دكتۆر محەمەد نورەدین مامۆستای مێژوو و زمانی توركییە لە زانكۆی لوبنان و بەڕێوەبەری مەڵبەندی لێكۆڵینەوەی ستراتیژیی و سەرنووسەری گۆڤاری «شؤون الأوسط»ـەو شارەزایە لە كاروباری توركیا، لە میانی دیدارێكی (گوڵان)دا سەبارەت بە دەستێوەردانی رووسیا لە سووريا و رۆڵی توركیا لە ناوچەكەو هاوسەنگیی هێز لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا راو بۆچوونی خۆی لە وەڵامدانەوەی پرسیارەكاندا بەم شێوەیە خستەڕوو.

دەستێوەردانی رووسیا لە ناوچەكە بۆ هاوسەنگیی هێز و مانەوەی رژێمی سووریایە



* دوای پەرەسەندنی رەوشەكە لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، دەپرسین ئایا دەستێوەردانی رووسیا لە ناوچەكە چی لە هاوكێشەكە دەگۆڕێت؟
- لە راستیدا رووسیا دەوڵەتێكی ئاسایی نییە، بەڵكو دووەم دەوڵەتە دوای ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمەریكا، بۆیە دەتوانێ كە هەموو ئەگەرو بڕیارێكی تاكلایەنانەی ئەمریكا تایبەت بە چارەنووسی پرسی هەر میللەت، یان دەوڵەتێك بوەستێنێ لە هەر شوێنێكی جیهاندا بێت، رەنگە رووسیا نەتوانێ را و بڕیاری خۆی بە تەنیا و یەكلایەنە بسەپێنێ، بەڵام ئەو دەوڵەتە سەبارەت بە قەیرانی سووریا دوای كۆتایی شەڕی سارد و بەتایبەتیش دوای كێشەی ئۆكرانیاو قەڕم توانی لەو سنوورەی دەربچێت، جا لەبەر ئەوەی قەیرانی سووريا پێی ناوەتە پێنجەم ساڵەوەو بە شێوەیەكی راستەوخۆ یان ناڕاستەوخۆ زیاتر لە 100 دەوڵەت بەشداریی شەڕی تێدا دەكات، لەبەر ئەوە پێویستە دەستێوەردان و ئامادەبوونی رووسیا لەو پرسەدا زۆر بەهەستیاریی و وریایی بێت، نەبادا دووچاری شكست بێت، هەم لە چوارچێوەی سیاسەتی دەرەوەی خۆی و هەمیش لە چوارچێوەی نێودەوڵەتیدا، دەستێوەردان و هێرشی سەربازیی رووسیا لە سووريا رووی نەدەدا ئەگەر یەكەم شت بە ئارەزووی خۆی دواتر بە هەماهەنگی لەگەڵ هاوپەیمانەكانی لە سوورياو ئێران نەبوایە، دیارە ئەمەش لەپێناو راگرتن و راستكردنەوەی هاوسەنگیی هێزە لە ناوچەكەدا.
* هەندێ كەس پێیان وایە ئەمە جۆرێكە لە دابەشكردنی كێكی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست لەنێوان هێزە نێودەوڵەتییەكاندا، چونكە بەر لەمە هاوپەیمانییەكان جیاواز بوون، بۆ نموونە هاوپەیمانێتیی سعودیە یان توركیا جیاوازییان هەبوو، ئایا ئەمە هەنگاوێك نییە بۆ دابەشكردنی تازەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست؟
- لە راستیدا دابەشكردنی ناوچەكە، بۆچوون و رای رووسیا نەبووەو بەهیچ شێوەیەك پێی قایل نەبووە، بیرۆكەی دابەشكردنی ناوچەكە لە بنەڕەتدا لە ئەمریكاو ئیسڕائیلەوە سەری هەڵداوە، ئەمەش بە مەبەستی زیاتر دەست بەسەرداگرتنی ناوچەكە بە تایبەتیش ئەو شوێنانەی ستراتیژین و بیرە نەوتی زۆریان تێدایە، هاوكات بۆ پشیوی نانەوەو لاوازكردنی وڵاتەكانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، دیسانەوە بۆ پارێزگاریكردن لە بوونی دەوڵەتی ئیسڕائیل و ئەو دەوڵەتە بچووكانەی كە رەنگە لە داهاتوودا لە سوورياو عێراق و تەنانەت لە یەمەنیش دابمەزرێن، ئەمەش لەسەر بنەمای ئایین یان ئایینزایی یان ئیتنی بێت كە راستەوخۆ خزمەتی پاساوی شەرعیدان بكات بە دەوڵەتی ئیسڕائیل، بۆیە دەستێوەردانی رووسیا بۆ ئەوەیە رێگە لەو دابەشبوونە بگرێت بەتایبەتیش كە مەسیحییەت لە ناوچەكە بەرەو لاوازیی دەچێت چ لەلایەن داعشەوە بێت یان هێزو لایەنی دیكەوە كە دەیانەوێ رژێمی سووريا بڕووخێنن.
* ئایا لێرەدا هیچ ناكۆكییەك بەدی ناكەن لە رووی هەڵوێستی توركیا كە پێشتر بە هاتنی رووسیا رازی نەبوو، هاوكات ئێرانیش كە هاوپەیمانی رووسیایە، خوێندنەوەت بۆ ئەمە چییە؟
- لە راستیدا ناكۆكییەكی جەوهەری هەیە لە نێوان توركیاو ئێران سەبارەت بە سووريا و عێراق و زۆر كێشەی دیكەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، توركیا هەر لە سەرەتاوە نیگەران بوو لە دەستێوەردانی رووسیا لە سووريا، چونكە توركیا پێنج دروشمی بەرزكردبۆوە بەر لە هاتنی رووسیا و هیوای دەخواست لەبەر رۆشنایی پەرەسەندنە سەربازییەكان لەو چەند مانگەی دواییدا، لەوانە رووخانی ئەدلب و حەلەب و لازقیەو ئەو شوێنانەی نزیكن لە بەشار ئەسەدەوە، واتا ئومێدی ئەوەی دەخواست كە رژێمی سووريا هەرەس بهێنێت، بەڵام ئێستا ئەو ئامانجەی بۆ نەهاتەدی، بۆیە ئەگەر بیەوێت ئەسەد بڕووخێنێ پێویستە یەكەم جار فلادیمێر پۆتین بڕووخێنێ! هەروەها دروستبوونی ناوچەی ئارام بەبێ بوونی رووسیا نیمچە ئەستەمە بێتە ئاراوە، هەروەها ناوچەی دژە فڕین تا ئێستا جێبەجێ نەكراوەو رووسیاش ئەو هەنگاوەی نەناوە، دواخاڵیش ئەوەیە كە توركیا گرەو دەكات لەسەر لێدانی توانا سەربازییەكانی كورد لە سووريا، لە میانی شەڕ دژی پەكەكە كە پاڵپشتی یەكینەكانی پاراستنی گەلە لە سووريا، بۆیە لەمەدا بۆمان دەردەكەوێت كە توركیا دژی دەستێوەردانی رووسیایە لە سووريا.
* بەدوور لە رۆڵی رۆژئاوا، پێتان وایە كە هەردوو ئاراستەی شیعەو سوننە لە ناوچەكەدا رەوشەكە زیاتر ئاڵۆز دەكەن یان بە لایەكی دیكەیدا دەبەن؟
- لە راستیدا ململانێ و دووبەرەكیی نێوان شیعەو سوننە لە ناوچەكەدا بوونیان هەیە، بەتایبەتیش لە عێراق و سوورياو یەمەن، تەنانەت لە لوبنانیش هەرچەندە رەوشەكە لەو وڵاتە هێشتا بەم شێوەیە نەتەقیوەتەوە، بەڵام بەو شێوەیە نییە كە لە یەمەن بلۆكێكی سوننە هەبێت بە تەواوی بەربەرەكانی شیعە بكات بۆ نموونە حوسییەكان، هەروەها لە میسر كە نزیكە لە سعودیە بە تەواوی ناتوانن ركابەریی هەژموون و دەسەڵاتی شیعە بكەن لە ئێران، توركیا و سعودیە كە پەیوەندییان باشە ئایا مانای وایە بلۆكێكی سوونی هەبێت بۆ ركابەریی ئێران؟ نەخێر. بەڵام نابێ ئەوە لەبیر بكەین كە ریشەكێش كردنی پڕۆژەی توركیا لە میسر و رووخانی ئیخوان موسلمین لەلایەن سعودیەوە بوو، بۆیە جیاوازییەكی گەورە هەیە لە نێوان ( وەهابییەت)ی سعودی و حزبی داد و گەشەپێدانی توركی نەك بزووتنەوە ئیسلامییەكانی دیكەی توركیا، بەڵێ ململانێ هەیە لە نێوان شیعەو سووننە، هاوكات لەناو خودی بلۆكی سووننەشدا جیاوازی و ناكۆكی هەیە.
* ئایا رۆژئاوا لەسەر ئەو ژێیە هەستیارە گەمە دەكات؟
- رۆژئاوا گەمە لەسەر هەموو ژێیەك دەكات، لەسەر ژێی سوننە- شیعە، سووننە - سوننە، لەسەر ژێی كورد – تورك، كورد- عەرەب، رەنگە لەسەر ژێی كورد – كوردیش، دیارە هەر ژێیەك كە ببێتە هۆی لاوازكردنی ناوچەكەو دابەشكردن و كاولكردنی، هاوكات بۆ سوودوەرگرتن لە لاوازیی ئابووریی ناوچەكەو هێنانی كۆمپانیا بۆ وەبەرهێنان، بۆیە گەلانی ناوچەكە لەبەر نالەباریی رەوشەكە ناتوانن فریای خۆیان بكەون و جارێكی دیكە خۆیان رێك بخەنەوە بیر لە چارەنووسی خۆیان بكەنەوە.
* ئایا ئامانجی سەرەكیی رۆژئاوا تەنیا ئابوورییەكەیە ، یان ئامانجی دیكەیە؟
- دوو مەسەلەی بنەڕەتی هەن، بەرژەوەندییە گشتییەكان لەوانە ئابوورییە كە خۆی لە فرۆشتنی چەكدا دەبینێتەوە، هاوكات ئامانج لەوەدا كاولكردن و خاپووركردنی شارەكانەو دواتر بنیادنانەوەیان، كە ئەمە بەشێكە، هەروەها دابینكردنی سەرچاوەكانی نەوت لە ناوچەكەدا، لەلایەكی دیكە بەهێزكردنی ئاسایشی ئیسڕائیلە، واتا پاساوی شەرعییەتدان بە بوونی دەوڵەتی ئیسڕائیل، كە ئەم دەوڵەتە هەمیشە روویەكی بەرژەوەندیی رۆژئاوایە لە ناوچەكەدا.
* لە ئێستادا ئەوروپا دووچاری قەیرانێكی گەورە بۆتەوە كە بریتییە لە رووتێكردنی ملیۆنەها كۆچبەر، ئایا ئەمە دەبێتە بارگرانیی لەسەر ئەو وڵاتانەی روویان تێدەكەن، یان لە بەرژەوەندیی ئەواندایە؟
- من پێموایە پرسی كۆچبەران گەمەیەكی توركیایە، جگە لە لیبیا كە خەڵكێكی زۆری روویان لە ئەوروپا كرد، بەڵام توركیا رۆڵی سەرەكی لەمەدا دەبینێت، كە ئاسانكاریی دەكات بۆ گەیشتنی ئەو ئاوارەو كۆچبەرانە، تەنانەت دەگوترێ هەر توركیا خۆی بەلەم بۆ پەڕینەوە دەفرۆشێت و لە وشكاییشدا رێگایان بۆ ئاسان دەكات، كە ئەمە بارگرانییەك بۆ ئەوروپا دروست دەكات، هەروەها ئامانجێكی دیكەی توركیا لەمەدا بۆ پاساوهێنانەوەی دامەزراندنی ناوچەی ئارامە لە سووريا بە بیانووی ئەوەی كە ئەمە رێگەدەگرێ لە بەردەوام كۆچكردنی خەڵكەكە لە سوورياوە بۆ ئەوروپا، بۆیە كێشەی پەنابەران چارەسەر ناكرێت، ئەگەر كێشەی سووريا چارەسەرنەكرێت، مەگەر بە داخستنی تەواوی سنووری نێوان توركیا و سووريا نەبێت، بەڵام ئەوەش كارێكی ئاسان نییە، بەڵام باشترین چارەسەر داخستنی سنووری توركیایە لەبەردەم هەموو چەكداران كە رەوشەكەیان لە سووريا بەم شێوەیە خوڵقاندووە.