پڕۆفیسۆر دیڤید كوك تایبەتمەندە لە مێژوو و بنەچەی پەرەپێدانی ئیسلام لە زانكۆی شیكاگۆ و بایەخ بە دیراسەتی ئیسلامیی هاوچەرخ و رووە تێكدەرەكەی بزاڤە ئیسلامییەكان و كارە خۆكوژییەكان دەدات. بۆ قسەكردن لەبارەی ژینگەی لەباری رۆژئاوا بۆ كاركردنی بزاڤی جیهادی سەلەفی و بەرهەمهێنانی تیرۆریستان لە ژینگەی رۆژئاوادا، ئەم وتووێژەمان لەگەڵ ئەنجامدا و بەمجۆرە راوبۆچوونی خۆی بۆ گوڵان خستە ڕوو.

پڕۆفیسۆر دیڤید كوك تایبەتمەند لە سەر جیهادی سەلەفی بۆ گوڵان:ئەندامانی بزاڤی سەلەفی و جیهادی فێڵی زۆر دەكەن بۆ ئەوەی بچنە ناو داعشەوە، بەڵام بەشی زۆریان هەڵەی زۆر گەورەش دەكەن


* لەم ساڵانەی دواییدا بارودۆخی ناوخۆی ئەوروپا بە شێوەیەكی لە پڕ و خێرا بۆ دووبارە بەرهەمهێنانەوەی نەوەیەكی تازەی جیهادیزم وەرچەرخا، ئەم نەوە تازەیەش وەك نەوەی پێشتر نییە كە تەنیا لە گۆشەی مزگەوتەكان دابنیشن، بەڵكو بوونەتە سەرچاوەی بەرهەمهێنانی توندوتیژی و دروستبوونی تیرۆریزم. ئایا ئەم بارودۆخە بەرەو چ ئاراستەیەكی خراپ هەنگاو هەڵدەگرێت؟
- هۆكاری دروستبوونی ئەم وەرچەرخانە و دەركەوتنی نەوەیەكی نوێی ئیسلامی سیاسی، بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە كە لە ناو گرووپە موسڵمانەكانی ئەوروپا یەكگرتوویی بوونی نییە، هەمووشیان پێكەوە یەك مەرجەعیان نییە، بۆیە بەم پەرش و بڵاوییە هاتوونەتە ناو گوتاری سیاسییەوە، هۆكاری دووەمیان ئەوەیە كە مەزهەبی جیهادی سەلەفی بەتەواوی ئاسانترین مەزهەبە و سەرنجی ئەو گرووپ و تاكانە ڕادەكێشێت كە شارەزاییەكی زۆری ئیسلامیان نییە، بۆیە زۆر ئاسانە لەخشتە ببرێن، بەتایبەتی بۆ ئەوانەی ئایینی خۆیان گۆڕیوە، یان نەوەی دووەمی موسڵمانانی پەنابەرن. مەزهەبی جیهادی سەلەفی سیستەمێكی باوەڕی و زۆر سەرنجڕاكێشە. سێیەمیان هەستێكی بەهێزە بە نادادی و لەدەستچوون، جا لەلایەن كۆمەڵگەی موسڵمانانەوە سەبارەت بە كۆمەڵگەكانی خۆیان پاساوی بۆ هێنرابێتەوە، یان نا. بەمانایەكی دی، ناسنامەیان بە ژینگە ئەوروپیەكەیان دیاری ناكرێت، بەڵكو زیاتر بەوە دیاری دەكرێت كە چی ڕوودەدات لە هەر وڵاتێكیاندا كە نیشتمانی دایكیانە، یان ئەو نەژادەی كە پێی دەناسرێنەوە. بۆیە گەر عێراقی بن لە دانیمارك، ئەوا بە عێراقی، یان موسڵمان خۆیان دەناسێنن، لە جیاتی ئەوەی هەوڵبدەن بۆ خۆیان وەك تاریق رەمەزان دەڵێت ناسنامەی ئەوروپی موسڵمان دروست بكەن.
* بەپێی هەندێك ڕاپۆڕت، بۆ نموونە لە هۆڵەندا بەپێی ڕاپۆرتی زانیاری هەواڵگری، نەوەی سێیەمی موسڵمانان دەچنە ناو ڕێكخراوەكانی وەك داعش و هەمان بیرۆكەیان هەیە، بۆچی ژینگەی ئەوروپا هەتا ئێستاش نەیتوانیوە هیچ گۆڕانكارییەك بۆ كەمكردنەوەی توندوتیژی بێنێتە ئاراوە؟
- ڕاستە گەلێك كۆمەڵگەی موسڵمانی رێكخراو بە زۆری لە فەرەنسا و بەریتانیا هەن، نەك لە هۆڵەندا، بەڵام لەوانەشە نەوەی سێیەمی موسڵمانان لە هۆڵەندا هەبن، بەڵام كۆمەڵگەی موسڵمانان لە فەرەنسا كۆنترە و دەرفەتی باشتریان هەیە كە ببنە نەوەی سێیەم، بەڵام هەر گرووپێكی موسڵمانان لە ئەوروپا لەم كاتە دیاریكراوەدا لەوانەیە زۆر كراوە بن، بۆ ئەو جۆرە بزووتنەوانە تەنیا لەبەر ئەوەی مانایەكی ناسنامە هەیە و دروستدەكرێت لە ڕێی پێوەندیكردن بەو بزووتنەوە جیهانییانەی موسڵمانانەوە. قوتابییەكی موسڵمانی پێشووم لێرە -لە وڵاتە یەكگرتووەكان- پێی وتم كە ئەوان زۆر باوەڕیان بە داعش نییە، بەڵام هەندێك جار وا بیردەكەنەوە كە داعش گرووپێكە بەرگری لە موسڵمانان دەكات، بۆیە گوێ لە گوتارەكانیان دەگرن، ئەمەش بۆ نەوەی سێیەمی موسڵمانان زۆر ئاسانە.
* لە سەرەتای سەدەی بیست و یەكەمدا جیهادیزم بە بێدەنگی دەناسرایەوە و ئەم جیهادیزمە لە ڕێی تۆڕی بچووك و گۆشەگیرەوە خۆی نمایش دەكرد، بەڵام لەئێستادا بە سەدان جیهادی لە ئەوروپاوە دەچن بۆ سووریا و هەزاران لایەنگریان لە ئەوروپادا هەیە، لەلایەكی دیكەوە تێگەیشتن لەم دیاردە نوێیە گرفتی گەورەی لەخۆ گرتووە، كەواتە گرفتەكان چین و لەم بارەیەوە دەشێ چی بكرێت؟
- بە شێوەیەكی گشتی دەڵێم: دیاردەی بێدەنگی پرسێكی ئایدیالە و تەنیا چەند لایەنێكی سەلەفی بیریان لێ كردۆتەوە، بەڵام سەلەفی جیهادی ئەوان بواریان بە توندوتیژی داوە، لەم حاڵەتەدا لەوانەیە چەند لایەنێكی دیاریكراوی جیهادی سەلەفی دوور بكەونەوە و بگەڕێنەوە بۆ ڕێگە سەرەكییەكەی كۆمەڵگەی موسڵمانان. من پێموا نییە شەڕ لە دژی داعش، شەڕ بێت لە دژی ئیسلام، لە ڕاستیدا دەمانەوێت ئەو خەڵكەی كە خوێن لەدەستیاندایە، بگیرێن و بدرێنە دادگا، بەڵام خەڵكانێكی زۆر هەن كە ناچنە ناو ئەو پۆلێنكردنەوە. سەلەفی جیهادی توندڕەوترین لایەنی سەلەفیزمە و بێگومان چەند لایەنێكی دی هەن لە ناو سەلەفیدا كە سەرنجڕاكێشن بۆ ئەو كەسانەی كە دڵسۆزییان هەیە بۆ داعش. ئەو ڕێگەیەی كە وادەكات لەمە دەرچین، پێموایە ئیشكردنە لەگەڵ لایەنە لاوەكەیدا، ناشزانم ئایا ئەمە ئاسانە بۆ ئەوانەی سیاسەت دەكەن، یان نە، بەڵام پێموایە گەڕانەوەی خەڵك بۆ ڕاڤە ئارامەكەی ئیسلام كە لایەنە سیاسییەكەی نەگرێتەوە، شتێكی ئاساییە، لەبەر ئەوەی لایەنە سیاسییەكە بە جۆرێك بۆ توندڕەوی هانی خەڵك دەدات. شتێكی دی كە پێموایە گرنگە باسی بكەین، عەقڵییەتی سیاسی داعشە كە لە گۆڤار و بڵاوكراوەكانیاندا دەبیندرێت، ئەمە ئاسانترین شتە كە مامەڵەی لەگەڵ بكرێت، لەبەر ئەوەی لە چەند لایەنێكی كۆمەڵگەی موسڵمانان دەدات، بۆیە پێویستە ئاماژە بە كێشەكانی پێوەندیدار بە شەڕكردن لەگەڵ ئەسەد و شتەكانی دی بدرێت، لەبەر ئەوەی ئەمانە بۆچوونی گشتی ئیسلام نین. پێموایە باشترین ڕێگە لە جەوهەردا بۆ دەربازبوون لە ئیسلامی سیاسی ئەوەیە كە دڵنیا بینەوە لەوەی كەسێك، یان لایەنێك تەواو چووەتە ناو ئاڕاستەی ئیسلامی سیاسییەوە، لەبەر ئەوەی زۆربەی ئەو ڕاڤانەی كە سەلەفییە جیهادییەكان دەیكەن، ناچێتە ناو بازنەی ئاڕاستە سەرەكییەكەی ئیسلامەوە، ئەوانە ڕاڤەی نوێن و پێموایە ئامانجەكە دەبێت ئەوە بێت كە خەڵكی بخەیتە سەر ئاڕاستە سەرەكییەكەی ئیسلام.
* ئەم لەپڕ سەرهەڵدانی جیهادە كە لە سەرخۆ ڕوویدا، بزووتنەوە جیهادییەكان بە كارامەیی كاریان كرد و هەڵەكانی پێشوویان دووبارە ناكەنەوە، لە هەر سەرنجێكی نەخوازراو خۆ لادەدەن. بۆ نموونە كاتێك گەشت دەكەن ڕاستی بە دامودەزگە ئەمنییەكان ناڵێن و وا خۆدەردەخەن كە دەچن بۆ زەماوەندێك، یان دەچن بۆ لای خزم و كەسوكاریان، حكومەتیش ئامرازی یاسایی بەدەستەوە نییە، بیانوەستێنێت، كەواتە چۆن حكومەت بتوانێت بەبێ سنوورداركردنی ماف و سەربەستی خەڵك، لەگەڵ ئەم هەڕەشەیەدا مامەڵە بكات؟
- ئەوەی باسی لێدەكەیت، ئەوەیە كە جیهادییەكان هەموو فێڵێك دەكەن، دەتوانی ئەمە ببینی لە ئینتەرنێتدا، كاتێك داوا دەكەن ڕیشیان بتاشن، یان بلیتی گەڕانەوە بكڕن، وەك ئەوەی وتت، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا من ئەو جیهادییانە بە زیرەك نازانم، لەبەر ئەوەی بەردەوام هەڵەكان دووبارە دەكەنەوە. بەشێك لەو هەڵانەیان ئەوەیە كە باوەڕیان بەوە نییە كە بەرامبەرەكەیان زۆر زیرەكە، هەروەها لە سروشتی كۆكردنەوەی زانیاری هەواڵگری تێناگەن و هەندێكیان ڕۆژانە هەڵەی بێمێشكانە دووبارە دەكەنەوە كە لەگەڵ هاوڕێكانیان قسەدەكەن. بۆیە بەو شێوەیە زیرەك نین كە خۆیان باسی لێوە دەكەن. راستە هەندێكیان زۆر زیرەكن، بەڵام هەندێكیشیان هەڵەی گەورە دەكەن. دووەم شت ئەوەیە من پێموا نییە بەڵگە بە پێویست شتێكی باش بێت بۆ ئەوەی لە داعش دووریان بخاتەوە، لە ئێستادا دوو قوتابخانەی فیكری هەیە؛ یەكەمیان لایەنە زاڵەكەیە كە پرسیارت لەو بارەیەوە كرد، ئەویش ئەوەیە كە یەكەم پێویستە ئەوانە بوەستێنین كە دەیانەوێت بەرەو ناو داعش بڕۆن. دووەم ئەوەیە كە باشترە ڕێیان بدەن بڕۆن بۆ ناو داعش و خۆیان تاقی بكەنەوە، كە لەوانەیە بكوژرێن، یان پەشیمان ببنەوە، ئەمەش زۆر ناخایەنێت لەبەر ئەوەی بەكاردەهێندرێن بۆ هێرشی خۆكوژی، یان جۆری جیاوازی دیكەی مردن. بەڵام مەترسیدارترین شت لە ڕوانگەی ڕۆژئاواوە ئەوەیە كە ئەو كەسانە بگەڕێنەوە بۆ ئەوروپا، یان وڵاتە یەكگرتووەكان. من وەك ئەمریكییەك من پێموایە ئازادییەكان نابێت كەم بكرێنەوە و هەندێك كەس كە بەڕاستی دەیانەوێت بچنە ناو داعشەوە، پێموایە با ڕێیان بدەن، بڕۆن، لەوانەیە زوو پەشیمان ببینەوە، یان بمرن، بەڵام سازش ناكەین لەسەر ئازادییەكانمان، تەنیا لەبەر ئەوەی دڵنیا بین كە چەند خەڵكێك نەچنە ناو داعشەوە. بەڵام ئەمە وەڵامی هەموومان نییە، هەندێك خەڵك هەن پێیانوایە كە دەبێت ڕێیان لێبگیرێت و ئەمریكا و ئەوروپا بەجێ نەهێڵن، بۆیە نازانرێت چی بكرێت بەرامبەریان، لەبەر ئەوەی لە زۆربەی حاڵەتەكاندا نازانرێت بە تەواوی لەسەر چی تۆمەتبار بكرێن، چونكە هیچ شتێكیان نەكردووە پێشێلكاری بێت، زۆربەیان بۆچوونێكی ناواقیعییان لەسەر داعش هەیە و تەنیا سەیری چەند ڤیدیۆیەكیان كردووە و نازانن بەڕاستی داعش چییە، بۆیە پێموا نییە پێویست بێت سازش لە سەر ئازادی بكەین بۆ كەسانێك كە بە دۆڕاویان دەزانین.
* تا چ ڕادەیەك شاردنەوەی ڕاستی لای ئەم جیهادییانە پەل دەكێشێت بۆ ڕاماڵینی متمانە لە نێوان هاونیشتمانییان و دامەزراوە حكوومییەكان، بەتایبەتی پۆلیس و قەزا و دامەزراوە ئەمنییەكان. بەمانایەكی دی ئایا پێتوا نییە ئەم بارودۆخە لە ماوەیەكی درێژدا مەترسی بخاتە سەر ئاشتیی كۆمەڵایەتی و دەرئەنجامی خراپی لەسەر هەماهەنگیی كۆمەڵایەتی هەبێت؟
- ئەمە ڕاستە، بەداخەوە، پێشتریش روویداوە، لەبەر ئەوەی بەگشتی ئەمریكییەكان ناتوانن جیاوازی بكەن لە نێوان كارەكانی داعش و كارەكانی موسڵمانان بەگشتی، بەتایبەتی لەوكاتەوە داعش خۆی بە ئیسلام ناساندووە، ئاسان نییە بۆ بێگانەیەك كە جیاوازی لە نێوان ئەو دووانەدا بكات. ئەگەر بوونی داعش بەردەوام بێت، پێموایە لە رۆژئاوای ئەوروپا بەتایبەتی بتوانن ئۆپەراسیۆن بكەن و خەڵكیش بەگشتی ئەو ئۆپەراسیۆنانە بە ئیسلامەوە دەبەستنەوە؛ پێموایە ئەوەی ئێستا دەیبینین لە سەرهەڵدانی پارتی سیاسیی ئیسلامی لە زۆر لە وڵاتە ئەوروپییەكان ئەوەیە كە بە شێوەیەكی گشتی موسڵمانان بە داعش دەناسێندرێن، ئەمەش ئاڕاستە ترسناكەكەیە بۆ ڕای گشتی كە بیگرێتەبەر. من بەش بەحاڵی خۆم پشتگیری لە تێكەڵاوبوونی موسڵمانان بە كۆمەڵگەی ئەمریكی دەكەم، بەڵام لەلایەكی دیكەوە پێویستە دژی ئیسلامی سیاسی بین، زۆر قورسە ئەو هاوسەنگییە بپارێزرێت، بێگومان ئەگەر زنجیرەیەك هێرشی توند لەلایەن ئەندامانی داعشەوە بكرێت، ئەو هاوسەنگییە بەئاسانی تێكدەچێت، بۆیە پێموایە داعش توانای تێكشكاندنی ئەو هاوئاهەنگییەی هەیە، ئەگەر ئۆپەراسێۆنەكانی لە ئەوروپا ئەنجام بدات.
* لە ئێستادا فەزای گشتی ژینگەیەكە بۆ بەرهەمهێنانی دیموكراسی، بەڵام جیهادییەكان دەیگۆڕن بۆ فەزایەك كە نەگونجێت لەگەڵ دیموكراسیدا و ئەو فەزایە بەكاردەهێنن بۆ پاڵپشتیكردنی هەڵوەشانەوە و لێكترازان. ئایا چۆن كاریگەرییە خراپەكانی ئەم بارودۆخە لە سەر بەشداری گشتی هاونیشتمانیان لە پرۆسەی دیموكراسیدا دەبینی و تا چ رادەیەك مەترسی بۆ سەر پرۆسەی گەشەی داهاتووی دیموكراسی دەبێت؟
- ئەگەر باس لە ئەوروپا بكەین، پێموا نییە ئیسلامی سیاسی توانای ئەوەیان هەبێت، زیان بە پرۆسەی دیموكراسی لە ئەوروپا بگەیەنن. ئەوەی كە توانایان هەیە بیكەن ئەوەیە كە كۆمەڵگەی موسڵمانان ڕاكێشنە درەوەی پرۆسەی دیموكراسی بەتایبەتی لە فەرەنسا و بەریتانیا، بۆیە ئەو توانایەیان هەیە كە موسڵمانان بترسێنن لەبەر ئەوەی لە زۆر لە حاڵەتەكاندا بانگەشەی بەشدارینەكردن لە هەڵبژاردنەكاندا دەكەن و هەندێك جار فەتوا دەردەكەن بەوەی هەركەسێك دەنگ بدات، موسڵمان نییە، واتە ئەگەر سەلەفی جیهادی بتوانێت پەیڕەوكەرانێكی زۆر بگرێت لەناو كۆمەڵگەی موسڵماناندا، ئەوا لەوانەیە بتوانن كۆمەڵگە بترسێنن و پەلكێشیان بكەن بۆ ناو حاڵەتی بەشدارینەكردن. ئەمەش تەواو جیاوازە لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا و لەوانەیە ئەو توانایەیان هەبێت كە پرۆسەی دیموكراسی تێكبدەن، دەتوانم بڵێم بە شێوەیەكی سیستەماتیكی ئەمەیان كردووە و زۆر نزیكن لەوەی ئەمە بكەن بۆ نموونە لە تونس. سەلەفی جیهادی دەیانەوێت كە دەسەڵاتی پاوانخوازی بگەڕێننەوە، میسر نموونەیەكی جوانە لەم بارەیەوە. پێموا نییە هیچ دەرفەتێك بۆ دیموكراسی لە سووریا هەبێت، هەتا ئەگەر داعشیش تێكبشكێندرێت، بەرەو دیموكرسی ناچن، عێراقیش زۆر دوورە لەوەی كە دڵخۆشكەر بێت.
* وەك دەزانی پەرەسەندنی تەكنەلۆژیا و ئینتەرنێت و میدیا كۆمەڵایەتییەكان قازانجیان بە ڕێكخراوە تیرۆریستییەكان گەیاندووە و پێوەندییەكانی بزووتنەوە جیهادییەكان زۆر بە شێوەیەكی بنەڕەتی و گەورە گۆڕاوە و زۆر كاریگەرن لە ئۆپەراسیۆنەكانیان، لە كاتێكدا كە ڕێگەكان پێشتر بۆ نامە و پێوەندیكردنی ستوونی و ناوەندی بوو لە سەركردەوە بۆ شوێنكەوتووانی، بەڵام ئێستا زیاتر ئاسۆیی و لامەركەزییە و خێراترە و زۆر بەربڵاوە، كەواتە چۆن ئەم داینامیكە نوێیەی بزووتنەوە جیهادییەكان دەبینی و تاچ ڕادەیەك مەترسیدارە و جیهانی ئازاد دەتوانێت ڕێگەی لێبگرێت؟
- لەگەڵ هەموو ئەوشتانەی كە وتت هاوڕام. لێكۆڵینەوەم لەسەر ئەو لایەنەی جیهادی نەكردووە و زۆر بیرم لێنەكردووەتەوە. بەڵام پێموایە ئەو ڕێگەیەی كە ئیسلامی سیاسی دەیدەن بە شوێنكەوتووانیان و بانگەشە بۆ شەڕانگێزییەكانیان دەكەن، جۆرێك خوپێوەگرتنی پێوە دیارە، سەیركردنی ئەو چیرۆكانەی كە یەكێك دایكی دەكوژێت و سەیركردنی ڤیدیۆكانی مل پەڕاندن، هەمووی لە داعشەوە دێت. ئەوانەی كە دەیانەوێت پێوەندی بكەن بەو گرووپەوە، جۆرێك لە پێشمەرجیان دەداتێ، بەوەی ئەم گرووپە چۆنن. بۆیە پێموانییە زیاتر لەمە بڕۆن، گەرچی دەستیان دەگات بە تازەترین تەكنەلۆژیا شوێنی زۆریان هەیە لە میدیا كۆمەڵایەتییەكان، بەڵام نەمدیوە كەس بیر لەوە بكاتەوە بیانوەستینێت. من لەگەڵ خەڵكی پاكستان قسەم كردووە دەربارەی هەوڵەكانیان بۆ بەرەنگاربوونەوەی توندڕەوی، زۆربەیان هاوڕان كە ئەو دەرئەنجامەی پێی گەیشتوون، ئەوەیە كە لە ڕاستیدا مەسەلەكە ئایدیۆلۆژیا نییە، ئەوان دەیانەوێت لە سەلەفی جیهادی توندوتیژ لابدەن، بەڵام كاریگەر نین لە ڕێی ڕووبەڕووبونەوەی ئایینی و پەروەردەیی. دووساڵ لەمەو پێش چاوم كەوت بە سەركردەی بەرەنگاربوونەوەی توندڕەوی لە پاكستان، پێی وتم كە دەبێت تەنیا خۆشی بدەیت بەو كەسانە، هەرچەندە ئەمە زۆر سادە و ڕاشكاوانەیە، بەڵام ئەمە وەڵامێكی تەواو نییە لەبەر ئەوەی خەڵكانێك هەن كە بە درێژایی ژیانیان لە سەر توندوتیژی بەردەوام دەبن و پەروەردە ناتوانێت كاریان تێ بكات، بەتایبەتی لەو كۆمەڵگەیانەی كە جۆرێك لە كاریگەری دوولایەنە هەیە، واتە هەم ئیمامێك دەرسیان دەدات و هەم پەروەردەی سێكیولار وەردەگرن، بۆیە پەروەردە وەڵامدەرەوەیان نییە.