە بەندە بەوەی لە بەغدا روودەدات. كەواتە، پێموایە باشترە پارتە كوردییەكان پتر چالاك بن لە حوكمڕانیكردنی عێراق، هەروەها لەبەر ئەوەی لە هەر لایەنێكی دیكە پتر عەلمانی و مەیل بە رۆژئاوان. من هیچ كاتێك لە عێراق نەبووم، لەبەر ئەوە من وەك ئەكادیمییەكی دەرەكی قسە دەكەم، بەڵام پێدەچێت دەرفەتێكی ئاشكرا هەبێت بۆ ئەوەی پارتە سیاسییە كوردەكان بتوانن پێكەوە لەگەڵ پارتە عەرەبە شیعە میانڕەوەكان كار بكەن، كە ئەم كارەشیان لە رابردودا كردووە، هەروەها لەگەڵ پارتە سوننە عەلمانییەكاندا بۆ ئەوەی هاوپەیمانێتی حوكمڕانیی باش پێكبهێنن لە نێو جەرگەی سیاسەتێكی نەتەوەییدا.
* پارتە كوردییەكان لە بونیادنانەوەی حكومەتی عێراقدا بەشدارییان كرد و دەیكەن، بەڵام بە هۆی كێشە هەڵپەسێردراوەكانیان لەگەڵ بەغدا و كێشەی كەركووك و ناوچە ناكۆكی لەسەرەكان و كێشەی بودجە و هەناردەكردنی نەوت ئێستا ناكۆكیمان هەیە و هەروەها زەمینەیەكی هاوبەش لە نێوان بەغدا و هەرێمی كوردستان نییە، سەرباری ئەوانەش شەڕی داعشیش هاتەئاراوە، كەواتە ئەگەر بگەڕێینەوە بۆ پرسی پارتە سیاسییەكان و بپرسین ئایا ئەگەر پارتە سیاسییەكان لە وڵاتە تازەگەشەكردووەكاندا سەرچاوەی كێشە بن، چۆن لە ئایندەی دیموكراسی لەم وڵاتانەدا دەڕوانیت ؟
- بە شێوەیەكی گشتی من زۆر بە ئیجابی ئایندەی دیموكراسی دەبینم. باوەڕم وایە دیموكراسی تەنیا رێگای شەرعییە بۆ حوكمڕانیی كۆمەڵگەكان، ئیتر گرنگ نییە كۆمەڵگەی مۆدێرن، یان كۆمەڵگەی تەقلیدی بن. لە رووی عەمەلیشەوە سەلمێندراوە دیموكراسی سەركەوتووترین شێوازە بۆ رێكخستنی سیاسەت. تەحەددییەكە لە ئێستادا بریتییە لە باشتركردنی كاركردنی دیموكراسی و قووڵكردنەوەی دیموكراسی. من باوەڕم وایە دوو رێگە هەیە بۆ ئەنجامدانی ئەم كارە. یەكەمیان بەندە بە كۆمەڵگەی مەدەنییەوە. پێشتر ئەمە دەستەواژەیەكی زۆر باو بوو و لە بنەڕەتدا كۆمەڵگەی مەدەنی واتە خودی خەڵك خۆیان، لەبەر ئەوەی هەر كاتێك خەڵكی لە پارتە سیاسییەكان نائومێد بوون، ئەوا پێویستە كارێك بكەن لەم بارەیەوە، بۆ نموونە، لە رێی بوونە ئەندام لە پارتێكی سیاسیدا بۆ ئەوەی ئەم پارتە لە ناوخۆدا بگۆڕن. یاخود لە رێكخراوە ناحكوومییەكاندا چالاك بن. هەروەها راگەیاندنیش رۆڵێكی گرنگی هەیە بۆ ئەوەی بۆ خەڵكی روون بكاتەوە كە چی دەگوزەرێت. چارەسەری دووەم بریتییە لە نەخشەی دامەزراوە سیاسییەكان. من هاووڵاتیەكی هۆڵەندیم و خێزانەكەم خەڵكی رۆمانیایە، كە یەكێكە لە دیموكراسییە نوێیەكانی ئەوروپای رۆژهەڵاتی دوای كۆمۆنیست. رۆمانیا كێشەی جددی هەیە لەگەڵ گەندەڵیدا، بەڵام بارودۆخەكە لەبەر دوو هۆكار بەرەو باشتر دەچێت. یەكەمیان خەڵكی لە رۆژنامەكاندا دەربارەی ئابڕووچونەكانی گەندەڵی دەخوێننەوە و ناڕەحەت دەبن و لە دەرئەنجامدا دەنگ بەو سیاسەتمەدارانە دەدەن كە تێوەنەگلاون. دووەم، پارتە سیاسییەكانیش جیاوازی لە دۆخەكەدا دروست دەكەن. هەروەها بە هۆی فشاری یەكێتی ئەوروپاوە، رۆمانیا دەزگایەكی چاودێری سەربەخۆیی دژە گەندەڵی دامەزراندووە و ئەم دەزگایە بێئەندازە كارایە. كە لێكۆڵینەوەی لەگەڵ چەندین سیاسەمەتداری باڵادا كردووە، لە ئێستاشدا بەهۆی گەندەڵییەوە یەكێك لە سەرۆك وەزیرانی پێشووێ ئەو وڵاتە لە زینداندایە. رەنگە ئەو كێشانەی لە ئێستادا رووبەڕووی عێراق دەبنەوە قووڵتر و بە پەلەتر و مەترسیدارتر بن لەو كێشانەی رووبەڕووی وڵاتانی دیكە دەبنەوە، بەڵام هێشتا ئێمە دەتوانین دەرس لە ئەزموونە سەركەوتووەكانی شوێنەكانی دیكە وەربگرین لە بارەی چۆنیەتی چارەسەركردنی ئەم كێشانەوە. زۆر ئاسانە مۆدێلە دەرەكییەكان كۆپی بكەن، عێراقیش دەتوانێت بەلای كەمەوە دەرس لە چیرۆكە سەركەوتووەكانی سەرتاسەری جیهان وەربگرێت، هەر لەبەر ئەوەشە كە من تا راددەیەك گەشبینم.
* بە شێوەیەكی گشتی لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا كێشەی پارتە سیاسییە نادیموكراتییەكان هەیە كە بەشداری لە هەڵبژاردنەكان و لە پرۆسە دیموكراتییەكەدا دەكەن بۆ ئەوەی بگەنە دەسەڵات، بەڵام كاتێك ئەو پارتە سیاسییانەت كە لە بونیادی خۆیاندا دیموكراسی نین و كاتێك دەگەنە دەسەڵات ئەوا بنەماكانی دیموكراسی پێشیل دەكەن، چۆن مامەڵە لەگەڵ ئەم كێشەیەدا بكەین؟ بۆ نموونە وەك كێشەی ئیخوان موسلمین، دەكرێت لەم رووەوە چی بكرێت؟
- ئەمە كێشەیەكی گریمانكراو نییە، ئەمە كێشەیەكی راستەقینە و مێژووییە. زۆر نووسراوە لە بارەی حزبی نازی لە ئەڵمانیا لە ساڵانی بیستەكان و سییەكانی سەدەی رابردوودا. كاتێك ئەڵمانیا لە دوای جەنگی جیهانی دووەمەوە بە دیموكراتی كرا، دەستەواژەی «دیموكراسیەتی جەنگاوەر»یان داهێنا. ئەمەش لە بنەڕەتدا ئەو دیموكراسییەیە كە بەربەرەكانێ دەكات بە دوورخستنەوەی ئەو پارتە سیاسییانەی مایەی هەڕەشەن بۆ سەر دیموكراسی. لە ساڵانی پەنجا و شەستەكاندا، دادگای باڵای دەستووری لە ئەڵمانیا دوو پارتی سیاسی هەڵوەشاندەوە، یەكێكیان ئەو پەڕی چەپ و ئەوی دیكەیان ئەو پەڕی راست. قەناعەتەكە ئەوە بوو كە ئەو دوو پارتە نەك هەر نادیموكراتین، بەڵكو دژ بە دیموكراتین و ئەگەر بگەنە دەسەڵات ئەوا دیموكراسی هەڵدەوەشێننەوە، لەبەر ئەوە راگەیەندرا كە دیموكراسی مافی ئەوەی هەیە و ئەركیشی لەسەر شانە كە رێگری لە روودانی ئەمە بكات. ئەگەر ئێستا بێمە سەر نموونەكەی ئێوە لە بارەی میسرەوە، من دڵنیا نیم لەوەی ئیخوان موسلمین وەسفی نادیموكراسی بەسەردا جێبەجێ ببێت، ئەوە لەوە گەڕێ كە وەسفی دژ بە دیموكراسی بەسەردا جێبەجێ نابێت. كاتێك –ئیخوان موسلمین- لە دەسەڵاتدا بوو كارێكی كەمی كرد بۆ لە ناوبردنی دیموكراسی. بە دڵنیاییەوە تۆ هاوڕانیت لەگەڵ ئەوەی ئەوان كێن و چی دەكەن، بەڵام ئەوە بە مانای ئەوە نایەت كە ئەوان نادیموكراتین، یان دیموكراسی لە مەترسیدایە. ئەگەر لە توركیای ئێستا بڕوانیت لە سایەی دەسەڵاتی سەرۆك ئەردۆغاندا و لەوە بڕوانیت كە دەیەوێت چی بكات، كە دەیەوێت دووبارە دەستوور بنووسێتەوە بۆ ئەوەی دەسەڵاتی زیاتر بە سەرۆك بدات، ئەوا ئەمە مایەی نیگەرانییە، بەڵام دووبارەی دەكەمەوە، ئەمە بە مانای ئەوە نایەت كە ئەردۆغان كەسێكی نادیموكراتییە، یان پارتەكەی پارتێكی نادیموكراتییە. دەبێت ئایدیای دیموكراسیەتی جەنگاوەر تەنیا لە حاڵەتە هەرە توندەكاندا بەكاربهێندرێت ئەویش كاتێك مەترسییەكی روون و هەنوكەیی لەسەر ئایندەی دیموكراسی دروست دەبێت لە لایەن هێزگەلێكی نادیموكراتی، یان دژ بە دیموكراسییەوە. بەدەر لەوە، من دەڵیم لێیان گەڕێن ئەم پارت و بزووتنەوە و گرووپانە بەشداری لە پرۆسە دیموكراتییەكەدا بكەن، لەبەر ئەوەی باشترە لە ناو پرۆسەكەدا بن، نەك لە دەرەوەی پرۆسەكە، چونكە ئەگەر لە دەرەوە بن، مایەی هەڕەشەی زیاتر دەبن. لە دەرئەنجامدا، دەبێت ئەوەندەی دەكرێت دەرگای سیستمە سیاسییەكە بۆ هەمووان ئاوەڵا بێت.