«لە راپەڕینەكانی بەهاری عەرەبیدا، ئەو حزب و بزاڤە ئیسلامییانەی پێشتر رۆڵێ ئۆپۆزسیۆنیان دەگێڕا لە دژی رژێمە سەركوتكارەكان، لە بەرەی پێشەوەی خۆپیشاندانەكان دەرنەدەكەوتن و هەروەها رۆڵێكی سەركردایەتی ئەوتۆشیان نەگێڕا كە سەرنجڕابكێشن، ئەمە لە كاتێكدا بوو ئەو بژاڤ و حزبە ئیسلامییانە بەهێزترین و رێكخراوترین گرووپ بوون، بەتایبەتی كە لە دوای شەڕی سارد بەشێكی زۆری بزاڤە چەپەكان پووكانەوە و نەمان. بەڵام وێڕای ئەوەی لە خۆپیشاندانەكاندا رۆڵی سەركردایەتییان نەگێرا، كەچی حزبە ئیسلامییەكانی میسر و تونس، وەك ئیخوان موسلمین و بزاڤی نەهزە، زۆر بە باشی توانییان بارودۆخی دوای رووخانی رژێمە تۆتالیتارەكان بقۆزنەوە و ئیستغلالی بكەن. هەر بۆیە ئەم ئیستغلالكردنەی ئیخوان موسلمین و نەهزە بووە هۆكاری ئەوەی لە میدیاكانی رۆژئاوادا ترس لە ئیسلام فۆبیك زیادەڕەوییەكی زۆری تێدا بكرێت، بەڵام ئەگەر وردتر بە ناو ئەم پرسەدا رۆبچین و زیاتر هەڵوەستەی لەسەر بكەین، دەبینین ئەم ئیستغلالكردنە بووە وەرچەرخانێك بۆ حزب و بزاڤە ئیسلامییەكان كە دەكرێت ناوی لێ بنرێت پۆپۆلیزمی تازەی ئیسلامی، هەر بۆیە ئەگەر شێوازە كۆنەكەی پۆپۆلیزم پشت بەستن بووبێت بە توێژە پەراوێزخراوەكەی چینی ناوەند، كە بەرهەمی بازرگانیی نێوشارەكان و پیشەی دەستی بوون، ئەوا بەهەمان شێوە پۆپۆلیزمی تازەی ئیسلامی هەمان رێچكەی پۆپۆلیزمە كۆنەكەی كردووە و بەهەمان شێواز پشتی بە چینی ناوەندی پەراوێزخراو و خەڵكی خوێندەواری بێكاری ناوشارەكان و گەڕەكە هەژارنشینەكانی شارە گەورەكانی وەك قاهیرە و ئەستەنبوڵ و جاكارتا بەستووە، ئەم پۆپۆلیزمە تازەیە بە هاوشێوەی پۆپۆلیزمە كۆنەكە، خوێندن و كار و بەڵێنپێدان بە گۆڕانكاری بۆ ژیانێكی باشتر دەكاتە دروشمی سەرەكیی خۆی، بۆ ئەوەی خەڵك لە خشتە بەرێت و دەنگیان پێ كۆبكاتەوە. بۆیە ئەم شێوازە تازەیەی پۆپۆلیزمی ئیسلامی بەشێكی جیانەكراوەیە لە چەمكی پۆپۆلیزم، لەبەر ئەوەی بە بەڵێنی باشتركردنی هەلی كار و خوێندن و ژیانێكی باشتر خەڵك كۆدەكاتەوە، بەڵام دوای دەنگدان، خەڵكە پەراوێزخراوەكە لە بیر خۆی دەباتەوە و لە ناو نەهامەتییەكانی خۆیاندا دەیانهێڵێتەوە.»

لینكی نێوان پۆپۆلیستی چەپ و پۆپۆلیستی تازەی ئیسلامی



«لە راپەڕینەكانی بەهاری عەرەبیدا، ئەو حزب و بزاڤە ئیسلامییانەی پێشتر رۆڵێ ئۆپۆزسیۆنیان دەگێڕا لە دژی رژێمە سەركوتكارەكان، لە بەرەی پێشەوەی خۆپیشاندانەكان دەرنەدەكەوتن و هەروەها رۆڵێكی سەركردایەتی ئەوتۆشیان نەگێڕا كە سەرنجڕابكێشن، ئەمە لە كاتێكدا بوو ئەو بژاڤ و حزبە ئیسلامییانە بەهێزترین و رێكخراوترین گرووپ بوون، بەتایبەتی كە لە دوای شەڕی سارد بەشێكی زۆری بزاڤە چەپەكان پووكانەوە و نەمان. بەڵام وێڕای ئەوەی لە خۆپیشاندانەكاندا رۆڵی سەركردایەتییان نەگێرا، كەچی حزبە ئیسلامییەكانی میسر و تونس، وەك ئیخوان موسلمین و بزاڤی نەهزە، زۆر بە باشی توانییان بارودۆخی دوای رووخانی رژێمە تۆتالیتارەكان بقۆزنەوە و ئیستغلالی بكەن. هەر بۆیە ئەم ئیستغلالكردنەی ئیخوان موسلمین و نەهزە بووە هۆكاری ئەوەی لە میدیاكانی رۆژئاوادا ترس لە ئیسلام فۆبیك زیادەڕەوییەكی زۆری تێدا بكرێت، بەڵام ئەگەر وردتر بە ناو ئەم پرسەدا رۆبچین و زیاتر هەڵوەستەی لەسەر بكەین، دەبینین ئەم ئیستغلالكردنە بووە وەرچەرخانێك بۆ حزب و بزاڤە ئیسلامییەكان كە دەكرێت ناوی لێ بنرێت پۆپۆلیزمی تازەی ئیسلامی، هەر بۆیە ئەگەر شێوازە كۆنەكەی پۆپۆلیزم پشت بەستن بووبێت بە توێژە پەراوێزخراوەكەی چینی ناوەند، كە بەرهەمی بازرگانیی نێوشارەكان و پیشەی دەستی بوون، ئەوا بەهەمان شێوە پۆپۆلیزمی تازەی ئیسلامی هەمان رێچكەی پۆپۆلیزمە كۆنەكەی كردووە و بەهەمان شێواز پشتی بە چینی ناوەندی پەراوێزخراو و خەڵكی خوێندەواری بێكاری ناوشارەكان و گەڕەكە هەژارنشینەكانی شارە گەورەكانی وەك قاهیرە و ئەستەنبوڵ و جاكارتا بەستووە، ئەم پۆپۆلیزمە تازەیە بە هاوشێوەی پۆپۆلیزمە كۆنەكە، خوێندن و كار و بەڵێنپێدان بە گۆڕانكاری بۆ ژیانێكی باشتر دەكاتە دروشمی سەرەكیی خۆی، بۆ ئەوەی خەڵك لە خشتە بەرێت و دەنگیان پێ كۆبكاتەوە. بۆیە ئەم شێوازە تازەیەی پۆپۆلیزمی ئیسلامی بەشێكی جیانەكراوەیە لە چەمكی پۆپۆلیزم، لەبەر ئەوەی بە بەڵێنی باشتركردنی هەلی كار و خوێندن و ژیانێكی باشتر خەڵك كۆدەكاتەوە، بەڵام دوای دەنگدان، خەڵكە پەراوێزخراوەكە لە بیر خۆی دەباتەوە و لە ناو نەهامەتییەكانی خۆیاندا دەیانهێڵێتەوە.»
پڕۆفیسۆر ڤیدی هادیز
زانكۆی مەردۆخ لە ئوستڕاڵیا


ئامانجی سەرەكی پۆپۆلیزم فێڵكردنە لە
دیموكراتی و تێكشكاندنی دامەزراوەكانە
سادەترین پێناسە بۆ دیاردەی پۆپۆلیزم، دروستكردنی بازاڕگەرمییە بۆ پرسێك كە پێوەندی بە ژیانی خەڵكەوە هەیە، بۆ ئەوەی هێزی دەنگدان بگۆڕێت بۆ هێزی ناڕەزایی دەربڕین، بەبێ ئەوەی پۆپۆلیستەكە گوێ بەوە بدات، یان ئەوە لەبەر چاو بگرێت، كە ئەو كێشانەی ژیانی خەڵك چۆن چارەسەر دەكرێت، یان بەرنامەیەكی هەبێت و لە چوارچێوەی دامەزراوە شەرعییەكانی دەوڵەتدا گۆڕانكاری، یان چاكسازی بكات. پۆپۆلیزم چەپ بێت، یان راست، ئیسلامی سیاسی بێت، یان جیهادی سەلەفی، هەموویان بە یەك شێوە كاردەكەن و یەك ئامانجیان هەیە، ئەو ئامانجە هاوبەشەش بریتییە لە فێڵكردن لە دیموكراتی و بەكارهێنانی پرەنسیپ و یاساكانی دیموكراتی و لیبڕاڵی بۆ لەبەریەك هەڵوەشانی دامەزراوەكانی سیستمە دیموكراتییەكە و هەوڵدانە بۆ سووككردن و بێ بەهاكردنی دامەزراوە شەرعییەكانی دەوڵەت و پیرۆزكردنی تاكە كەسێك و پیشاندانی وەك فریادڕەسێك .
بزاڤی پۆپۆلیستی هەر ئایدیۆلۆژیەتێكی هەبێت، لە ناو ژینگەی لیبڕاڵ دیموكراتیدا و بە سوودوەرگرتن لە یاسا و پرەنسیپەكانی دیموكراتی، هێزێك بەرهەم دەهێنێت، ئەم هێزە متمانە دەگۆڕێت بۆ دردۆنگی و بێمتمانەیی، ئاكامی سندوقەكانی دەنگدان دەگۆڕێت بۆ ناڕەزایی دەربڕین و خۆسەپاندن، مەبەستی ئەم هێزە زیاتر گۆڕینی سیمای سیستمی دیموكراتییە بۆ رژێمێكی سەركوتكار و دیكتاتۆری، متمانەی نێوان هاووڵاتی و پۆلیس، دەكاتە بێمتمانەیی نێوان هاووڵاتی و تاوانبار، ژینگەیەكی ناسەقامگیری ئەوتۆ بەرهەم دەهێنێت، كە بە ئاسانی گەندەڵی ببێتە كەلتوور و بە شێوەیەكی سیستماتیكی هەموو جومگەكانی ژیانی رۆژانەی حكومەت و هاووڵاتی بگرێتەوە. هۆكاری سەرەكی بۆ ئەوەی دیاردەی پۆپۆلیزم دەبێتە باشترین ژینگە بۆ گەشەكردنی گەندەڵی ئەوەیە، بزاڤی پۆپۆلیستی رێگەنادات پرۆسەی چاكسازی و ریفۆرم بكەوێتە سەر سكەی خۆی، لەبەر ئەوەی سیاسەتی خۆی لەسەر بازاڕگەرمی بۆ گەندەڵی داڕشتووە، چۆن رێگە دەدات گەندەڵی بنبڕ بكرێت!
بزاڤی پۆپۆلیستی چەند لێكجیاواز بن، هەموویان پێكەوە لە خاڵێكدا كۆدەبنەوە و یەك ئامانجیان هەیە، ئەو ئامانجەش پەكخستنی دامەزراوەكانی سیستمی لیبڕاڵ دیموكراتییە، هەر بۆ نموونە:
1. پۆپۆلیستی چەپ كاتێك بەشداری پرۆسەی دیموكراتی دەكات، چەپی سۆشیال دیموكراتی نییە، ئەمەش لەبەر ئەوەیە بزاڤی چەپی سۆشیال دیموكرات، بڕوای بە ئابووریی بازاڕ و یاسای موڵكداریەتی تایبەت و رێكخستنی ئازادییەكان هەیە لە چوارچێوەی یاسادا، بەڵام چەپی پۆپۆلیستی بڕوای بە ئابووریی مەركەزی و سەپاندنی بیروبۆچوونی خۆی بە سەر بەرامبەردا و بڕوای بە مافی موڵكداری گشتی هەیە، نەك موڵكداری تایبەت. راشكاوانەتر چەپی سۆشیال دیموكرات دەیەوێت لەسەر بنەماكانی یەكسانی لە لانیكەمی خۆشگوزەرانی هاووڵاتیان لیبڕاڵ دیموكراتی دووبارە خۆی پێناسە بكاتەوە، بەڵام چەپی پۆپۆلیست بڕوای بەوەیە لەسەر بنەمای پرەنسیپەكانی گەمەی دیموكراتی، سیستمە دیموكراتییەكە لەبەر یەك هەڵبوەشێنێتەوە.
2. پۆپۆلیستی راست، ئەمانەیش ئەو خەڵكانە نین كە خۆیان بە میراتگری دیموكراتی و لیبڕاڵی و یەكسانی نێوان نەتەوەكان دەزانن، ئەمانە بە یاریكردن بە پرانسیپەكانی دیموكراتی و لیبڕاڵی، تۆی رق و راسیزم لە نێوان نەتەوەكاندا دەچێنن، هەر بۆ نموونە لە بانگەشەی هەڵبژاردن دژایەتی هاتنی كۆچبەران دەكەن، هۆكاری هەڵاوسانی ئابووری دەگێڕنەوە ئەو خەڵكانەی بۆ كاركردن دەچنە ئەو وڵاتانە، بانگەشەی ئەوە دەكەن كەلتووری پاكی ئەوروپی نابێت گەرد بگرێت، بەچاوی سووك سەیری خەڵكانی رەش پێست و غەیرە رۆژئاوایی دەكەن. ئەم جۆرە بیروبۆچوونە لە ئێستادا هەموو مێژووی سیستمی لیبڕاڵ دیموكراتی خستۆتە ژێر پرسیار و دامەزراوەكانی سیستمە كۆنەكانی لیبڕاڵ دیموكراتی، ئێستا ناتوانن وەڵامی خواست و داواكاری خەڵك بدەنەوە.
3. پۆپۆلیستی ئیسلامی سیاسیی میانڕۆ. ئەم پۆپۆلیستە تازەیە نایەوێت دەوڵەت لە سەر بنەمای شەریعەتی ئیسلامی حوكمڕانی بكات، بۆ نموونە وەك پارتی دادوگەشەپێدانی توركیا و پارتی گەشە و دادپەروەری ئەندەنووسیا و دادپەروەری و ئازادی میسر.پرسیار لێرەدا ئەوەیە: بۆچی دەستبەردای ئەوە دەبن مەرج نییە دەوڵەت ئیسلامی بێت و شەریعەت حاكم بێت؟ بێگومان لەبەر ئەوەیە بتوانن تۆڕێكی چێنراو لە نێوان توخم و پێكهاتە جیاوازەكانی كۆمەڵگە، هەر لە توێژی هەژارنشین و چینی ناوەند و خوێندەواری پەراوێزخراو و دەوڵەمەندە گەورە و خاوەن كۆمپانیاكان دروست بكەن، ئامانج لەم سیاسەتە ئەوەیە بزاڤی پۆپۆلیستی تازەی ئیسلامی، بڕوای بە سیستمی ئابووری و سەرمایەداری لیبڕاڵ دیموكراتی هەیە، لەمەش زیاتر بە پەیژەی سندوقی دەنگداندا دەچێتە دەسەڵات، بەڵام بڕوای بە سیستمی سیاسی دیموكراتی نییە، باشترین نموونە دیسان پارتی دادوگەشەپێدانی توركیایە، كە سێ جار لەسەر یەك هەڵبژاردنی بردۆتەوە و بۆ جاری چوارەم هەڵبژاردنی پێشوەختە بەڕێوەیە، سەرۆكی ئەم پارتە كە رەجەب تەیب ئەرۆدگان-ـە، وەك بەهێزترین كەسی توركیا، ئێستا داوای دووبارە گێڕانەوەی خەلافەتی عوسمانی دەكات، نەك پەرەپێدان بە سیستمی دیموكراتی، گەورەترین بیانووی بۆ بەشداری نەكردن لە شەڕی داعش، ئەوە بوو كە لە موحازەرەیەكدا لە ئامۆژگای پێوەندییەكانی دەرەوەی ئەمریكا لە كۆتایی 2014 رایگەیاند: «ئێمە بەشداری شەڕی دژی داعش ناكەین، لەبەر ئەوەی ئێمە دەزانین ئەم كێشەیە چۆن چارەسەر دەكرێت، ئێمە ئەزموونی 400 ساڵی خەلافەتی عوسمانیمان لەگەڵ خەڵكی ئەو ناوچەیە هەیە، ئەگەر بە ئێمەی بسپێرن دەزانین چۆن چارەسەری دەكەین و سەقامگیری بۆ ناوچەكە دەگێڕینەوە»! پێویستە سەرنج لەم قسەیەی ئێستای ئەردۆگان بدەین و لەگەڵ بەڵێنەكانی چوونە دەسەڵاتی بەراوردی بكەین. ئەو كات بەڵێنی دەدا دیموكراتی راست بكاتەوە و ئێستاش داوای خەلافەتی ئیسلامی عوسمانی دەكات! ئەم نموونەیەی توركیا سەرچاوەی ئیلهام وەرگرتنی هەموو بزاڤەكانی دیكەی پۆپۆلیستی ئیسلامییە، بەتایبەتیش ئەوانەی خۆیان بە لقێك لە ئیخوان موسلمین دەزانن.
4. پۆپۆلیستی سەلەفی جیهادی (ئەلقاعیدە و داعش) لە ناو ژینگەی سیستمی لیبڕاڵ دیموكراتی رۆژئاوادا، پێش پەیدابوونی ئەم جۆرە پۆپۆلیستە ترسناكە، بزاڤی سەلەفی جیهادی بزاڤێكی بێدەنگی نێو مزگەوتەكانی رۆژئاوا بوو، هەموو سەلەفییەكان دەگەڕانەوە بۆ یەك مەرجەع، هەموویان پەیڕەوی یەك فەتوایان دەكرد و پێوەی پابەند دەبوون، شێوازی پێوەندی نێوان هەوادارانی سەلەفی و مەرجەع ستوونی بوو، گوتاردانیان ئیستفیزازی نەبوو، بەڵام لەگەڵ دەركەوتنی پۆپۆلیستی داعشی و قاعیدە، شێوازی ستوونی نێوان هەواردانی سەلەفی و مەرجەع كۆتایی پێهێنرا و كرایە شێوازیكی ئاسۆیی. واتە هەر هەوادارێكی سەلەفی بۆی هەیە بە رێگەی تۆڕەكانی كۆمەڵایەتی، كۆڕ و كۆبوونەوەی نێو خەڵك، گرووپێك دروست بكات و گوتاریان بۆ بدات، كەوتنە سوودوەرگرتن لە یاساكانی سیستمی دیموكراتی رۆژئاوا و دەستیان كرد بە گوتاردانی ئیستفیزازی دژی كەلتوور و سیستمی رۆژئاوا و سازادانی خۆپیشاندان و بەرزكردنەوەی ئاڵای داعش و قاعیدە، بەمەش بە جۆرێك ژینگەی دیموكراتییان ئیستیغلال كردووە، كە پۆلیسی ئەو وڵاتانە دەبێت بیانپارێزت و ناشتوانێت یەكێكیان دەستگیر بكات، ئەم جۆرەی پۆپۆلیزم كە هەموو مزگەوتەكانی رۆژئاوایان كردۆتە بنكەیەك بۆ بەرهەمهێنانی تیرۆریستانی قاعیدە و داعش، خەریكە هەموو شارستانییەتی رۆژئاوا و كەلتووری لیبرال دیموكراتی دەخاتە ژێر پرسیار و مەترسییەكی گەورەوە.
ئەگەر لەم چوار شێوازەی پۆپۆلیستەوە ئەو پرسیارە بكەین، ئایا ئەم چوار شێوازە پێوەندی بە كوردستانەوە چییە؟ لەوەڵامدا دەڵێن: ئەگەر لەوڵاتانی دیكە تەنیا جۆرێك لە پۆپۆلیزم بوونی هەبێت، ئەوا لە كوردستان چوار جۆرەكەی پۆپۆلیزم بوونی هەیە و ئەوەشی لە هەمووی سەمەرەترە، ئەوەیە كە هەر چواریشیان دەتوانن پێكەوە كار بكەن لەبەر ئەوەی یەك ئامانجیان هەیە.
بزاڤی پۆپۆلیستی و
بێ توانایی لە پرۆسەی چاكسازیدا
سیاسەتی بزاڤە پۆپۆلیستییەكان لە هەواڵەكانی وێبسایتی گاڵتەئامێزی (پیاز- The onion) دەچێت، ئەم وێبسایتە دیجیتاڵە گاڵتەئامێزە، لە ساڵی 1988 وەك بڵاوكراوەیەكی چاپكراوی هەفتانە وتار و هەواڵی گاڵتەئامێزی سەبارەت بە كاروباری نیشتمانی و نێودەوڵەتی بڵاودەكردەوە، بەڵام لە 1996ـەوە بۆتە وێبسایتێكی دیجیتالی و بە شێوەیەكی گاڵتە ئامێز باسی سیاسەت دەكات و لە خەیاڵی خۆیدا شتی بۆ دروست دەكات! هەر بۆ نموونە: سەبارەت بەم ئاڵۆزی و پاشاگەردانییەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست دوای 2011 وتارێكی نووسیوە و تێیدا دەڵێت: «بۆ چارەسەركردنی كێشەكانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست 300 ملیۆن چارەسەر هەیە، ئەمەش كاری نەتەوە یەكگرتووەكانی ئاسان كردووە، تەنیا ئەوەی ماوە رایەڵەیەكی هاوبەش لە نێوان ئەو 300 ملیۆن چارەسەرە دروست بكات»! ئەم وێبسایتە بۆ هەموو كێشەیەكی ناوخۆیی ئەمریكا و تەواوی جیهان، چارەسەرێكی گاڵتەئامێزی خەیاڵی هەیە، بۆیە زۆر جار كە توێژەر و سیاسەتمەداران سەیری كێشەیەكی ئاڵۆزی وەك رۆژهەڵاتی ناوەڕاست دەكەن و دەزانن چارەسەری مەحاڵە، نموونەیەك لە وتارە گاڵتەئامێز و خەیاڵییەكانی وێبسایتی پیاز دەهێننەوە و ئاماژەی پێدەكەن. هەروەك چۆن فیلیپ گۆردن راوێژكاری پێشووی ئۆباما بۆ كاروباری سووریا، لە ژمارەی مارت و نیسانی 2015ی گۆڤاری فۆرن ئەفێرز لە وتارێكیدا كە باسی لەدەستدەرچوونی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست دەكات، روودەكاتە سەرۆك ئۆباما و پێی دەڵێت: تۆ خەمت چییە؟ وەك وێبسایتی پیاز بڵاوی كردۆتەوە هەموو تاكێكی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست چارەسەرێكی بۆ كێشەی رۆهەڵاتی ناوەڕاست لایە، تۆ بەس ئەوەندەت لەسەرە رایەڵەیەك لە نێوان ئەو چارەسەرانە دروست بكەیت و كێشەكە چارەسەر بكەیت»! ئەمەش مانای ئەوەیە چارەسەری كێشەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست مەحاڵە. لێرەوە بە سەرنجێكی شێوازی سیاسەتی بزاڤە پۆپۆلیستییەكانی كوردستان (ئۆپۆزسیۆنی پێشوو)، دەبینین هەر یەك لە ئەندام و هەواداری ئەم بزاڤە پۆپۆلیستییانە چارەسەرێكی گاڵتەئامێز و خەیاڵییان بۆ چاكسازی لە كوردستان پێیە و بەردەوامیش لەسەر شاشەكانی تەلەفزیۆنەوە بازاڕگەرمی بۆ دەكەن، بۆ ئەوەی هەموو تاكێكی كوردستان چارەسەرێكی گاڵتەئامێز و خەیاڵی بۆ چاكسازی دابڕێژێت، واتە 6 ملیۆن چارەسەر بۆ ئەنجامدانی چاكسازی لە كوردستان!!
ئێمە نازانین نێچیرڤان بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان تاچەند ئاگاداری هەواڵ و وتارەكانی وێبسایتی پیازە، بەڵام لەگەڵ دەستپێكی كابینەی هەشتەم دیدی خۆی بۆ چاكسازی لە كۆبوونەوەی ئەنجومەنی وەزیران و لە كۆبوونەوەی لەگەڵ پەرلەمان، بەوجۆرە خستەڕوو، وا هەست دەكرێت كە سەرۆكی حكومەت لە داڕشتنی دیدی خۆی بۆ چاكسازی لە كابینەی هەشتەمدا، خوێنەرێكی باشی وێبسایتی پیاز بێت، لەبەر ئەوەی كاتێك لە ماوەی چوار ساڵی ئۆپۆزسێۆن بوونی ئەو لایەنە پۆپۆلیستییانە، هەموو رۆژێك بە سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستانیان لە كابینەكانی پێشوو دەگوت: فەرموو نەك رێگەیەك بۆ چاكسازی، نەك رێگەیەك بەڵكو شەش ملیۆن رێگەچارە بۆ ئەنجامدانی چاكسازی دەخەینە بەردەستت، فەرموو سەیری بەرنامەی تەلەفزێۆنەكانی ئێمە بكە، كە پێی دەڵێن دەنگی شەقام!.
سەرۆكی حكومەتی كوردستان ستراتیژیەتی وێبسایتی پیازی پێش پێكهێنانی كابینەی هەشتەمی بنكەفراوان رەچاو كردووە، لە یەكەمین كۆبوونەوەی لەگەڵ پەرلەمانتارانی لیستی پارتی دیموكراتی كوردستان، راشكاوانە پێی راگەیاندن كە ئەوەی ئامانجمانە ئەوەیە پەرلەمان چاودێرێكی چالاك بێت بە سەر حكومەتەوە، دەبێت ئەم هەنگاوەش لە پەرلەمانتارانی پارتی دیموكراتی كوردستانەوە دەست پێ بكات، ئامانجمانە پەرلەمانتارانی پارتی دیموكراتی كوردستان رەخنەی توند لە حكومەت بگرن، پێش هەر وەزارەتێكیش، وەزارەتەكانی پارتی دیموكراتی كوردستان، بۆ ئەوەی پرۆسەی چاكسازی لە كوردستان سەركەوتوو بێت.
لە دوای پێكهێنانی كابینەی هەشتەم، سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان، داوای كرد چاكسازییەكان خودی وەزیرەكان لە وەزارەتەكان ئەنجامی بدەن، راشكاوانەتر واتە هەر وەزیرە و بەرنامەی چاكسازی بۆ وەزەراتی خۆی دابڕێژێت، بۆ ئەمەش تەواو ئامادەیی هاوكاری بۆ پشتگیری وەزیرەكان پیشانداوە، پێی راگەیاندوون، ئێوە ناتانەوێت چاكسازی بكەن، فەرموو بەرنامەی ئێوە چییە، هەموو پشتگیریەكتان پێشكەش دەكەین، تەنانەت ئەگەر چاكسازی لە وەزارەتێكدا پێوەندی بە وەزارەتێكی دیكە، یان لایەن و دامەزراوەی دیكەش هەبێت، سەرۆكی حكومەت رایسپاردوون پشتگیری بەرنامە چاكسازییەكە بكەن.
سەرۆكی حكومەت زۆر باش ئەو راستییەی زانیوە، ئەنجامدانی چاكسازی نمایشكردنی ماسوولكەی سیاسییانەی پۆپۆلیستانە نییە، ئەو دەزانێت بەرنامەی چاكسازی كۆكردنەوەی تواناكان و رەخساندنی زەمینەی پێكەوە كاركردن و دروستكردنی هەماهەنگییە لەنێوان سەرجەم وەزارەتەكان و ئەم كارە تەنیا بەسەرۆك وەزیران ناكرێت، بەڵكو بە هاوكاری و پشتگیری هەموو وەزیر و وەزارەتەكان و هاوكاریی سەرۆك وەزیران دەكرێت بۆ بەرنامەی حكومەت. بۆ ئەمەش باشترین ژینگەی چاكسازی لە كابینەیەكی بنكەفراواندا هەڵبژاردووە بۆ ئەوەی هەموو تواناكان پێكەوە ئەم پرۆسەیە سەربخەن.
لە پرسی ئەو وەزارەتانەی راستەوخۆ پێوەندییان بە ژیانی رۆژانەی هەموو خەڵكەوە هەیە، وەك وزارەتەكانی پەروەردە و دارایی و ئابووری و تەندروستی و كار و كاروباری كۆمەڵایەتی، كە سەرۆكی حكومەت وەزیرەكانی راسپاردووە چاكسازی بكەن، هەوڵیداوە هۆكاری یارمەتیدەر و سەردەمییانە بخاتە بەردەستی وەزیرەكان و باشترین شارەزای بیانی لە بواری چاكسازی بۆ دابینكردوون، ئەو چاكسازییانەشی لە بەرنامەی كەمكردنەوەی خەرجی و زیادكردنی داهات لە وەزارەتی دارایی و ئابووری ماوەیەكە جێبەجێ دەكرێن، هەروەها رێكخستنەوە و كۆنتڕۆڵكردنی دەرمان و بەرزكردنەوەی ئاستی خزمەتگوزاریی پزیشكی و رێكخستنەوە و بە ئەلیكترۆنی كردنی تۆڕی پاراستنی كۆمەڵایەتی ئەنجام دراون، ئەمانە هەموو چەند نموونەیەكن كە راستەوخۆ بە هاندان و لە ژێر چاودێری سەرۆكی حكومەت ئەنجام دراون.
ئامانجی سەرۆكی حكومەت لەم ستراتیژە گرنگەدا بۆ چاكسازی ئەوە بووە، كابینەی هەشتەم كە كابینەی هەموو حزبەكانە، خۆی خاوەنی سەركەوتن و شكستی پرۆسەكە بێت و كەس بە تەنیا خۆی نەكات بە خاوەنی سەركەوتن و شكستیش نەخرێتە تەنیا ئەستۆی لایەك و شەڕی سیاسی میدیایی پێبكرێت.
ئەوەی جێگەی تێڕامان و پرسیارە ئەوەیە: كە بۆچی ئەو وەزارەتانەی بە دەست لایەنەكانی ئۆپۆزسیۆنی دوێنێوەن، نەیانتوانیوە چاكسازی بكەن؟ وەڵامی ئەم پرسیارە لە بڵاوكراوەكانی بانكی نێودەوڵەتی و سندوقی نەختی نێودەوڵەتی و رێكخراوی شەفافییەتی نێودەوڵەتی وەردەگرینەوە. ئەوان فێرمان دەكەن كە سیاسەتكردن بە گەندەڵی و نەهامەتی خەڵكەوە، جیاوازە لە سیاسەتكردن بۆ نەهێشتی گەندەڵی و دۆزینەوەی رێگە چارە بۆ چارەسەركردنی نەهامەتییەكانی خەڵك.
چاكسازی بە رێگەی دامەزراوەیی دەكرێت
نەك گوتاری ئیستفزازییانە لە شاشەی تیڤییەكانەوە
سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان، ستراتیژیەتی بۆ چاكسازی و واڵاكردنی دەستی وەزیرەكان بۆ چاكسازی، لە كۆبوونەوەیەكی جەماوەری، یان لە سەر شاشەی تەلەفزێۆنەكانەوە رانەگەیاندووە، بەڵكو لە كۆبوونەوەی لەگەڵ ئەنجوومەنی وەزیران و لە سەردانەكانی بۆ پەرلەمانی كوردستان باسی كردووە.، تكای برایانەی لە پەرلەمانتارانی سەرجەم لایەنە سیاسییەكان كردووە، پرۆسەی چاكسازی بۆ كەمكرنەوەی نەهامەتییەكانی خەڵك بێت، نەك خوێندنەوەی وتاری ئیستفزازی لە سەر شاشەی تیڤییەكان. چاكسازی ئەركێكی نیشتمانی سەر شانی هەموو لایەكمانە، پێكەوە دەتوانین چاكسازی بكەین و ئەم پرۆسەیە بە تاكە لایەنێك و تاكە كەسێك ناكرێت، بەڵام جێگەی داخە لایەنەكانی دیكە، دیسان بەداخەوە كە یەكێتی نیشتمانی كوردستانیش دوای ئەوەی بە تەنیا بەشداری هەڵبژاردنی كوردستانی كرد، بەهەمان شێوازی لایەنەكانی پێشووی ئۆپۆزسێونی دوێنێ بەرامبەر حكومەت سیاسەت دەكات، خۆی لە بەرپرسیاریەتی دێنێتە دەرەوە، پرۆسەی چاكسازییان كردۆتە گوتارێكی ئیعلامییانە بۆ چەواشەكردنی خەڵك! هەر بۆ نموونە:
ئایا لە چ وڵاتیكی جیهاندا هەبووە، كێشەیەكی وەك نزمیی ئۆكتانی بەنزین هەبێت و پەرلەمانتار بەبێ ئاگاداری پەرلەمان و بەبێ هەماهەنگی لەگەڵ وەزیری سامانە سروشتییەكان بچێت دەبەیەكی ئاو بەرێت و بەنزینی لێوەر بگرێت و پاشان خۆی بچێت لە تاقیگەی دەرەكی فەحسی بكات و هێشتا وەزارەتی سامانە سروشتییەكان ئاگادار نەبێت؟! لەمەش زیاتر بوتڵە بەنزینە بەریتە سەر شاشەی تەلەفزیون، لە رێگەی هێرشكردنە سەر وەزیری سامانە سروشتییەكان هەوڵبدات ئەو حزبە بشكێنێت كە لە یەك حكومەتدا هاوپەیمانە لەگەڵی! یان ئۆباڵی گرانبوونی بەنزین بخاتە ئەستۆی وەزیری سامانە سروشتییەكان كە ئەسڵەن ئەو دەسەڵاتەی نییە!!
سەرنج بدەن، ئەو پەرلەمانتارە كە دەیەوێت بە خەڵك بڵێت: من نوێنەری فڵان حزبم و حزبەكەشم دژی گەندەڵییە، ئەوە پارتی دیموكراتی كوردستانە سەرچاوەی گەندەڵییە، باشە پارتی دیموكراتی كوردستان، با ئەم تۆمەت بەشینەوەی قبووڵ بێت، لەبەرامبەر ئەوە دەبێت سزادانی ئەو بەنزینخانەیە بە یەك ملیۆن دۆلاریش، دەبێت سەركەوتنی پارتی دیموكراتی كوردستان بێت، بەڵام پارتی ئەمە بە سەركەوتنی حكومەتەكە دەزانێت، نەك حزبەكەی، هەر ئەو پەرلەمانتارەی بە دزییەوە بەنزینەكەی برد بۆ فەحس، بە هەمان شێوە كەوتە تۆمەت بەشینەوە كە ئەوە پارتییە نرخی بەنزینی بەرز كردۆتەوە، كەچی قوباد تاڵەبانی كە جێگری سەرۆكی حكومەت و ئەندامی لیژنەی نەوت و گازە خۆی پێشنیاری كردبوو، بۆ كەمكردنەوەی خەرجی و زیادكردنی سەرچاوەی داهات، ناچارین نرخی بەنزین بەرز بكەینەوە. پرسیار ئەوەیە ئایا ئەم پێشنیارەی قوباد تاڵەبانی لە بارودۆخی بێ مووچەیی و شەڕی داعش خراپ و نانیشتمانی بوو، یان هەنگاوێكی نیشتمانی و هەست بە بەرپرسیاریەتی كردنە؟ وەڵامی ئەم پرسیارە با هەر ئەو پەرلەمانتارە لە سەر شاشەكانی تیڤی بیداتەوە.
لەسەر یەكگرتنەوەی هێزی پێشمەرگە لە چوارچێوەی وەزارەتی پێشمەرگەدا، كە بزووتنەوەی گۆڕان شەو رۆژ كردوویەتی بە ماكینەی ئیعلامی و پڕوپاگەندە دژی پارتی و یەكێتی، گوایە ئەمە لەبەر ئەوەیە كە پارتی و یەكێتی خاوەنی یەكەكانی 70 و 80 ـن، نایانەوێت ئەم هێزانە تێكەڵ بكرێنەوە. پرسیار لێرەدا ئەوە نییە، كە ئایا پارتی و یەكێتی نییەتیان بۆ ئەو یەكگرتنەوەیە هەیە؟ بەڵكو پرسیاری سەرەكی ئەوەیە بەرنامەی بزووتنەوەی گۆڕان بۆ دروستكردنەوەی متمانە لە نێوان هێزەكانی70 و 80 چییە بۆ ئەوەی زەمینەی ئەو یەكگرتنەوەیە دروست بكات؟ ئایا بزووتنەوەی گۆڕان قەت هەوڵیداوە زەمینەی متمانە دروست بكات، یان بەردەوام هەوڵیداوە زەمینەی بێمتمانەیی دروست بكات؟ لەم گێچەڵەی كە بزووتنەوەی گۆڕان لە سەر پرسی سەرۆكایەتی هەرێمی كوردستان دروستی كرد، هەموو خەڵكی كوردستان شاهیدن، جارێكی دیكە ئەم بزووتنەوەیە بێمتمانەیی گەیاندە چ ئاستێك، بۆیە بزووتنەوەیەك كە ناوی لە خۆی ناوە گۆڕان، دەبێت بزانێت گۆڕان پێویستی بە زەمینەی متمانە دروستكردن هەیە، نەك زەمینەسازی بۆ بێ متمانەیی! ئایا چاوەڕێی چ پرۆسەیەكی گۆڕانكاری لە بزووتنەوەیەكی وەك گۆڕان دەكرێت، كە بڕوای بە دروستكردنی زەمینەی متمانە نییە كە فاكتەری سەرەكی و كۆتایی سەركەوتنی پرۆسەی چاكسازییە؟!
شێوازێكی دیكە كە بۆتە رێگر لە بەردەم پرۆسەی چاكسازی، شێوازی پۆپۆلیستی قاعیدە و داعشییانەیە، ئەویش پیادەكردنی شێوازی گوتاری ئیستفزازییانە و زەمینە خۆشكرنە بۆ سووكایەتی و شكاندنی لایەنی بەرامبەر و رەمز و پیرۆزییەكانی دامەزراوە شەرعییەكانی وڵات. تۆماس فریدمان لە یەكێك لە وتارەكانیدا سەبارەت بە شێوازی پۆپۆلیستانەی قاعیدە و داعش، ئاماژە بە نامیلكەیەك دەكات كە لە بنكەی مەشق و راهێنانی تیرۆریستانی قاعیدە دەستی كەوتووە، تیایدا ئاماژە بەوە كراوە، تیرۆریستانی قاعیدە هێرش بكەنە سەر رەمز و سیمبولی دەوڵەتانی رۆژئاوا، بۆ ئەوەی نەتەوەكانیان هەست بە شكاندن بكەن، لەمەش زیاتر ئەو شێوازەی ئێستا هەوادارنی داعش لە گۆڕەپانەكانی هەموو دەوڵەتانی ئەوروپا بە شێوەیەكی ئیستفزازییانە لە ژێر سێبەری یاساكانی دەوڵەتانی یەكێتی ئەوروپادا، بەهەمان شێوە لە كوردستانیش، پۆپۆلیستی داعشییانە هەمان زەمینەی دیموكراتی و ئازادی و یاساكانی كوردستانیان ئیستغلال كردووە و بە شێوەیەكی زۆر ئیستفزازییانە هەڵدەكوتنە سەر شكۆی سەرۆكی هەرێمی كوردستان و شەرعییەتی حكومەتی هەرێمی كوردستان، ئەگەر خوێنەری ئەم دیڕانە تاقەتی هەبوو باشتر لەسەر ئەم پرسە بەدواداچوون بكات، سەیری شێوازی پۆپۆلیستانەی داعش ئەوروپا و پۆپۆلیستی داعشییانەی كوردستان بكات، ئەو كات دەزانێت، جیاوازی نێوانیان، تەنیا جیاوازی ئەو وشانەیە كە لە سەر ئەو لافیتانە نووسراوە و بەرزی دەكەنەوە، ئەگەرنا هەردوولایان یەك ئامانجیان هەیە.
شێوازێكی دیكەی ئاستەنگ لە بەردەمی چاكسازی، دابەشكردنی وەزارەتەكانە لە ناو حكومەتدا، واتە لەبەر ئەوەی وەزیری كشتوكاڵ سەر بە كۆمەڵی ئیسلامییە، ئەوا لە تەلەفزیۆنی كۆمەڵ وەزارەتی كشتوكاڵ گەندەڵی تێدا نییە، لەبەر ئەوەی وەزیری پێشمەرگە سەر بە گۆڕانە، ئەوە تەنیا وەزیری پێشمەرگەیە بەرەكان بەسەر دەكاتەوە، لەبەر ئەوەی وەزیری ئابووری و دارایی سەر بە بزووتنەوەی گۆڕانە، ئەوە هۆكاری نەبوونی پارە و مووچە وەزارەتی سامانە سروشتییەكانە، هۆكارەكەی بەغدا نییە، بەڵكو دەرهێنانی نەوت و هەناردەكردنی نەوت و بوونی كوردستان بە ئەندامی لە نەخشەی وزەی جیهانیدا.
لەبەر رۆشنایی ئەو چەند خاڵەی ئاماژەمان پێكرد، كە خاڵی دیكە هەر زۆر زۆرن، هێشتا زووە لە كوردستان بتواندرێت بە ئاسانی زەمینە بۆ چاكسازییەكی ریشەیی فەراهەم بكرێت، لە بەر ئەوەی هەتا ئێستا شێوازی سیاسەتكردن بۆ ریفۆرم و نەهێشتنی گەندەڵی ئەو بناخەیەی بۆ دروست نەبووە كە بتوانرێت سیاسەتكردن بە گەندەڵی بگۆڕێت بۆ سیاسەتكردن دژی گەندەڵی، سیاسەتكردن دژی گەندەڵی تەنیا دروشم نییە، كارێكی دەستەجەمعی دامەزراوەییە، وەك دانیال كۆفمان بەڕێوەبەری پێشووی بانكی جیهانی زۆر جوان وەسفی كردووە «دژایەتیكردن و قەڵاچۆكردنی گەندەڵی سیحرە، من نازانم چۆن دەكرێت، بەس ئەوەندە دەزانم ئەگەر ئەم سیاسەتە سەركەوت، هەموو شت دەگۆڕێت، ئاستی ژیان دەیان جار بەرز دەبێتەوە، زانكۆكان دەبنە سەرچاوەی مەعریفە، رێژەی مردنی منداڵانی خوار پێنج ساڵ كەم دەبێتەوە، پەرەپیدان دەبێتە پەرەپێدانی بەردەوام، دامەزراوەكان بە هەموو توانای خۆیان كار دەكەن و بەهێز دەبن». ئەگەر ئەم قسەی كۆفمان ببەستینەوە بە قسەیەكی ئیڤان دوەرتی بەڕێوەبەری پرۆگرامەكانی حزبی سیاسی لە ئامۆژگای (NDI)، كە دەڵێت: «گەورەترین هێز كە بتوانێت پۆپۆلیست لە ریشە هەڵكێشێت، بەهێزكردنی دامەزراوەكانی دیموكراتییە»، ئەمە پێمان دەڵێت ئەگەر چاكسازی و هەوڵدان بۆ رێگرتن لە گەندەڵی ببنە هۆكاری بەهێزی دامەزراوەكان، ئەمەش هۆكارێكی نەمانی پۆپۆلیزمە، ئەوا هەتا بیركردنەوەی پۆپۆلیستی لە كوردستان بوونی هەبێت، پرۆسەی چاكسازی بێ ئاستەنگی گەورە نابێت.















سهركردهی پۆپۆلیستی تاسهر ئێسقان دژی دیموكراسيیه


یەكێك لەو توخمانەی كاریگەری لەسەر داڕشتنی پۆپۆلیزم هەیە، بریتیيە لە سەرهەڵدان و دەركەوتنی سەركردەیەك كە وەك كەسایەتیيەكی پەیامهەڵگر لێی بڕواندرێت. واتە كەسایەتيیەك كە چارەنووسی نەتەوەكە لەسەر دەستی ئەو دێتەدی. لە ڕووی مێژوییەوە پۆپۆلیزم لە سیاقی قەیرانە سیاسيیەكاندا سەرهەڵدەدات، ئەویش كاتێك شەرعيیەتی دامەزراوەكان دەكەونە ژێر گومانەوە، هەروەها كاتێك ئەو بارودۆخە سیاسیيەی لە سایەی سیستمە سیاسيیەكەدا لەئارادایە، پێناچێت چیتر وەڵامدەرەوەی خواستەكانی هاووڵاتیان بێت. لە ئەنجامدا سەركردە پۆپۆلیستیەكان وا وێنا دەكرێن كە كەسانێكی دەرەوەی نوخبەی حوكمڕانيی سیاسی، كە ڕوودەكەنە خەڵكەكە و خۆیان وەك كەسانێكی بێخەوش دەخەنەڕوو. ئەو سەركردە پۆپۆلیستیانەش بانگەشەی ئەوە دەكەن كە پێویستە ئەوە بگەڕێندرێتەوە و بەدەست بهێندرێتەوە كە لەدەست چووە، ئیدی ڕاستگۆیی بێت، سەركردایەتی بێت، شكۆی نەتەوەیی بێت، دادپەروەری كۆمەڵایەتی بێت، یان وەرگرتنی ڕێكاری توند بێت لە دژی تاوان و توندوتیژی، یاخود لە بەرامبەر پشێویی سیاسی و... تاد.
پۆپۆلیزم خۆی لە خۆیدا كێشەیەكی سیاسییە، لە سەروەختی قەیرانەكانی پەیوەست بە نوێنەرایەتی سیاسی گەشە دەكات و تا سەر ئێسقان دژ بە دیموكراسییە. سەركردە پۆپۆلیستیەكان لە دەرەوەی دامەزراوەكان دروست دەبن، تەنانەت ئەگەر لە ڕێی دامەزراوەكانیشەوە جڵەوی دەسەڵات بگرنەدەست، ئەوا بە ماوەیەكی كەم دەست دەدەنە لەبەریەك هەڵوەشاندنەوەیان، یاخود هەڵدەستن بە هەڵتەكاندنی ئەو دامەزراوانە، چونكە ئەو دامەزراوانە سنووربەندیان بۆ دروست دەكەن، كاتێك كە هەوڵی كەڵەكەكردن و كۆكردنەوەی دەسەڵات دەدەن لە دەستی خۆیاندا. واتە كاتێك دەگەنە دەسەڵات ئەوا ئەو ڕایەڵە ڕاستەوخۆیەی كە سەركردە پۆپۆلیستیەكان بانگەشەی ئەوەیان دەكرد لەگەڵ خەڵكەكەدایە، دەگۆڕێت بۆ پەراوێزخستنی میكانیزمە دامەزراوەییەكان. هەروەها ڕێكخراوە تەقلیدییەكانی كۆمەڵگەی مەدەنی و پارتە سیاسییەكانیش بەتایبەتی دەبنە چەند میانگیرێكی ناپێویست لە پرۆسە سیاسییەكەدا، واتە لە دیدی ئەوانەوە ئەمانە كۆسپ و تەگەرن و پێویستە ڕابماڵدرێن و تەخت بكرێن بۆ ئەوەی سەر لە نوێ بناغەكانی دەسەڵات بونیاد بنرێنەوە. بە كورتی پۆپۆلیزم ئامانجی دروست كردنی هاووڵاتی نییە، بەڵكو دەیەوێت شوێنكەوتە بێت. هەروەها لە دید و تێڕوانینی پۆپۆلیزمەوە دامەزراوە دیموكراتییەكان ئاستەنگن لە بەردەم ڕاستكردنەوەی هەڵەكان، ئەم تێڕوانینەش بناغەی ئیلهامبەخشینە بە سەركردایەتی پۆپۆلیستی و بنچینەی پشتیوانییە كۆمەڵایەتییەكەی بۆ فەراهەم دەكات. ئەگەر پۆپۆلیستەكان نوخبەی تەقلیدی بە دوژمن بزانن، ئەوا پێیانوایە ئەو دامەزراوانەی لە ئارادان تەنها بۆ برەودانن بە بەرژەوەندییەكانی ئەو نوخبەیە و دەبێت ئاڵوگۆڕیان بەسەردا بهێندرێت. ڕاپەرینە پۆپۆلیستیەكان لەسەر بنەمای ئەو لۆجیكە سەرهەڵدەدەن، -ئەمەش بە میرات لە شۆڕشی فەڕەنسییەوە ماوەتەوە- كە هەر كاتێك خەڵك ویستی، ئەوا نابێت دەستوور و دامەزراوەكان لە ڕێیاندا بوەستن. ئەمە بەو مانایە نییە كە ڕژێمە پۆپۆلیستیەكان ئامرازە دیموكراتییەكان ناگرنەبەر بۆ گەیشتن بە دەسەڵات، بەڵام كاتێك لە سەروەختی هەڵبژاردنەكاندا بژاردە پۆپۆلیستیەكان دەبنە بەدیلێكی جددی، ئەوا دامەزراوە دیموكراتییەكان لە مەترسیدا دەبن، یاخود لەكەدار دەبن. ئەگەر پرسیاری ئەوەش بكەین: ئایا دامەزراوە دیموكراتییەكان هەڕەشەی پۆپۆلیزمیان لەسەرە، ئەوا وەڵامەكە -بەڵێ -یەكی بێ پێچ و پەنایە. پۆپۆلیزم هەڕەشەیەكی جددییە لەسەر دیموكراسی، چونكە دەبێتە مایەی دابەشبوون و جەمسەرگیری و نالێبوردەیی و دژایەتیكردنی فرەیی، هەروەها لەسەر كەڵكوەرگرتن لە درز و كەلێنە چینایەتی و ڕەگەزی و ئیتنی و دابەشبوونی شار و گوندەكان گەشە و نەش و نما دەكات.
سەرچاوە: كاریگەری پۆپۆلیزم لەسەر گەشەی كۆمەڵایەتی، سیاسی و ئابووری
نووسینی: ڤلادیمیر تۆرێس





















چهمكی پۆپۆلیستی هێمایه بۆ ناسهقامگیری حكوومی له ئیتالیا

سەرهەڵدانی بزووتنەوەی پۆپۆلیستی سێ ڕەهەندی هەیە: بە سیاسیكردنی ناڕەزایەتيیەكان، ئیستیغلالكردنی كەلێنە كۆمەڵایەتیيەكان، جەمسەرگیری هەستی ئەو كەسانەی پێیانوایە نۆێنەرایەتی ناكرێن. هەروەها سەرهەڵدان و بەردەوامبوونی پۆپۆلیزم لە دیموكراسیيەتەكانی ئەوروپای ڕۆژئاوادا ئاماژەیە بە قەیرانی نوێنەرایەتی. لە ساڵانی هەشتاكانەوە دیموكراسیيەكانی ئەوروپای رۆژئاوا سەرهەڵدانی بزووتنەوە و پارتە پۆپۆلیستیيەكانیان بە خۆوە بینی، لەگەڵ هەڵكشانی گوتاری دژ بەو بارودۆخەی كە لە ئارادا بوو. لە كاتێكدا پۆپۆلیزم لە ئەوروپادا تەشەنەی كردووە، بەڵام دیاردەی پۆپۆلیستی بەراورد بە وڵاتانی دیكە لە هەندێ وڵاتدا پتر پەرەی سەندووە.
ئەمە حاڵەتەكەیە لە ئیتاڵیا، سیستمی پارتایەتی ئیتاڵیای دوای شەڕ- لە ساڵانی پەنجاكاندا ڕیشەی داكوتا تاوەكو ساڵانی نەتەوەكان درێژەی كێشا- سەرەتا دووچاری داكشانێكی هەنگاو بە هەنگاو و دواتر ڕەوتێكی خێرای وەرگرت، ئەویش كاتێك ئەو ڕایەڵە كۆمەڵایەتی و دامەزراوەیی و ئایدۆلۆژيیە دووچارێ داخوڕان بوو كە گرێی دەدایەوە بە هاووڵاتیانی ئیتالیاوە. قەیرانی كۆماری یەكەمی ئیتالیا سەری كێشا بۆ ئەوەی هەندێ كەس پێیانوایە گواستنەوە بوو بۆ ئەوەی پێی دەڵێن: كۆماری دووەم. بەڵام هاوسەنگیی سیستمی سیاسی ئیتالیای دوای شەڕ بەهۆی پشێوییە ئابووری و سیاسییەكانەوە لە سەرەتا و ناوەڕاستەكانی ساڵانی نەوەتەكاندا تووشی پچڕان و دابڕان هات. ئەم قەیرانەش لە ئیتاڵیا سەرەتا سەرچاوەكەی ناوخۆیی بوو، بەڵام هەرچۆنێك بێت هۆكارە دەرەكییەكانیش ڕۆڵیان هەبوو. چونكە لە دوای هەرەسهێنانی هەژموونی پارتی مەسیحی دیموكراتی و پارتی كۆمۆنیستی ئیتالی لە سەرەتای ساڵانی نەوەتەكاندا، سیستمی سیاسیی ئیتالیا بە ئاڵوگۆڕێكی گەورەدا تێپەڕی.
بزووتنەوەیەكی پۆپۆلیستی ناوچەیی و یاخیگەرانە بە ناوی كۆمەڵەی لۆمباردی، كە دواتر بە ناوی كۆمەڵەی باكوور ناسرا، یەكێك لە بزنسمانە دەوڵەمەندەكان بە ناوی سیلڤیو بەرلسكۆنی، وەك گەمەكارێكی پۆپۆلیستی میحوەری لە سەر شانۆ و نەخشەی سیاسی ئیتاڵیا دەركەوت، ئەویش لە سیاقی داڕوخانی دوو پایە سەرەكییەكەی سیستمی سیاسی ئیتاڵیای دوای شەڕدا. ڕووخانی دیواری بەرلین و كۆتایی هاتنی كۆمۆنیزم لە ئەوروپای ڕۆژهەڵاتدا كاریگەری ڕاستەوخۆی هەبوو لەسەر پارتی كۆمۆنیستی ئیتالی، كە ئەو پارتەیان ناچاركرد ئاڵوگۆڕ بەسەر خۆیدا بهێنێنت و قاڵبێكی ئایدۆلۆژی و سیاسیی سۆشیال دیموكراتی وەربگرێت. لە كاتێكدا هۆكاری ڕاستەوخۆی هەرەسی سیستمی ئیتالیای دواێ شەڕ بریتی بوو لەو تاسان و شۆكە دەرەكییەكە. بەڵام داخوڕان و داكشانی ناوخۆیی لە چوارچێوەی سیاقی نوێنەرایەتی سیاسی هەر دوو پایە باڵادەستەكەی سیستمی دوای شەڕ- پارتی دیموكراتی مەسیحی و پارتی كۆمۆنیستی ئیتالی- لە كۆتایی هەشتاكاندا ڕوون و بەرچاو بوو. لەو كاتەشدا وەك پێشێلكارییەكی دامەزراوەیی دوو فۆڕمی جیاوازی پۆپۆلیزم دەركەوتن. بەرلسكۆن لە ماوەی شەو و ڕۆژێكدا پارتێكی سیاسی پێكهێنا و سوودی لەو بۆشاییە وەرگرت كە لە ساڵی 1993دا بەهۆی هەرەسهێنانی پارتی مەسیحی دیموكراتی باڵادەستەوە دروست بوو. هەروەها بزووتنەوە ناوچەگەری و یاخیگەرییەكەی ئەمبێرتۆ بۆسی سوودی لە قەیرانی ئەو دۆخە دامەزراوەییە وەرگرت كە لە ئارادا بوو، ئەویش بۆ مەبەستی دروستكردنی فۆڕمێكی نوێی نوێنەرایەتی سیاسی و كۆمەڵایەتی نوێ بوو. بەم دواییەش بزووتنەوەی پێنج ئەستێرە سوودی لە قەیرانی نوێنەرایەتی وەرگرت، ئەو قەیرانەی دووچاری سیستمی هەڵبژاردن و سیستمی پارتایەتی بوو، ئەو سیستمەی كە بەرلسكۆنی و كۆمەڵەی باكوور و پارتی دیموكراتی باڵادەست بوون بەسەریدا. ئەم بزووتنەوەیەش داوای پێداچوونەوەی ڕیشەیی دەكات بە سیستمە سیاسییەكەدا، واتە داوای فۆڕمێكی نوێ لە نوێنەرایەتی سیاسی دەكات كە نوخبە و پارتە سیاسییەكان كەمتر باڵادەست بن بە سەریدا. لە بنەڕەتدا بزووتنەوەی پێنج ئەستێرە ناكۆكی و مشتومڕە مەحەلی و ناوچەییەكانی سەرتاسەری وڵاتەكەی ئیستیغلال دەكات و ئۆباڵی چارەسەرنەكردنی كێشەكانیش دەخاتە ئەستۆی ئەو چینە سیاسییەی دەسەڵاتیان بەدەستە.
سەرچاوە: خۆیندنەوەی بزووتنەوەی پێنج ئەستێرە لە ئیتالیا لە سیاقی خۆیدا.
نووسینی: لیزا لاندۆن، دۆیانە وودز