ساندرا هەلپارین، پڕۆفیسۆری پێوەندییە نێودەوڵەتییەكانە لە رۆیاڵ هۆڵەوەی زانكۆی لەندەن، خاوەنی بڕوانامەی دكتۆرایە لە بواری زانستە سیاسییەكان لە زانكۆی كالیفۆڕنیا، تایبەتمەندییە گشتییەكەی پێوەندییە نێودەوڵەتییەكانە و تایبەتمەندیی وردیشی بریتییە لە سیاسەتی بەراوردكاری لە مێژووی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست. بۆ تیشك خستنەسەر ئەو ئاژاوە و تەنگژانەی باڵی كێشاوە بە سەر رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا و بۆ بەدواداچوونی رەوتی رووداوەكان و ئاڕاستە و ئاماژەكانی ئایندەی ئەم ناوچەیە، گوڵان ئەم دیمانەیەی لەگەڵدا ئەنجامدا.

ساندرا هەلپارین ئوستادی پێوەندییە نێودەوڵەتییەكان لە زانكۆی لەندەن بۆ گوڵان:خراپ دابەشكردنی ئیمپراتۆریەتی عوسمانی كۆمەڵێك دەوڵەتی دروستكرد كە ماوەی 95 ساڵە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستی وەك خۆی هێشتۆتەوە


* رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بە ناوچەیەكی پڕناكۆكی و قەیرانی درێژخایەن دەناسرێتەوە، هۆكارە بنەڕەتییەكانی ئەم ناكۆكی و قەیرانانە چین و ئەو هۆكارانەش چین كە لە پشت هەڵوەشاندنەوەی سیستەمی هەرێمایەتییەوەن؟
- سەرەتا لە پێوەندی لەگەڵ «هۆكارە بنەڕەتییەكانی ناكۆكییەكان»، دەمەوێت ئاماژە بە تایبەتمەندییەكی بنەڕەتی لە سیستەمی دەوڵەتی هەرێمایەتی بكەم، ئەویش ئەوەیە كە دروستبوونی دەوڵەتانی عەرەبیی هاوچەرخ لە پاشماوەی ئیمپراتۆریەتی عوسمانی تەنیا بونیادی سیاسیی ناوچەكەی گۆڕی. لەو هەرێمە عەرەبییانەی كە بوونە خاوەن دەوڵەتی سەربەخۆ، بونیادی كۆمەڵایەتی كۆنی عوسمانییەكان كە دەركەوتووە لەلایەن زەویدار و شارنشینەكانەوە موسڵمانە سوننییە عەرەبە نەریتییەكانەوە دەستی بەسەردا گیرابوو، ئەو گۆڕانەی بە زۆری وەك خۆی بە بێ دەستكاری هێشتەوە. نوخبەی حوكمڕانی «نوێ»ی پارت و فەرمانبەرە بیرۆكرات و سەربازییەكان كە لە هەندێك وڵاتدا دەسەڵاتی سیاسییان دەویست، لە نوخبەی حوكمڕانی و سەربازییەكان و بۆرژوازە بچووكەكانی عوسمانی زۆر جیاوازتر نەبوون. لە ژێر دەسەڵاتی ئیمپراتۆریەتی عوسمانیدا نوخبە نەریتییەكان دەسەڵاتی ناوچەیی، نەك ناوەندیان، پیادە دەكرد، بەردەوامیش ئەمەیان لە ژێر دەسەڵاتی رژێمە بۆرژوازییە بچووكەكانی ئێستادا كردووە. لەو شوێنەی بەشێوەیەكی راستەوخۆ كۆنتڕۆڵی دەزگا سیاسی و سەربازییەكانی دەوڵەتیان نەدەكرد، كۆنتڕۆڵی بەردەوامیان بۆ دەسەڵاتی بنەما نەریتییە ناوچەییەكان وای لێكردبوون كە بەر بە چاكسازی ماوەدرێژ لە بونیادە ئابووری و كۆمەڵایەتییەكاندا بگرن. ئەمەش وای كردبوو بونیادی ئابووری دووانەیی لە زۆربەی وڵاتە عەرەبییەكاندا بمێنێتەوە، كە زۆربەی خەڵكی لە ژیانی ئابووریی وەدەردەنا و رێی دەدا بە نوخبەكان كە دابەشكردنی نایەكسانیی داهات وەك خۆی بهێڵنەوە. بە سنوورداركردنی گەیشتن بە سەرچاوەكان، نوخبەكان دەتوانن سوود لە دەرفەتە نوێیەكان وەربگرن بۆ ئەوەی سامانەكانیان زیاد بكەن، لەهەمان كاتیشدا خۆیان لە پێویستیی گۆڕانی كۆمەڵگەكانیان لابدەن. نوخبە ناوچەییەكان (لەناویشیاندا «نەتەوەپەرست» و «عەرەبە سۆشیالیستەكان») پیشەسازییە ناردەنییەكانیان بنیادنا و لەنێو ناوچە پێوەندیدارەكان بە جیهانی دەرەكییەوە سامانیان كۆدەكردەوە و بەپێی پێوەرەكانی شێوازی ژیانی رۆژئاوایی رایان دەبوارد. بەم شێوەیە، سەرەڕای بزووتنەوە سەربەخۆكان و كودەتا و ئاژاوە و شۆڕشەكان، بەڵام بونیادی كۆمەڵایەتی لە ناوچەكە هەروەك خۆی بەشێوەیەكی بنەڕەتی مایەوە. نوخبە ناوچەییەكان (لەناویشیاندا زۆربەی «نەتەوەپەرست» و «عەرەبە سۆشیالیستەكان») لەگەڵ هاوپەیمانە دەرەكییەكانیان یەكیان گرت لە هەڵمەتێكدا بۆ لەناوبردنی نەك تەنیا كۆمۆنیست و سۆشیالیستەكان، بەڵكو هەر كەسێك كە بانگەشەی دیموكراسی و چاكسازیی كشتوكاڵی دەكرد، لەناویشیاندا لیبڕاڵ و چەپڕەوە میانڕەوەكان و ئەو گرووپە چاكسازیی و بزووتنەوانەی كە بانگەشەی چاكسازی كشتوكاڵی و دیموكراسی سیاسی و ئابووری و مافی كەمینەكانیان دەكرد. لەگەڵ سەركوتكردنی ئەو گرووپانەدا، دیدی گەشەی فراوان و فرەیی و دیموكراسی لە ناوچەكەدا تێكشكێندرا، ئەمەش لەناو شتەكانی دیكەدا بووە رێگر لە بەردەم ئاڕاستەی سكاڵاكردنی یاسایی و ملی كێشا بۆ ناكۆكی و توندوتیژی بۆ داوای جوداخوازی و سەربەخۆیی لە فەلەستین و ئەردەن و عێراق و ئێران و عومان و لوبنان و شوێنەكانی دیكە لە ناوچەكەدا. ئەمەش خاڵی دەستپێكی تێگەیشتنە لەوەی كە بۆچی لەماوەی نزیكەی ٩٥ ساڵی پێشوو رۆژهەڵاتی ناوەڕاست -بە ئێستاشەوە- لە رووی سەربازی و سیاسییەوە بووەتە ناوچەیەكی مەترسیداری هەمەچەشن لە جیهاندا. ناكۆكییەكانی وەك بانگەشەی جوداخوازی و كێبڕكێ لەسەر بنەما جیۆپۆلیتیكییەكان و سەرچاوە سروشتییەكان، هەروەها گرفتە ناوخۆییەكانی رژێمەكانی ئێستا و ناكۆكییەكانی دی، بوونەتە سیمای سەرەكی و بەردەوامی ناوچەكە. لە هەر شوێنێك ئاشتی هەبێت، ئەوا لە سەر بنەمای هاوسەنگی وردی دەسەڵاتە كە لە هەر كاتێكدا بێت لەوانەیە بە گرفتەكانی باری باو تێكبدرێت. دوو فاكتەری دیكە هەن كە بەشدارن لە « هەڵوەشاندنەوەی سیستەمی هەرێمایەتی». یەكەم: هاوپەیمانییەتی نێوان ویلایەتەیەكگرتووەكان و دەسەڵاتدارانی ئەوروپی و حكومەتە عەرەبییە سەرەكییەكانە لەلایەك و لەلایەكی دیكەشەوە هاوپەیمانیەتی نێوان گرووپ و رێكخراوە ئیسلامییە توندڕەوەكانە، كە حكومەتە عەرەبییەكان و هاوپەیمانە دەرەكییەكانیان كارایانە هاوكاریی گەورەبوونی راستڕەوە ئاینییە توندڕەوەكانیان كردووە، وەك سەنگەرێك لە دژی ئەو فشارانەی لە چەپەكانەوە بۆیان دروست دەكرێت. بەم شێوەیە كاتێك داگیركاری ئەمریكا لە عێراق، وڵاتی لە ئاشووبدا بەجێهێشت، ئەم بەجێهێشتنە بوو بە هۆی لاوازی بۆ ئەو هێزە جیهادییانەی كە بەهۆی پاڵپشتیە داراییەكانی (سی ئای ئەی)ـەوە دەركەوتن لە ساڵانی هەشتاكاندا دژی داگیركردنی ئەفغانستان لەلایەن سۆڤیەتەوە كە ئەمەش بووە هۆی لەدایكبوونی قاعیدە و لە بەرامبەریشدا لەدایكبوونی قاعیدە لە عێراق و پاشانیش بۆ داعش.
* هەڵگەڕانەوە و شۆڕشەكان لە وڵاتانی ناوچەكەدا، ئەنجامە ویستراوەكانی بەدەست نەهێنا و ئامانجەكانی نەپێكا، بەڵام لە بری ئەوە، بێهیوایی و وەهمی بەدەستهێنا، كەواتە چی هەڵە بوو؟ ئەو فاكتەرانە چی بوون كە بووە هۆی ئەم بارودۆخە نەویستراوە؟
- كومەڵگە عەرەبییەكان ( لەناویشیاندا سیستەمی پاشایەتیە «نەریتییەكان» و «نەتەوەپەرستەكان» و «عەرەبە سۆشیالیستەكان») و هاوپەیمانە دەرەكییەكانیان بە یەكەوە كاریان كردووە بۆ بەرگریكردن لە بونیادە چینایەتییە نەریتییەكان و چەسپاندنی بونیادە ئۆتۆكراتییەكانی دەسەڵات و هاندانی سەرهەڵدانی باڵە راستڕەوە توندڕەوەكان و گرووپە دژە دیموكراسییەكان. لەهەمان كاتدا دەسەڵاتی چینی كرێكاریان سنووردار كردووە و لایەنە چاكسازی و پێشكەوتنخوازەكانیان لەناو بردووە كە لە رووی مێژووییەوە تەبان لەگەڵ ململانێكان بۆ دیموكراسی. ئەمەش بۆخۆی بووەتە رێگریكردن لە بەردەم ئەو مەرجانەی كە لە ئەوروپا و شوێنانی دی لەگەڵ دیموكراسیدا تەبان، لە ئەنجامیشدا مەسەلەی سەرەكی لە زۆربەی وڵاتانی عەرەبیدا ئەوەیە ئاخۆ دەتواندرێت پەرەبدرێت بە چەپ و ناوەند، یان راستی میانڕەو كە تەواو رێكخراو بن و سەركەوتووانە لە هەڵبژاردنێكی كراوەدا كێبڕكێ لەگەڵ راستڕەوە ئایینییە توندڕەوەكان، یان پارت و نوخبە بیرۆكراتی و حوكمڕانییە سەربازییەكاندا بكەن. هەتا حكومەتەكان نەیانەوێت و نەتوانن ببنە هۆی سەرلەنوێ دابەشكردنەوەی سەرچاوەكان كە بازاڕی خۆماڵی و چینی ناوەند فراوان بكات، ئەوا هەڵبژاردنەكان و كودەتاكان و هەروەها «شۆڕشەكان» تەنیا دەبنە هۆی گۆڕانی ئارایشتكراو. زۆربەی بایەخی میدیاكان جەخت لەسەر چەند سەرۆكی دەوڵەتێك دەكەنەوە كە لابراون، بەڵام ئەوانەی رۆیشتوون لەپاش خۆیان بونیادی دەسەڵاتێكیان بەجێهێشتووە كە بەردەوامە و قورسە لەناو ببرێت.
* ئاڕاستەی تراژیدی و گوماناوی لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا هەیە و باری ئەمنی بەرەو خراپی دەچێت و ناكۆكییە تائیفییەكان زیاتر دەبن و تیرۆریستان ناوچەی زیاتر بەدەست دەهێنن، كەواتە چۆن وڵاتە یەكگرتووەكان و ئەوروپا دەبنە هۆی سەقامگیری ئەم ناوچە كێشاوییانە و ئەو ستراتیژییە گونجاوانە چین كە دەبێت دابنرێن؟
- ئەوەی ئاماژەم پێدا لە وەڵامی پرسیاری پێشوودا ئەوەیە كە بە كارایانە یارمەتیدانی گەورەبوونی توندڕەوە ئایینییەكان وەك سەنگەرێك لە دژی چەپەكان، ویلایەتەیەكگرتووەكان و دەوڵەتانی ئەوروپا و هاوپەیمانە ناوچەییەكانیان، لایەنە پێشكەوتنخوازەكان و چاكسازیكەرەكان و لیبڕاڵەكانیان لە ناوچەكەدا سەركوت كردووە كە لە ئەوروپا و شوێنانی دیكە پشتگیری كراون و هانی بە دیموكراتیكردنی سیاسەتی نیشتمانییان داوە. بەدەستهێنانی بووژاندنەوە و دیموكراسی و ئاشتی لە بەشەكانی دیكەی جیهاندا لەگەڵ تێكشكانی بونیادی چینایەتیی نەریتی و تا رادەیەك لەڕووی نیشتمانییەوە لەگەڵ سەرمایەداری «دامەزراو» و گەشەی توانای كڕین لە نێو هاونیشتمانیانی خۆماڵی و دەستی كار و هەروەها لەگەڵ بەرفراوانبوون و یەكگرتنی بازاڕی خۆماڵیدا تەبایە. هەر یەكێك لەو گۆڕانانەی كە لە رووی مێژووییەوە لەگەڵ پەرەسەندنی فراوان و دیموكراسی یەكدەگرێتەوە، ئەنجامێكن كە پێشبینكراو، یان پاڵپشتیكراون لەلایەن هەوڵەكانی پاڵپشتی دیموكراسی حكومەتەكانی رۆژئاوا و رێكخراوە ناحكوومییەكان و رێكخراوە نێودەوڵەتییەكان، چ لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، یان لە ناوچە «تازە گەشەكردووەكان»ی دیكە. لە بری ئەوە پاڵپشتی لە كۆمەڵێكی هەمەچەشن لە دەسپێشخەری بونیادنەر كراوە كە دانراون بۆ زەمانەتی نێودەوڵەتی بەسەر نیشتمانی و لە دژی نیشتمانی و مافی خاوەنداریەتی، لەناویشیاندا بەرنامەكانی چاككردنی بونیادی و گۆڕانە خێراكان لە سیستەمە سۆشیالیستەكاندا، یان ئەوەی پێی دەوترێت «لێدانی كارەبایی» و ئاوەدانكردنەوەكانی دوای شەڕ، یان كارەساتەكان (بۆ نمونە وەك تسونامی و زریانەكان) و دەستپێشخەرییەكانی كۆمەڵگەی مەدەنی و پێشنیارەكانی حوكمڕانیی باش و رێكارەكانی سەقامگیری و بەرنامەكانی پاڵپشتی بە دیموكراتیكردن، هەروەها گۆڕینی رژێم. لە كاتێكدا ئەو «ستراتیژییانە» ئاسانە وێنا بكرێن كە وڵاتەیەكگرتووەكان و یەكێتی ئەوروپا پەیڕەویان كردووە بۆ هێنانە كایەی گۆڕانی گوازراوەیی (بۆ نموونە ئەوانەی كە وڵاتەیەكگرتووەكان لە یابان و تایوان و كۆریای باشوور پەیڕەوی كردووە)، بەڵام ئەوە قورسە كە وێنای ئەو وڵاتانە بكەین كە بۆ دانانیان هەڵدەبژێرێن. لە میسری پاش «بەهاری عەرەبی»، هەردوو حكومەتی ئیخوانەكان و حكومەتی سەربازی بەردەوامبوون لە كڕینی چەك لە بەریتانیا و ئەمریكا هەرچەندە لە ١٩٧٩وە میسر تەنیا لەگەڵ دانیشتووانەكەی خۆیدا لەشەڕدا بووە. چ عەلمانی، یان ئیسلامی، چ راست، یان چەپ بێت، هەتا گرووپە حوكمڕانەكان و حكومەتەكانی كە خزمەتیان دەكەن بەردەوام بن لە هێنانی چەكی ئەمریكی و ئینگلیزی، ئەوا ویلایەتەیەكگرتووەكان و بەریتانیا پشتگیرییان دەكەن، لەبەرئەوەی بە گەیاندنی ئەو چەكانە گرووپە عەرەبییەكان پاڵپشتی لە بەئەهلی كردنی سەرمایە لە هەردوو وڵاتدا دەكەن.
* رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بەدەست بنبەستێكی خراپەوە دەناڵێنێت لە بارەی چارەسەركردنی مەسەلەی خەڵكانی بێ دەوڵەتەوە و چەندین كێشەی هەڵپەسێردراو هەن كە ئاسۆكانی پەرەدان بە حوكمڕانیی باش و بونیادی دەوڵەتێك كە پێویستییەكانی خەڵك بەدی بێنێت، نادیار كردووە، ئەویش وەك مەسەلەی كورد كە بە شێوەیەكی سەركەوتووانە و ویستراو چارەسەر نەكراوە، سەرئەنجامیش كورد شوێن سەربەخۆیی و جیابوونەوە دەكەوێت. كەواتە چۆن پرسی خەڵكانی بێدەوڵەت لەم ناوچەیەدا چارەسەر دەكرێت؟
-چارەسەری پرسی خەڵكانی بێ دەوڵەت وەك كورد لەوانەیە بە جیابوونەوە، یان سەربەخۆیی بەدیبێت، بەڵام بەڕاستی ئەمە لە ڕێی دامەزراندنی بووژاندنەوەی فراوان و فرەیی و سیستەمی سیاسی دیموكراسییەوە بەدی دێت. لە رووی مێژووییەوە ئەو گۆڕانكارییانەی بنەمای ئەمەیان داناوە لە بەشەكانی دیكەی جیهاندا لەو وڵاتانەدا بەدیهاتووە كە: (١) ئەزموونی تێكشكانی بونیادە نەریتییە كۆمەڵایەتییەكانیان لە رێی چاكسازییە كشتوكاڵی و چاكسازییەكانی دیكەوە كردووە، یان وەك بەرئەنجامی جەنگەكان (زیاتر لە ئەوروپادا)، یان هۆكارە دەرەكییەكان (وەك یابان و تایوان و كۆریای باشوور—لە رێی ئەو شۆڕشانەی كە ئەمریكا پاڵپشتی دارایی دەكردن و وەك بەشێك لە سیاسەتی جیۆستراتیژیی ئەمریكا بۆ ئیحتواكردن و دەورگرتنی یەكێتی سۆڤیەت و چین)، (٢) پێشتر ئەزموونی داڕووخانێكی گرنگیان لە دەسەڵاتی خاوەن ئاغاكاندا (خاوەن زەوییەكاندا) كردووە، وەك بەرئەنجامی یەكێك لە خوێناویترین جەنگەكان لە مێژووی مرۆڤدا وەك ویلایەتەیەكگرتووەكان لە ساڵانی ١٨٦٠ـەكاندا، یان هەرگیز نوخبەی خاوەن زەوی چەسپاویان نەبووە، وەك ئوستراڵیا و كەنەدا و نیوزیلاند.
* وەك درێژەی پرسیاری پێشوو، كورد پێیوایە كە بەدیهێنانی مافەكانی لەنێو سنووری ئەو دەوڵەتانەی كە هەن، ئینكار كراوە، واتە مافی چارەنووسی نێوخۆییان لێ زەوتكراوە، بۆیە پێیانوایە كە شایانی ئەوەن مافی چارەنووسی دەرەكی پیادە بكەن، لەم بارەیەوە رات چییە؟
- من بە تەواوی لەگەڵ ئەم بۆچوونەدا هاوڕام. گەورەترین نەتەوەی بێدەوڵەت لە جیهاندا، كە نەتەوەی كوردە و دەیان ملیۆن كەسن كە لە ناوچە نزیكەكانی ناو پێنج دەوڵەتدا لە ناوچەكەدا نیشتەجێن، پێویستە دەوڵەتی خۆیان هەبێت.
* چەند ئەكتەرێكی نادەوڵەتی هەن كە رۆڵێكی بەرچاو و گرنگیان لە شەڕ لە دژی تیرۆریستانی دەوڵەتی ئیسلامی گێڕاوە و كۆمەڵگەی نێودەوڵەتیش دانی بەمەداناوە و ئەم راستییەی بەرزنرخاندووە، لەمەش زیاتر هەنگاوی زیاتر نراوە و یارمەتی سەربازی و چەكیان پێدراوە. لێرەدا بەتایبەتی ئاماژە بەكورد دەكەین كە لە شەڕیكی مان و نەماندان لەگەڵ تیرۆریستێكی جیهانیدا، چۆن لێكەوتە و كاریگەرییە باشەكانی كاری كورد لەسەر ئاسایشی ناوچەكە و جیهان هەڵدەسەنگێنن؟
- بێگومان نەتەوەی كورد لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا لەنێو ئەو لایەنە دیموكراتیانەن كە سەركوتكردنیان رێی بەدیهێنانی گەشەی فراوان و فرەیی و دیموكراسی لەناوچەكەدا گرتووە. رووداوەكانی ئەم دواییە ئەمەی بەباشی روون كردووەتەوە.