ھەرێما كوردستانێ، ب ھوی بوارێن ئاسایش و ڤەبونا دەرگەھێن جیھانی، ب تایبەتی دروستكرنا تورێن پەیوەندێین دیپلوماسی گەش، ب ئەركێ سەر شانێ خوە بەرامبەر ب نەتەوەیا كوردی رابویە: ھەرێما كوردستانێ بویە لاندكا و ناڤەندا «دیپلوماسی یا نەتەوەی یا كورد». ھەمی ئاماژی ژی ڤێ یەكێ دسەلمینن، بەردەوام بونا سەرۆكێ ھەرێمێ ل سەر پوستێ سەرۆكاتی، گرینگی یەك ھەنوكەییە، كومبونا برێت مەكگورك، سالح موسلم ل گەل سەرۆكی ڤێ یەكێ ‎دسەلمێنن

د. سەردار موسی شەریف سندی

ب شێوەیەك بەفراوان داگیركرنا كوێت ژ ئالی ئێراقێ وەكو ئێك ژ بالكێشترین ھوكارێن گورانكاریێن سیاسی ل سەر ئاستێ روژھەلاتا ناڤین تێتە ھژمارتن. یا كو پەیوەندیدارە ب ھەرێما كوردستانێ، یەكەم، پشتگیری یا زلھێزێن جیھانی و ھەروەھا پشتەڤانی یا كومەلگەھا نێڤ نەتەوەیی ھوكارێن سەرەكی بون د دروستبوونا قەوارەیا كوردی، ب ناڤ دەوڵەتا دیفاكتو. ‎دویەم، شەرێ ئازادی یا ئێراق و گورینا سیستەمێ سیاسی ژ دیكتاتوری بو دیموكراسی/فرەلایەنی و فیدرالی. سێیەم: ‎بونا دەوڵەتا دیفاكتویا كوردی خودان پارلەمان، ھێزا لەشكەری و تورێت پەیوەندیێن نێڤ نەتەوەی، فاكتەرێن بوژینەرێن بھێزن د جێگربونا « شەرعییەتا ھەرێما كوردستان»ێ د ناڤ یاسایا ئێراق وەكو ھەرێمەك خودان شەرعییەتەكا – نەتەوەیی و یاسایی ‎جودا ژ نەتەوەیا ئەرەب- ئێراق. وەكی دەرئەنجام، ئێك ژ مەزنترین دەستكەفتان بو ھەرێمێ، ڤەبونا دەرگەھێن « كوچكێن دیپلوماسیێن جیھانی» دشێت ئاماژە پێ بێتە كرن.
ھەرێم ب مفا وەرگرتن ژ مێتودێن ھەڤچەر و جودایێن دیپلوماسی و سیاسی، سەرەرایێ كێماسیێن بەرفرە و جدیێن د دامەزراوەیێن دیپلوماسیێن ھەرێمێ، لێ شیا ب باشترین شێوە پرێن پەیوەندیێن خوە د ڤی بواری بكەتە فرەرەھەندی. سەركردایەتی یا كوردی، نەك ب تەنێ د گەل دەوڵەتێن جیران، بەلكو ژی سەرجەمێن پێج دەوڵەتێن ئەندامێن د ئەنجومنا ئاسایش یا نەتەوەیێن ئێكگرتی راكێشایە بو ھەرێما كوردستانێ. د بوارێ كومەڵایەتی و د بوارێ دیپلوماسی، كەسایەتی یا سیاسی یا ھەرێم ھێدێ ھێدی پێنگاڤێن تێكەلاڤبون (socialization) د گەل كومەلگەھا ھەرێمایەتی و جیھانی ئاڤێتی یە. ‎
ئێك ژ ھوكارێن سەرەكی یێن پێشكەڤتنا دیپلوماسی یا ھەرێما كوردستانێ، ب تایبەتی ل پشتی سالا 2003ێ، بو شێوازل سەرەدێری كرنا بەرپرسێن سیاسیێن ھەرێمێ دزڤریت د گەل ئەمریكا. ژ بلی ھندێ كو كومەك رەخنەیێن بھێز ژ سیاسەتا ئەمریكا بەرامبەر ب كوردا ل ئێراقێ ھەنە، بەس ڤەبونا دەرگەھێن ناڤەندێن بریاردانا ئەمریكا بەرامبەر ھەرێمێ، ڤێ راستی یا ‎حاشاھەلنەگر ناڤەشێریت، كورد بونە فاكتەرەك رون و ئەشكەرە جھێ بایەخدانێ. ھەبون، و چونا ئەمریكا بو/ ل ھەر جھەكێ جیانێ ژ ئالی سیاسی ڤە، وەكو دانپێنان تێتە شرۆڤەكرن. لەورا ھەر چەندە رەخنەیێن بەرفرە و جوراوجور د شێوازێ پەیوەندیێن ھەرێم و ئەمریكا دا ھەیە و ھەبن‎، ئاماژە پێكرن ب ڤێ راستیێ و ل بەر چاڤگرتن وێ پێویست: ئەمریكا مەزنترین زلھێزێ جیھانێ یە د ھەمی بواران.
ئەمریكا د شەرێ دژی تیرورێ، توانایێن لەشكری، سیاسی و ئابوریێن خوە تاقیكر، كو ئەو ژی بریتی بوژ بەرفراونترین سیناریویێن لەشكەری:‎جێبجێكرن و‎ بەشدار بون د سێ(3) شەران د یەك كات و دەم‎، واتە، ( 2) شەرێن گەرمێن ئێراق و ئەفغانستان، ھاودەم ل گەل شەرێ سیاسی‎ ل گەل وەڵاتێ جیرانێن ئێراق و ئەفغانستانێ، ئیرانێ. ‎لەورا، ھەبونا كونسولخانەیا دەوڵەتەكا وەكی ئەرمریكا ل ھەرێمێ دلنیابوونە بو كورد و نونەراتیێن سیاسی و ئابوریێن وەلاتێن جیھانێ ل ھەرێمێ.
ئەڤە ئەركێ سەرەكیێ كوردە خواندنەك‎ «ژێرانە» ھەبیت بو سیاسەتا ئەمریكا ل سەر ئاستێ روژھەلاتا ناڤین و جیھانێ: ل پێناڤ پاراستنا بەرژەوەندیێن سیاسی، ئاسایشی، ب تایبەتی كو بابەتێن « بەرەنگاربونا تیرور، دیموكراسی، مافێ مرۆڤ و رێزگرتن ل كێمە نەتەوەیان» بەشەك بەرفرە ژ ناڤەرۆكا سیاسەت و دیپلوماسی یا ئەمریكا ل جوغرافی یای سیاسی یا وەلاتێن جیھانا سێیەم پێك تینیت. یا كو پەیوەندیدارە ب ئێراق و مافێ كورد، ئەمریكا ژ رەوانگەھا رەخنەگران تومەتبار تێتە كرن پالپشتی یا دەوڵەتا كوردی ناكەت، بەلكو رێگرەژی.
دیپلوماسی پێكهاتییە ژ دانوستاندنێن ڤەكری و نھێنی، رێككەفتنێن ڤەكری و نھێنی. ژ رەوانگەھا ئەمریكاڤە، كوردان كێشەیا مافداری د گەل حكومەتا ئێراقێ ھەیە، نەك ئەمریكا، لەورا، ئەڤە كوردە پێویستە سیاسەت بكەت بو دەستەبەركرنا مافێن نەتەوەیی. ‎ بو ڤێ مەبەستێ، شوناسێ بەرژەوەندیێن ئەمریكا ل روژھەلاتا ناڤین و ب تایبەتی ل ئێراقێ، ڤێ یەكێ ژ ئەمریكا دخوازیت ھەولێن پاراستنا ھاوسەنگی یا پەیوەندیێن یان د گەل شیعە، سوننە، و كورد بپارێزیت. چونكە ئەمریكا‎ پێویستی ب ھەمو پێكھاتێن ئێراقێ ھەیە. ‎
ھاودەم، بو پتر ژ سەدەیەكە ئەمریكا شەر و پێكدادانێن سیاسی و دیپلوماسی د گەل بریتانیا، فرانسا و روسیا ھەیە بو سەپاندنا ھەژمونی یا خوە ب سەرروژھەلاتا ناڤین. ئەڤ سەدەیەكە وەڵاتێن روژھەلاتا ناڤین ژ بن دەستێ داگیركەری یا ئیمپراتوری یا عوسمانی رزگار بوینە، بەس، ب درێژاھی یا ڤێ سەدێ، ئەمریكا ھەولێن جدی داینە ‎‎ وەڵاتنێن ھەرێمێ ب شێوەیەكێ جیاواز داگیر بكەت كو نەك ھاولاتێن ڤان وەلاتان ھەست پێ نەكەن، بەلكو بریاردەرێن ڤان وەلاتێن ژی ل پێناڤ بەرژەوەندیێن تایبەت و كەسایەتی، بێ دەنگی كرینە كردار. ‎شوناسێ داگیركاری یا ئەمریكا جیاوازە: دروستكرنا ستروكتورێ سیاسی: واتە، پێكڤە گرێدانا ئابوری و ئاسایش كو ئەڤ چەمك ل فارسی “وابستگی» و ب عەرەبی «الإعتماد علی الغير» (Dependency)ی بو تێتە گوتن. ژ رەوانگەھا ئابوری ڤە، ئەڤ تیورە ئاماژە ب ڤێ دكەت، ولاتێن كو ژ ئالی پێشكەفتنێ، پاشڤەماینە و ژ ئالی ئاسایش، ئەڤ تیورە ئاماژە ب ڤێ دكەت، بریاردەرێن سیاسی خاوەن توانایێن بریاردانەك لاوازن، چونكە د دارشتنا سیاسەتا دەرڤە دڤێت بەرژەوەندیێن تایبەتێن زلھێزێن وەكی ئەمریكا ل بەر چاڤ بگرن. واتە نەشێن د سیاسەتا دەرڤە سەربەخوی یا بریاردانێ ھەبن.
پەیوەندیدار ب ھەرێما كوردستانێ، ژ دەستپێكا شەری ل سوریا ودەركەفتنا رێكخراوا تیروریستی یا داعش، ھێزێن كوردی ب ھاریكارییا ھاوپەیمانان سەركەفتنێن مەزن ل بەرامبەر ب داعش توماركرین. سەركەفتنێن ھێزێن كوردی بوینە ‎پالنەر بو ب جیھانی بونا كێشەیا كوردی، ب تایبەتی ژ ھەر دەمی پتر باسێ پێویستی ھەبوونا دەوڵەتا كوردی تێتە كرن. ‎ھاوتەریب، سەركەفتنێن ھێزێن پێشمەرگە، ھوكارێن سەرەكیێن ب جیھانی بونا ناسناڤێ « پێشمەرگە» یە. ھەروەسا كێشەیا كورد ل سوریا، ب تایبەتی « بەرخوەدانا كوبانێ» و بەشداری یا ھێزێن پێشمەرگەیێن ھەرێمێ د بەرگریكرن ژ كوبانێ، رەوتەك جیھانی ب خوەڤە دیت، كو ل سەر ئاستێ جیھانی، یەكەمین جارە، ھەرێمەك ھێزێن لەشكەریێن خوە بو دەرڤەی سنورێن خوە بنھێریت. ھەر دڤێ چوارچوڤەیێ، پێشەوازی كرنا سەرۆكێ فرانسا فرنسوا ھولاند ل كوشكا كوماری « ئێلیزێ» ژ ھاوسەرۆكا پ.ی.د. ئاسیا عەبدوڵڵا و فەرماندیێ ھێزێن ژنێن كورد سەر ب پ.ی.د. ناسراو ب ی.پ.ژ، نەسرین عەبدوڵڵا، رەنگ و رویەكێ دی ب خوەڤە دیت: «ب جیھانی بونا ژنێن گەریلایێن كورد».
‎ پشتی بگرە و بینەیا دیبلوماسی یا ڤەشارتی یا ئەمریكا د گەل پ.ی.د. و پ.ك.ك.، و دەركەفتنا ناكوكیێن بەرفرە د ستراتێژی و سیاسەتا ئەمریكا و توركیا سەبارەت ب سوریا و لاوازی یا توركیا د بەرسڤدان ب ‎تومەتێن « زەق و ئەشكەرە» ‎ ئاراستە كری سەبارەت ب پشتەڤانی كرن ژ رێكخراوا داعش. و ھوكارێن پەیدابوونا باوەری و قەناعەتێ بو ھاوپەیمانێن وێ ێین ناتو ب تایبەتی ئەمریكا گەھشتی یە ڤێ باوەریێ: وێ ھاوپەیمانێ خوە یێ راستەقینە ل سوریا پەیدا كری یە: ئەوژی كوردن.! شك دڤێ دا نینن ‎تەجروبەیا كاركرن د گەل ھەرێما كوردستانێ ژ سالا 1992، ‎ پەیماننا واشینگتون و ‎بونیاتا ئێراقا نوی پشتی 2003 قەناعەت بو بەرپرسێن سیاسی و لەشكەریێن ئەمریكا، ئەڤ راستی نەڤەشارتینە، گەلەك جاران بو ئێكلایی كرنا كێشە و ئالوزیێن سیاسی ل ئێراقێ، وان وەكو ئەمریكا، پێویستی ب ھێز و توانایا بەرپرسێن سیاسیێن ھەرێما كوردستانێ ھەبویە. ئەڤە ژی ھوكارن، كو پێگەھا كورد، ھاوپەیمان، پشتەڤان و دوستێن كوردان ل ئەمریكا زێدەتر دبن، و بگرە ئاشكرا ژی ئاماژە ب ھندێ دكەن پێویستە ئەمریكا پشتەڤانی ژ دروستبونا دەوڵەتا كوردی بكەت. ئەگەر نا، ب گرینگ تێتە دیتن‎ ئەمریكا پێداچون ب سیاسەتا خوە یا « ئێك ئێراق» ‎بكەت. دارشتنا پروژەیێ پێدانا چەك ب شێوەیەك راستەوخو بو ھەرێما كوردستانێ ژ ئالێی ھندەك سیناتوران ڤە، ھەرە بالكێشترین گورانكاریێن ناڤا سیاسەتا ئەمریكا یە بەرامبەر ب كورد. ‎
ھەمی فاكتەرێن ل سەری ئاماژە پێكری، ھاندەرێن ئیرو ئەمریكا ھەولەك جدی بدەت جورە نێزیكی یەكێ د ناڤبەرا ھێزێن كوردی ل سەر ئاستێ روژھەلاتا ناڤین ،دروست بكەت ب تایبەتی ھەرێما كوردستانێ د گەل پ.ی.د. و پ.ك.ك. ھەرچەندە جار جاران ئاماژە ب پەیوەندیێن ئەمریكا ب پ.ی.د. و پ.ك.ك. ڤە ھاتییە كرن، بەس فەرمی نەبویە وھوكارێن خوە ھەبون: چونكە ئەمریكا د وێ باوەرێ دا بو توركیا بشێت رولا خوە یا سەرەكی ل سوریا ببینیت.
ژ بەر كو توركیا نەشیا وێ دلنیایێ بو ئەمریكا دروست بكەت، بەلكو ھەلسوكەوتێ وێ ھاوشێوەی ئادارا 2003 ل شەرێ دژی ئێراقێ ‎بو، ئەمریكا ب دەستێ بەتال چویە مال. بەس،‎ برێت مەكگورك ب بەلاڤكرنا وێنەیێن كومبونەوەیا خوە د گەل ‎بەرێز سەرۆكی ھەرێم مسعود بارزانی و ساڵح موسلیم هاوسهرۆكی پی.د. دوماھیك ب ھەمی « قسە و قسەلوكێن» راگەیاندن و سەر شەقامی ئینان، ب تایبەتی ئەگەر چاڤ ل ناڤێن بەرپرسێن ئامادەبوی د كومبونێ دا بێتە كرن: ‎برێت مەكگورك، ‎یاریدهدهرێ وهزیری دهرهوهی ئهمریكا، ستێوارت جۆنز بالوێزێ ئەمریكا،‎ لایەنی سەربازیش بە تایبەتی ژنرال جۆن ئالن نوێنهرێ سهرۆك ئۆباما بۆ شەرێ دژ ب داعشو ژمارهیهك ژ گهوره ژهنهڕاڵێن پەیوەندیدار ب ھێزێن لەشكەریێن ئەمریكا و سەرۆكی ھەرێمی كوردستان‎: زور ئاماژە یان ددركینیت. ‎ئەڤ روداوا سیاسی، ئاماژەیە ب ڤێ راستیێ كوژ ئالی سیاسی ڤە، ئەمریكا ل روھەلاتا ناڤین، بنەمایێن «وەبەرھێنان» ل سەر كوردان بونیات نایە.
لەورا، ئەڤ ھەمبێزكرنا پ.ی.د. ژ ئالی ئەمریكا ڤە و ھەروەھا پ.ك.ك. دێ كاریگەری یەك بەفرە ل پشتی ھەلبژارتنان دێ لسەر ھەلسوكەوتێن توركیا ھەبیت بەرامبەر ب كێشەیا كورد. وێنەیێ كومبونێ، زەنگا پێداچونێ ب سیاسەتا ئەنقەرێ بەرامبەر ب سوریا و پ.ی.د. ب پێویست دزانیت و نامەیەكە ژ ئالی ئەمریكا بو توركیا: مە ئالتەرناتیڤێ تە ل سوریا ھەیە. ‎پرس ئەوە، ئەرێ توركیا ئامادەیە ھەمان شاشیێن یێن بەرامبەر ب ئەمریكا ل ئێراقێ كرین، ل سوریا ژی دووبارە بكەت و باجەك مەزن بدەت؟‎ ئەز شك دڤێ دا نابینم، ل داھاتو ئەمریكا بیتە ئەو ھێز كو دوماھیك ب ناكوكیێن ناڤبەرا پ.ك.ك. و توركیا بینیت، بەلكو چاڤەرێكرییە. ب تایبەتی ئەگەر بێت و پەیوەندیێن پ.ی.د. و ئەمریكا ژ رێكا راست دەرنەكەڤن.، ب ئاوایەك ئەگەر پ.ی.د. نەكەڤیتە تەلەیا ھێزێن ھەرێمی كو د بەرەیێ دژبەری ئەمریكا شەر دكەن، بەلكو پێویستە ھەول بدەت سەربەخوی یا خوە یا سیاسی بپارێزیت. ‎
لەورا، وەكو دوماھیك ئینان ب ڤی بابەتی، ھەرێما كوردستانێ، ب ھوی بوارێن ئاسایش و ڤەبونا دەرگەھێن جیھانی، ب تایبەتی دروستكرنا تورێن پەیوەندێین دیپلوماسی گەش، ب ئەركێ سەر شانێ خوە بەرامبەر ب نەتەوەیا كوردی رابویە: ھەرێما كوردستانێ بویە لاندكا و ناڤەندا «دیپلوماسی یا نەتەوەی یا كورد». ھەمی ئاماژی ژی ڤێ یەكێ دسەلمینن، بەردەوام بونا سەرۆكێ ھەرێمێ ل سەر پوستێ سەرۆكاتی، گرینگی یەك ھەنوكەییە، كومبونا برێت مەكگورك، سالح موسلم ل گەل سەرۆكی ڤێ یەكێ ‎دسەلمێنن.