ڤادی هادیز پڕۆفسیۆری سیاسەت و كۆمەڵگە ئاسیاییەكانە لە زانكۆی موردۆك و بەڕێوبەری پرۆگرامی دیراساتی ئەندەنوسییە، تایبەتمەندە و توێژەرە لە بوارەكانی سیاسەتی ئیسلامی لە ئەندەنوسیا و ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و سیاسەتی بە نامەركەزیكردن و دیموكراسی و كۆمەڵگەی مەدەنی، هەروەها شارەزتیە لە بواری گۆڕانكارییە سیاسی و كۆمەڵایەتی و ئابوورییەكان لە ئەندەنوسیا و باشووری ڕۆژهەڵاتی ئاسیا. بڕیارە ئەمساڵ كتێبی «پۆپۆلیزمی ئیسلامی لە ئەندەنوسیا و ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست» بە چاپ بگەیەنێت. گوڵان لە دیمانەیەكدا چەند پرسیارێكی ئاڕاستەكرد لە بارەی پرسی سەرهەڵدانی پۆپۆلیزمی ئیسلامی و ئەگەری هاوبەشی و هاوكاری پۆپۆلیزمی ئیسلامی لەگەڵ پۆپۆلیزمی چەپ و ئاكام و لێكەوتەكانی ئەم پرسە، ئەویش بەم شێوەیە وەڵامی پرسیارەكانی داینەوە.

پڕۆفیسۆر ڤادی هادیز خاوەنی كتێبی پۆپۆلیستی تازەی ئیسلامی بۆ گوڵان:


* ئەگەر هەتا سەرەتای سەدەی بیست و یەكەم دیاردەی پۆپۆلیزم زیاتر پێوەندی بە پۆپۆلیزمی ڕاست، یان چەپەوە بووبێت، بەڵام دوای شۆڕشەكانی بەهاری عەرەبی جۆرێكی دی لە پۆپۆلیزم سەری هەڵدا و لە ئەنجامیشدا خەڵكانی ستەملێكراو لە دەوری بۆرژوازی بچووك و خوێندەوارانی چینی ناوەند و دەستەبژێرانی گوند كۆبوونەوە بۆ ئەوەی لە هەڵبژاردنەكاندا سەركەوتن بەدەست بهێنن، هەر وەك ئیخوان موسلمین لە میسر و حەماس لە فەلەستین و پارتی داد و خۆشگوزەرانی لە ئەندەنوسیا كە لە ئەنجامدا كۆتاییان بە دیموكراسی هێنا. ئایا تا چ ڕادەیەك پۆپۆلیزمی ئیسلامی داهاتووی دیموكراسی و ئازادی دەخاتە مەترسییەوە؟
- لێرەدا كێشەیەكی سەرنجڕاكێش هەیە، بەڵام با جارێ لە پێشدا خۆمان لە مەسەلەی پێناسە ڕزگار بكەین. بەلای منەوە پۆپۆلیستە ئیسلامییەكان ئەوانەن كە هەوڵدەدەن هاوپەیمانییەكی چینایەتی لەسەر بنەمای ناسنامەی «ئوممە» دروست بكەن. لە ڕووی خەڵكانی ئاسایی و بەردەوام پەراوێزخراوەوە كە لە دژی نوخبەی گەندەڵ و سێكولار دەوەستنەوە، لە سیاسەت دەڕوانن. لەلایەكەوە، ئەو هۆكارەی وای لەو خەڵكانەی كردووە كە بە پۆپۆلیستی ئیسلامی ناو دەنرێن، لەسەرەتادا چەند لایەنێكی پرۆسەی دیموكراسی بگرنەبەر ئەوەیە لە ستراتیژەكانی تردا شكستیان هێناوە بۆ دەستگرتن بەسەر دەسەڵاتی دەوڵەتدا، لەناویشیاندا ئەو ستراتیژانەی كە توندوتیژی لەخۆدەگرێت. بۆیە باوەشگرتنەوە بۆ دیموكراسی زیاتر وەك ئەوە دەبینرێت كە سیاسەتی پارتایەتی و هەڵبژاردنەكان ڕێگەیەكیان بۆ دەستەبەر دەكات كە بە هۆیەوە بگەنە دەسەڵات، ئەمەش زۆرجار واتە نەرمكردنەوەی زمانی هەندێك لە ئیسلامییە توندڕەوەكان بۆ گەیشتن بەو خەڵكانەی كە ئیسلامییەكی سەرسەخت و توند نین. هەروەها لەو ڕاستییە تێگەیشتوون كە پێكهێنانی دەوڵەتێكی ئیسلامی ڕەسمی كارێكی پێویست نەبووە، كاتێك دەستگرتن بەسەر دەوڵەتی عەلمانیدا دەستەبەری ئەوەی بۆ كردوون كە جۆرێك لە دەسەڵات و كۆنتڕۆڵ بەسەر سەرچاوەكاندا بەدەست بێنن، كە تیایدا ئیسلامییەكان هەستیان كردووە لەلایەن دەسەڵاتدارانی رژێمە عەلمانییەكانەوە وەلانراون. لەلایەكی ترەوە، پێویستە هەمیشە هێزە كۆمەڵایەتییەكان هەبن و بتوانن لەگەڵ پۆپۆلیزمی ئیسلامی كێبڕكێ بكەن بۆ ئەوەی بەشێوەیەكی سیستەماتیكی دەسەڵاتی دەوڵەت بەكار نەیەت بە شێوەیەك پێشێلی ماف و ئازادییەكان بكرێت، بەتایبەتی بۆ ئەوانەی كە موسڵمان نین و سەر بە كەمینەكانی ترن. بەواتایەكی دی، بۆ ئەوەی مەیلیان بۆ دیموكراسی هەبێت، پۆپولیستی ئیسلامی دەبێت بزانن كە دەرفەتی ئەوەیان هەیە لە ڕێی پرۆسەی دیموكراسییەوە دەسەڵاتی دەوڵەت بگرنەدەست، بەڵام ئەوەندەش بەهەژمون نەبن كە هەڵسوكەوتی زبر و ڕەق لەگەڵ هەموو ئەوانی دیكەدا ئەنجام بدەن. ئەگەر ئەمە وەك ئەگەرێك نەبینن، دەرفەتێكی گەورە دێتەئاراوە كە هەندێكیان ستراتیژەكانی دیكە بگرنەبەر، لەناویشیاندا ئەوانەی كە توندوتیژی تێدا بەكاردەهێندرێت. پێموایە حاڵی حازر ئەمەمان لە میسر بینیوە. لێرەدا، ئیخوان موسلمین لە ڕێی پارتەكەیەوە -كە بریتی بوو لە پارتی ئازادی و گەشەپێدان- بە میكانیزمی هەڵبژاردن هاتە سەر دەسەڵات، بەشێوەیەكی هەڵە بیری كردەوە و پێی وابوو كە هێندە بە هەژموون بووە، دەتوانێت سەرتاپای دەزگاكانی دەوڵەت (بێجگە لە سوپا كە هەمیشە لێی ترساوە) لە ماوەیەكی زۆر كورتدا داگیربكات. لە دواییشدا لابردنی مورسی لەدەسەڵات و ڕێكارە توندەكان لە دژی رێكخراوەكە ئەوەی سەلماند كە گوتاری دیموكراسی چیتر لەناو جەماوەرەكەیدا بەربڵاو نییە. بەتایبەتی هەندێك لە ئەندامە گەنجەكانی ئیخوان كە هەرگیز تامی بەرهەم و شیرینی دەسەڵاتیان بەشێوەیەكی ڕاستەوخۆ نەكردبوو. لە ئێستادا مەیلیان بەلای ئەو ستراتیژییانەیە كە باوەشگرتنەوە بۆ پرەنسیپەكانی ئازادی و دیموكراسی ڕەتدەكاتەوە.
* لایەنێكی مەترسیداری ئامانجی پۆپۆلیزم گۆڕینی دەسەڵاتی دەنگدانە بۆ هاندانی ناڕەزایی و ڕەخنەگرتن، ئەم ڕێگایەش لەلایەن جیهادیزمی سەلەفی ئیسلامییەوە لە ڕۆژئاوا پەیڕەو دەكرێت بۆ برەودان بە تیرۆریزم لە چوارچێوەی یاساكانی ڕۆژئاوادا و زەمینەیەكی ناڕازی و ئیستفزازییانە ئامادە دەكەن لەبەر ئەوەی یاساكانی ڕۆژئاوا ناتوانێت ڕێیان لێبگرێت. تا چ ڕادەیەك پۆپولیزمی سەلەفی ئیسلامی لە خراپ بەكارهێنانی ژینگەی ڕۆژئاوا بۆ بەرهەمهێنانی توندوتیژی سەركەوتوو بووە؟
- ئەوەی شایستەی سەرنجدانە، ئەوەیە كە لە ڕووی مەبدەئییەوە جیهادیزمی سەلەفی دژی دەنگدانە، بەڵام دووبارە لە میسر بینیمان كە جیهادییە سەلەفییەكان پارتی سیاسییان دروستكرد، یان پێوەندییان بە پارتە سیاسییەكانەوە كرد و لە پرۆسەی هەڵبژاردندا بەشداربوون. ڕوون نییە بە چ ڕێگەیەك ئەو بەشدارییانە «لە رووی عەقیدە و بیروباوەڕەوە» پاساوی بۆ هێندراوەتەوە. بەڵام پێش ئەمە، بینیمان كە لە سەردەمی ڕژێمەكەی موبارەك-دا سەلەفییەكان، لەناو ئیسلامییەكاندا، تا ڕادەیەك بواریان پێدرابوو. ئەمەش ئەوە دەگەیەنێت كە جیهادییە سەلەفییەكان لە سیاسەتیاندا تەواو نەرمن، تەنانەت ئەگەر لە ڕووی عەقیدەوە زۆر توندیش بن. سەلەفییەكان لە ڕۆژئاوادا سوودیان لە سەرهەڵدانی ئەوپەڕی ڕاستڕەوەكان لە چەندین وڵاتدا وەرگرتووە بۆ ڕەوایەتیدان بە بوونیان لە نێو پێكهاتەی موسڵمانانی ئەو وڵاتانەدا. بزووتنەوە و پارتە ڕاستڕەوەكان هەڵگری بۆچوونی دژە كۆچ و نەژادپەرستی ئاشكران و لێرەشەوە زیاتر ئەندامانی كۆمەڵگە موسڵمانەكان لە رۆژئاوادا كە پێشتر دورەپەرێزخراون، پەراوێزتر دەخات، بەتایبەتی گەنجەكانیان. ئەوەی مایەی گاڵتەجاڕییە ئەوەیە كە ڕاستڕەوەكان و سەلەفییەكان هەردووكیان سوودیان لە ژینگەی دیموكراسی ئەوروپا وەرگرتووە بۆ بڵاوكردنەوەی كار و بیرۆكە نادیموكراتییەكانیان. لەگەڵ ئەوەشدا بە هاوبەشی لەسەر یەكتر دەژین، كینەی یەكێكیان بۆ ئەوی تر وا لە هەریەكیان دەكات بەهێزتر بن.
* ستراتیژی پۆپۆلیزم پشت دەبەستێت بە كۆكردنەوەی پاڵپشتی خەڵك بە هەر هۆكارێك بێت، هەندێك جار لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا هەست دەكەین هاوپەیمانییەكی باش لە نێوان پۆپولیزمی چەپ و پۆپولیزمی ئیسلامی هاتووەتەئاراوە، هەردووكیان كار لەسەر ناشیرینكردنی دامەزراوەكان و پێشێلكردنی حوكمی یاسا دەكەن. ئایا هیچ لێكدانەوەیەكی قەناعت پێكەر بۆ هاوبەشی پۆپۆلیستە چەپ و ئیسلامییەكان هەیە؟
- لەم ساتەدا قورسە وێنای هاوبەشییەكی گونجاو لە نێوان پۆپۆلیستە چەپ و ئیسلامییەكاندا بكەین، هەرچەندە ئەمە مەحاڵیش نییە. بۆ نموونە، لە ڕابردوودا شوێنگەلێكی جیاوازی وەك ئەندەنوسیا و ئێران كۆمۆنیستی موسڵمانیان بەرهەم دەهێنا. لەم وڵاتانە و توركیا و شوێنانی دیكەش هێشتا چەپڕەوی ئیسلامی ماون، هەرچەندە كەمینەن لەنێو چەپەكان، هەروەها لە نێو ئیسلامییەكانیشدا. لەلایەكەوە، پێدەچێت شكستەكانی لیبڕاڵیزمی سیاسی و سۆشیال دیموكراسی لە سیاقی نایەكسانی و نادادی سیستەماتیكی بەربڵاو لە سەرتاسەری جیهاندا، سیاقێكی بۆ ئەگەری دروستبوونی شەراكەتێك لە نێوان ڕەخنەی چەپەكان و ئیسلامییەكاندا دروست كردبێت، ئەو ڕەخنانەی ئاڕاستەی ئەو سیستمە كۆمەڵایەتییانە دەكرێن كە لە جیهانی ئیسلامیدا لە ئارادان. لەلایەكی تریشەوە، ئەم شەراكەتە بە هۆی بوونی مێژووی هاوچەرخ و دووبارەبوونەوەی ناكۆكی لە نێوان چەپ و ئیسلامییەكاندا سنووردار كراوە، لەبەر ئەوەی زۆرجار دەسەڵاتدارانی دەوڵەتە نەتەوەییە عەلمانییەكان وایان كردووە ئەم دوو لایەنە لە دژی یەك بوەستنەوە. بۆ نموونە، لە ئەندەنوسیا ئیسلامییەكان بە شێوەكی بەرفراوان لە كۆمەڵكوژی كۆمۆنیستەكان و هاوسۆزەكانیەوە تێوەگلان، كە لە ساڵانی شەستەكاندا بە سەركردایەتی سوپا ئەنجام درا. ئەمڕۆ چالاكانی زۆربەی رێكخراوە ئیسلامییەكان هەست بە هەڕەشە دەكەن، كاتێك ئەم یادەوەرییە دەجووڵێندرێت. لە سەرتاسەری ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا، هەر لە تونس-ـەوە بۆ میسر و توركیا و ئێران، بە شێوە و ڕادەی جیاواز، چەپەكان و ئیسلامییەكان لەلایەن دیكتاتۆر و سوپاكانەوە كراون بە گژ یەكدا.
* بەپێی بارودۆخی وڵاتە عەرەبییەكان بێت، لە دوای سەرهەڵدانی بەهاری عەرەبییەوە، دەبینین كە پارتە باش رێكخراوەكان دەتوانن پاڵپشتیكەرانێكی زۆر بۆ هەڵبژاردنەكان لە دەوری خۆیان كۆبكەنەوە، ئەم پۆپۆلیستانە بەڵێنی شتگەلێكی باوەڕپێنەكراو بە خەڵكانی هەژار و فەرامۆشكراو دەدەن، بەڵام كاتێك هەڵبژاردنەكان تەواو دەبن، ئەو خەڵكانە هەروەك خۆیان دەمێننەوە و لەگەڵ كێشەكانیاندا بەردەوام دەبن. تا چ ڕادەیەك باری پاشەگەردانی تەواو دێتەئاراوە كاتێك بەڵێنەكانی ئەو پارتانە پاش هەڵبژاردنەكان جێبەجێ ناكرێن؟
- لە كۆتاییدا پۆپۆلیستە ئیسلامییەكان دەبێت ئەوە پیشان بدەن كە دەتوانن حوكمڕانی بكەن، لە ناویاندا بەڕێوەبردنی ئابووریش. پارتی داد و گەشەپێدان لە توركیا مرونەتی هەبووە لەبەر ئەوەی توانای ئەوەی هەیە بانگەشەی ئەوە بكات كە لەم بوارەدا كارامە و لێهاتووە، ئەو پارتەی كە لە دوای قەیرانی ئابووری ٢٠٠١ ـەوە دەسەڵاتی گرتەدەست، ئەو قەیرانەی دەكرا ئۆباڵەكەی بخرێتە ئەستۆی كەمالییەكان. هەر چۆنێك بێت، لە تونس بزووتنەوەی نەهزە لایەنگرانێكی زۆری لەدەست دا، چونكە نەیتوانی توانای خۆی پیشان بدات بەوەی دەتوانێت بە شێوەیەكی گونجاو حوكمڕانی بكات. ئۆباڵی بەرەوپێش نەچوونی ژیانی خەڵكیش خرایە ئەستۆی ئەوان، ئەویش دوای ئەو بەڵێنانەی بە خەڵكیان دابوو. هەمان شت بە شێوەیەكی گەورەتر لە میسردا ڕووی دا. لێرەدا، بارودۆخی ئابووری بەردەوام ڕوو لە خراپی بوو، پاش چەند ساڵێك دوای كەوتنی موبارەك. بەلەبەر چاوگرتنی ئەوەی كە ئیخوان موسلمین سەرەكیترین سوودمەندی لەناوچوونی ڕژێمەكەی موبارەك بوو، خەڵكی بۆ نەهامەتییەكانی وڵات لۆمەی رێكخراوەكەیان دەكرد. ئەنجامی ئەمەش چی بوو، بینیمان.
* كێشەی سەرەكی وڵاتانی تازە دیموكراسی سەرهەڵدانی سەركردە پۆپۆلیستەكانە، بێگومان ئەمەش لە ئەمریكای لاتین و وڵاتانی پاش كۆمۆنیستی دەبیندرێت كە سەركردە پۆپۆلیستەكان هەژاری و بوارە خراپەكانی كۆمەڵگە وەك ئامرازێك بۆ ستراتیژی پۆپۆلیزم بەكار دەهێنن. زۆر جار دەبینین ڕەخنە و ناڕەزایی بوونی هەیە، بەڵام سندوقەكانی دەنگدان هەرگیز كێشەكان چارەسەر ناكەن. ئەوە تا چ ڕادەیەك لە گرنگیی كەمكردنەوەی سندوقەكانی دەنگدان، لە گرنگی حوكمی یاسا و دیموكراسی دەهێنێتە خوارەوە؟
- وەك ئەوەی من دەیبینم، گرفتی سەرەكی ئەوەیە كە دیموكراسی لیبڕاڵی زۆرێك لە شەرعییەتی خۆی لەدەست داوە. بۆ نموونە، ئەو ڕاستییەی كە دیموكراسی ئەمریكی جۆرج دەبلیو بۆش-ی بەرهەمهێنا و ئێستاش دۆناڵد ترەمپ وەك سەركردەیەكی پشتپێبەستوو پێشكەش دەكات، نابێتە بانگەشەیەك بۆی. سەرەڕای ئەوەش، هەر لە ڕۆژگارێكی زووەوە سۆشیال دیموكراسی ئەو وزەیەی هەیبوو لە دەستی دا، هاوشان بە پاشەكشەی نفوزی سەندیكا كرێكارییە ڕێكخراوەكان. چەپەكان لە جەنگی سارددا دۆڕان، بەو پێیە نەیانتوانی وەڵامدەرەوەی ئەو هەلومەرجە كۆمەڵایەتییانە بن كە دەبوو وەڵامیان هەبێت بۆیان. كەواتە ئەو بژاردانەی لە بەردەم زۆربەی خەڵكدا ماونەتەوە، بریتین لە بژاردەكانی توندڕەوی نەتەوەیی (hypernationalism) و ترس لە بێگانە (xenophobia) و دەمارگیریی ئایینی و نەژادپەرستی. دەكرێت ئەمانەش بژاردەی سەرنجڕاكێش بن بۆ زۆرێك لەو خەڵكە گەنجانەی كە ڕووبەڕووی داهاتوویەكی تاریك دەبنەوە و پەراوێزخراوی شارانن و بەشێوەیەكی ناجێگیر كاردەكەن. هەموو ئەو كەسانەش خیانەتیان لێكراوە لە لایەن بەڵێنەكانی مۆدێرێنتی لیبڕاڵییەوە. ئەمەش لەگەڵ هەڵكشانی لیبڕاڵی نوێ، جیهانێكی تاقەتپڕووكێنی بۆ هێناوین كە سندوقەكانی دەنگدان بە تەنیا ناتوانێت بیانگۆڕێت.
* بە زۆری سەرهەڵدانی سەركردە پۆپۆلیستەكان لەو وڵاتانەدایە كە لە شەڕدان و دەبێتە هۆی لەدەستدانی دەرفەتەكانی ئاشتی، بۆ نموونە سەرهەڵدانی حەماس لە فەلەستین. هەر لە سەركەوتنی حەماس لە هەڵبژاردنەكانەوە، هیچ دەرفەتێك بۆ ڕێككەوتنی ئاشتییانە نەماوەتەوە و ڕادەی توندوتیژی بەردەوام لە زیادبووندایە. تا چ ڕادەیەك پۆپۆلیزم ئاشتی و ئارامی ئەو ناوچەیەی كە لێوەی سەرهەڵدەدات دەخاتە مەترسییەوە؟
- شكستی ڕێكخراوی ڕزگاری فەلەستینی، هۆكاری ئەوە بوو كە حەماس توانی تەختی دەسەڵات بگرێتەدەست. شكستی ڕێكخراوی ڕزگاری فەلەستینی چەندین هۆكاری ناوخۆیی هەبوو، وەك گەندەڵی، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا چەندین هۆكاری دەرەكیش ڕۆڵیان هەبوو، لە ناویاندا سیاسەتی وڵاتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا. پووكانەوەی پاڵپشتی جەماوەری بۆ ڕێكخراوی ڕزگاری فەلەستینی لەنێو خەڵكدا -كە بڕیار بوو نوێنەرایەتیان بكات- بۆشاییەكی دروست كرد كە حەماسیش سوودی لەو بۆشاییە وەرگرت. هەروەها سوودیشی لە سەرهەڵدانی ئەوپەی ڕاست لە ئیسڕائیلدا وەرگرت، كە ئەمەش كاریگەری دەكاتە سەر سیاسەت لە ئیسڕائیل بە شێوەیەك كە گونجاو نەبێت لەگەڵ هێزە ڕاستەقینەكەیدا. بەڵام هەر وەك ڕاستڕەوەكانی ئەوروپا، ڕەگەزەكانی ئەجێنداكەی نەرمڕەوتر كرد، بە شێوەیەك كە پارتە سیاسییە موحافیزكارەكانیش تەبەنی بكەن. شەڕانگێزی و دەسترێژیكارییەكانی ڕاستڕەوەكانی ئیسڕائیل دەبێتە هۆی شەرعیەتدان بە حەماس، لە هەمانكاتدا ناحەزی ئاشكرای حەماس بۆ پرۆسەی ئاشتی، ئەندازەیەك لە ڕێز بۆ پێگەی ڕاستڕەوەكان لە ئیسڕائیلدا مسۆگەر دەكات. لەهەمان كاتدا، گورزە سەربازییەكانی ئیسڕائیل كە نەهامەتییەكی زۆری لە نێو فەلەستینییەكاندا دەهێنێتەئاراوە ڕەوایەتی بۆ حەماس دەستەبەر دەكات. بۆیە دووبارە پرۆسەیەك دەبینین كە ئەوانەی پاڵپشتی شەڕانگێزی دەكەن بۆ ئەوەی شەرعیەت بە بوونی خۆیان بدەن، لە پێوەندییەكی دوولایەنەی یەكتربەهێزكەرەوە تێوەگلاون بۆ زیان گەیاندن بە تەواوی كۆمەڵگە.
* لە بڵاوبوونەوەی تۆڕە كۆمەڵایەتییەكانەوە لە ژیانی خەڵكدا، هەموو پارتە ئیسلامییەكان لەناویشیاندا میانڕەو و توندڕەو هەوڵ دەدەن ئەم پەرەسەندنە بە شێوەیەكی خراپ دژی ئازادی و دیموكراسی بەكاربهێنن. تا چ ڕادەیەك پۆپۆلیزمی ئیسلامی سوودی لە پەرەسەندنی تەكنەلۆژیا وەرگرتووە؟
- مەسەلەكە لەبارەی تەكنەلۆژیاوە ئەوەیە كە هەموو كەسێك دەتوانێت بەكاری بێنێت، بەڵام ئەمەش ئەوە ناگەیەنێت كە تەكنەلۆژیا بواری سیاسی یەكسانی خوولقاندووە. بە شێوەیەكی گشتی، تەكنەلۆژیا بزووتنەوە كۆمەڵایەتییەكانی دروست نەكردووە، هەرچەندە بزووتنەوە كۆمەڵایەتییەكان دەتوانن سوودی لێ وەرگرن. ئەو بزووتنەوە كۆمەڵایەتییانەی كە بەباشی ڕێكخراون، دەتوانن باشتر سوود لە تەكنەلۆژیەكانی وەك ئینتەرنێت و سۆشیال میدیا وەرگرن. ئەگەرنا ئەوەی هەیە، چالاكی تاكن كە هەرگیز یەكتریان نەدیوە و ناتوانن هیچ شتێكی گەورەتر بەرهەم بێنن لەبەرئەوەی تەنیا لە ژورەكانی خۆیاندا دەمێننەوە. بەڵام دەبێت لەیادیشمان نەچێت كە دەوڵەتان، لە ناویشیاندا دەسەڵاتخوازەكان، دەتوانن ئەوانیش سوود لەم تەكنەلۆژییانە وەربگرن بۆ پاڵپشتی زانیاری ناڕاست و بەكارهێنانی ڕای گشتی بۆ بەرژەوەندی خۆیان. بۆیە شتێك نییە بە شێوەیەكی خۆڕسكانە دیموكراسی بێت لە بارەی تەكنەلۆژیاوە. لە ڕاستیدا ئەمە پتر پشت دەبەستیت بەوەی كێ بەكاری دەهێنێت و بە چ مەبەستێك بەكاری دەهێنێت. هێزە پۆپۆلیستە ئیسلامییەكان توانیویانە سوود لە تەكنەلۆژیا وەربگرن، هەروەك لەو راپۆرتانەوە دەركەوت كە پەیوەست بوون بە ڕاپەڕینەكانی بەهاری عەرەبییەوە. بەڵام هەر دوای ڕووخانی موبارەك، بەكارهێنانی تەكنەلۆژیای هاوبەش ڕێگری لێنەكردن كە لەگەڵ ئەو پێكهاتە سیاسییە هەمەچەشنانەی تردا داببڕێن كە لە گۆڕەپانی تەحریر كۆببوونەوە. لیبڕاڵ و ناسرییەكان و چەپەكان و ئیسلامییەكان چیتر نەیانتوانی هاوكاری یەكتر بكەن، واتە هەر كە ئەمە ئامانجە بەدەست هات- ڕووخانی دەسەڵاتی موبارەك- ئەوا ئەو لایەنانە گەڕانەوە بۆ قاوغە بچووكەكانی خۆیان، كە ئەمەش شتێك بوو لە كۆتاییدا بە سوودی سوپا و هێزە كۆنەكان شكایەوە. بەدڵنیاییەوە گاڵتەجاڕییەك لەو ڕاستییەدا هەیە، بە تایبەتی سەلەفییەكان كە زۆر بە ژیانی كۆمەڵگەی بیابانیی سەدەی حەوتەم سەرسامن، هەروەك ئەوەی لە ماڵی خۆیاندا بن، ئامێرە تەكنەلۆژیا مۆدێڕنەكان بەكاردەهێنن. بەڵام ئەمە زۆر مایەی سەرسوڕمان نییە، كاتێك تێدەگەیت زۆربەیان ئەندازیارانی ئای تی و پیشەی هاوشێوەن. لە ڕاستیدا، وا پیشان دراوە كە زۆرینەی ئیسلامییە سەرسەختەكان بە زۆری خاوەن پاشخانێكی پەروەردەیی وان كە هەمیشە ڕاستی لای ئەوان مەسەلەیەكی سادەی وەك ئەمەیە:١+١= ٢. بۆیە دووبارە هیچ شتێك بە شێوەیەكی خۆڕسكانە دیموكراسی نییە لە بارەی تەكنەلۆژیاوە. ئەوەی جێگەی بایەخە ئەوەیە كێ بەكاری دێنێت و بۆ چ جۆرە ئەجێندایەكە.