ئەم دیمانەیە لەگەڵ توێژەر و بیرمەندی ناسراو د.عەبدولحوسێن شەعبان پێشتر بەرنامەمان بۆ دانەنابوو، سەردانمان بۆ لای ئەو بە مەبەستی ئەحواڵ پرسین بوو، لە بەر ئەوەی بەم دواییە باری تەندروستی ئالۆز ببوو، بەڵام دوای چاكبوونەوەی سەردانی كوردستانی كردو ئێمەش زیاتر بۆ ئەحواڵ پرسین سەردانمان كرد، بەڵام دوای ئەحواڵ پرسین و هاتنی د.شێرزاد نەجاڕ دانیشتنەكە بوو بە موناقەشەی فیكری و سیاسی، بۆیە روومكردە د.شێرزاد و پێمگوت: من بەردەوام تۆماری دەنگ و كامێرام پێیە، بۆ ئەم هەلە نەكەین بە دیالۆگی نێوان گوڵان و د.شەعبان؟ بە پێكەنینەوە د.شێرزاد نەجاڕ وتی: واتە هەر دووكتان دووقۆڵی؟ منیش وتم: ئەمەیان بە ئیجازەی بەڕێزت، بۆیە بە شێوەی موناقەشەیەكی كراوە دەستمان بە باسكردنی بارودۆخی ئێستای عێراق و كوردستان و رۆژهەڵاتی ناوەڕاست كرد، كە هاتە سەر پرسی هەڵسەنگاندنی هەرێمی كوردستان و رۆڵی سەرۆك مسعود بارزانی لە سەرۆكایەتی كوردستان و ئاماژەكردنی بە شێوازی سەرۆكایەتیكردنەكەی، كاتێك بە دەوڵەتمەدارێكی حەكیم و سەركەوتوو ناوی برد، راشكاوانە پێی وتم: «فەرهاد، من واقیعییانە قسە دەكەم، نە موجامەلەی كەس دەكەم، نە ماستاویش بۆ كەس دەكەم، پێویستم بەو شتانە نییە، بەڵام ئەمانە راستین و دەبێت بگوترێن.» ئەمەش دەقی وتووێژەكەی نێوان گوڵان و د.عەبدولحوسێن شەعبان ـە.

د.عەبدولحوسێن شەعبان تۆێژەر و بیرمەندی عەرەبی لە دیمانەیەكی تایبەتی گوڵاندا:مسعود بارزانی وەك دەوڵەتمەدار سەرۆكایەتی كوردستان دەكات


مسعود بارزانی لە قۆناخێكی سەخت و
هەستیاردا كوردستانی لەمبەری كەنارەوە
بۆ ئەو بەری كەنار گواستەوە


* ئێوە وەك توێژەر و بیرمەندێكی سیاسی، هەروەها شارەزا لەسەر بارودۆخی كوردستان و عێراق، ئایا لە ئێستا دۆخی سیاسیی كوردستان چۆن دەبینن؟
- خۆشحاڵم دوای ئەم بارودۆخە سەختە تەندروستییەی لەم ماوەیەی دوایی تووشی هاتم، بۆ جارێكی دیكە دەگەڕێمەوە بۆ كوردستان و ئەم سەردانەشم بە یەكەم سەردانی كاركردن دادەنێم، ئەم هەرێمە پارچەیەكی گرنگە لە دڵی من، ئەمە یەكێكە لەو هۆكارانەی كە ئەم هەرێمە لای من زۆر گرنگە، هۆكارێكی دیكە كە بۆتە هۆی ئەوەی هەرێمی كوردستان جێگەی بایەخم بێت، لە بەر كۆمەڵێك خاڵی گرنگە كە دەبێت لەبەرچاو بگیرێن، لەوانە:
1. ئەم ئەزموونەی هەرێمی كوردستان ئەگەر سەربكەوێت و باشتر خۆی دابكوتێت و پێشبكەوێت، رەنگدانەوەیەكی ئەرێنی لەسەر تەواوی وڵاتانی ناوچەكە دەبێت.
2. لایەنیكی دیكە كە وای كردووە ئەم ئەزموونەم لا گرنگ بێت، ئەوەیە ئەم گەلە ساڵانێكی دوور و درێژ خەباتی كردووە و قوربانی داوە بۆ گەیشتن بە مافی چارەی خۆنووسین، ئێستا ئەم گەلە لە دووڕیانێكدایە و دەیەوێت بریار بدات، كام رێگە هەڵبژێرێت، ئایا یەكێتییەكی ئارەزوومەندانە لەگەڵ ئەم بارودۆخە ئاڵۆزەی تەواوی عێراق هەڵدەبژێرێت، یان كیانێكی سەربەخۆ هەڵدەبژیرێت وەك دەوڵەتێكی سەربەخۆ بە پێی پرەنسیپەكانی مافی بڕیاردانی چارەنووس؟ بێگومان مافی بڕیاردانی چارەنووسیش لە رووی یاسایی و سیاسییەوە پشت بە دوو توخمی بنەڕەتی دەبەستێت، ئەویش ئەوەیە یان هەڵبژاردنێكی برایانەی ئارەزوومەندانە، یان جیابوونەوە و دامەزراندنی دەوڵەت، ئەم جیابوونەوەیە، یان دابەشكردنە، یان ئەم سەربەخۆییە، دەتوانین بڵێین زۆر لە تەڵاقدان دەچێت، ئەوجا لەگەڵ ئەوەی تەڵاق لە خۆیدا خراپترین حەڵالیشە، بەڵام پرسێكی رەوایە، بەتایبەتی ئەگەر پێكەوەژیانی هاوبەش گەیشتە رێگەیەكی داخراو.
3. ئەگەر ئەزموونی هەرێمی كوردستان سەركەوتوو بێت و خۆی دابكوتێت و هەنگاوێكی دیكەش بچێتە پێشەوە، رەنگدانەوەیەكی ئەرێنی لە سەر بارودۆخی ناوخۆی عێراق و قەیرانی سیاسیی ئێستای عێراق دەبێت. لەبەر ئەوەی قەیرانی ئێستای عێراق گەیشتۆتە ئاستی نەزۆكیی سیاسەت و هارێنی بارودۆخەكە، ئەمەش پێوەندی بە متمانەی ناو هەمو پێكهاتەكانی حكومەتی عێراقەوە هەیە.
4. ئەوەی زۆر لەلام گرنگە، یەكڕیزی نیشتمانی نێوان كورد و كوردستانییەكانە، هەر ناهاوسەنگییەك بكەوێتە ناو پێوەری یەكڕیزی كوردستانییەوە، بەرەو لەبەریەك هەڵوەشانی بارودۆخی بزاڤی كوردی و بارودۆخی كوردیمان دەبات. لەسەر هەموو ئاستەكانی ئابووری، سیاسی، كۆمەڵایەتی، رۆشنبیری، سەرەنجامیش ئەم هەلە مێژووییەی هاتۆتە پێشەوە لە دەست دەچێت، ئەمەش واتە لەدەستدانی هەلی بڕیاردانی مافی چارەنووس، كاتی خۆی لە سەردەمی شەڕی ناوخۆی كوردستاندا گوتم: ئەگەر دابەشكردنی كوردستان (مەبەستم بۆ ئیدارەی هەولێر و سلێمانی بوو) كارەساتێكی راستەقینە بێت، ئەوا شەڕی ناوخۆی كورد –كورد، تاوانە و بە هەموو ماناكانی وشە دژی مافەكانی گەلی كوردە، هەر بۆیە پێویستە كێشەكان بە گیانی یەكڕیزی و لێبووردەیی هاوبەش و سووربوون لەسەر ئایندەی ئەم ئەزموونە چارەسەر بكرێن. ئەم ئەزموونەی كوردستان تەنیا لای كورد خۆشەویست نییە، بەڵكو لای هەموو عێراقییەكی پێشكەوتنخواز خۆشەویستە و هیوا و ئاواتیان بۆ ئەم گەلە ئەوەیە هەموو خواستەكانیان بێتەدی، بۆ ئەوەی كوردان بتوانن لە چوارچێوەی ژیانێكی ئازاد خاوەنی ناسنامە و كیانی خۆیان بن.»
* ئێستا كوردستان بە بارودۆخێكی سەختدا گوزەر دەكات. ئەم بارودۆخە چەندین قەیرانی قورسی لەخۆی گرتووە، وەك شەڕی تیرۆریستانی داعش، شەڕێكی ئابووری سەخت، پێشوازی كردن لە ملیۆنەها ئاوارە و پەناهەندەی ناوچەكانی دیكەی عێراق و وڵاتانی دەوروبەریش، بەڵام ئەم هەرێمە كە لەلایەن مسعود بارزانی سەرۆكی هەرێمی كوردستانەوە سەرۆكایەتی دەكرێت، وەك خۆت دەیبینێت، توانراوە كۆنتڕۆلی بارودۆخە سەختەكە بكرێت. ئایا تۆ كە ماوەیەكی زۆرە ئاگات لە بارودۆخی كوردستانە، چۆن لەم بارودۆخە ئاڵۆزەدا سەیری لۆژیكی ئەم سەكردایەتییە دەكەیت؟
- ئاشكرا و دیارە بنەماڵەی بارزانی چ رۆڵێكی گرنگیان لە سەركردایەتی گەلی كورد گێڕاوە، ئەوجا ئەم سەركردایەتییە لە ژێر رابەرایەتی مستەفا بارزانی نەمر بووبێت، یان دوای ئەو لە ژێر سەركردایەتی كوڕ و نەوەكانی، ئەوانیش بە هاوكاری لایەنە كوردستانییەكانی دیكە توانیویانە رۆڵێكی گەورە لە دامەزراندنی ئەم كیانە كوردییە ببینن و بەشدارییەكی گرنگیان لە سەركردایەتی گەلی كوردا هەبووە بۆ بەدەستهێنانی ئەم دەستكەوتانەی كورد كە لە پێناویدا خەبات و قوربانیدانێكی زۆری هەبووە. بۆیە ئەم ئەزموونە لە ئێستادا رووبەڕووی چوار تەحەددی گەورە بۆتەوە، پێش هەموویان پاراستنی یەكڕیزی كوردستانییە، ئەگەر خوانەخواستە ئەم یەكڕیزییە درزی تێبكەوێت، ئەوا ئەم ئەزموونە لەبەریەك هەڵدەوەشێت، بۆیە دەبێت ئەم یەكڕیزییە وەك بیلبیلەی چاوەكان بپارێزرێت. تەحەددی دووەم مەترسیی تیرۆرە، بەتایبەتیش مەترسی تیرۆریستانی داعش، كە توانی لە حوزەیرانی 2014 موسڵ داگیر بكات، ئەمەش وایكردووە پایتەختی هەرێمی كوردستان هەر هێندەی بەردهاویشتنی دەست لە داعش دوورە، بۆیە هەتا ئەو كاتەی داعشییەكان بە تەواوی ریشەكێش دەكرێن، مەترسییان لە سەر كوردستان هەر دەمێنێت. پرسیار ئەوەیە چۆن داعش تیكدەشكێندرێت؟ بێگومان ئەمە بە خۆڕاگری كوردستان و هاوكاری هێزە عێراقییەكانی بەشدار لە دەسەڵات و دەرەوەی دەسەڵات دەكرێ، ئینجا هاوكاری لەگەڵ ئەو هێزە نێودەوڵەتییانەی كە مەبەستیانە لە قەڵاچۆكردنی تیرۆردا هاوكاری بكەن، لەسەرووی ئەمانەشەوە هاوكاریكردن لەگەڵ ئەو هێزە ئیقلیمییانەی كە دەترسن تیرۆر بپەڕێتەوە بۆ خاكەكەی ئەوانیش. بۆیە ئەم پرسە پێویستی بە هاوكاری و هەماهەنگییەكی پتەوی هەموو ئەم لایەنانە پێكەوە هەیە، بۆ ئەوەی سەرەتا سنوورێك بۆ داعش و گرووپە تیرۆریستییەكان دابنرێت، پاشان ریشەكێش بكرێن. ئەمەش بە كرانەوەی زیاتر بەرەو دیموكراتی و لێبووردەیی و پێوەندی برایانە و دۆستانە و زیاتر دابینكردنی پێداویستییەكان بۆ رووبەرووبوونەوەی داعش دێتە دی. تەحەددی سێیەم بۆ كوردستان ئەوەیە، چۆن دەتوانێت بەردەوام بێت لە بووژانەوەی ئابووری و بەدیهێنانی پەرەپێدانی بەردەوام؟ لەوانەیە ئەزموونیكی زۆر هەبێت كە تێیدا جۆرێك لە گەشەی ئابووری بەدەست هاتبێت، بەڵام نابێت ئەوەمان لەبیر بچێت، بەپێی پێوەرەكانی بانكی نێودەوڵەتی و سندوقی نەختی نێودەوڵەتی و نەتەوە یەكگرتووەكان، جیاوازییەكی گەورە لە نێوان گەشەی ئابووری و پەرەپێدانی بەردەوام هەیە، لەبەر ئەوەی كاتێك دەڵێین پەرەپێدانی بەردەوام، مەبەستمان پەرەپێدانی سیاسی و ئابووری و خوێندن و پەروەردەیی و تەندروستی و ژینگەیی و هەموو ئەو بوارانەیە كە پێوەندی بە ژیانەوە هەیە، ئەمەش گرێدراوە بە ئاستی رێزگرتن لە ماف و ئازادییەكان و ئازادی رادەربڕین، مافی ژنان بە تەواوەتی و بێ كەموكورتی، هەروەها مافی رۆشنبیری، لێرەدا مافی رۆشنبیری بەو مانایە نییە كە هەندێك دەڵێن مافی كەمینەكان، من وشەی كەمینە رەتدەكەمەوە، لەبەر ئەوەی بەكارهێنانی وشەی كەمینە بۆ پیشاندانی خۆ بە گەورە زانینە بەرامبەر نەتەوەیەكی دیكە.
* ئەمە خاڵێكی گەوهەری و گرنگە، ئێوە چ زارەوەیەكی بۆ بەكار دەهێنێت؟
- من گرووپە رۆشنبیرییەكان، یان فرەیی رۆشنبیری، یان هەمەڕەنگی رۆشنبیری بەكاردەهێنم، ئەمەش وادەبینم كە زۆر نزیكە لە پرەنسیپی یەكسانییەوە، لەم چوارچێوەیەشدا تەنیا یەك كورد بەرامبەر هەموو عەرەبە، لەبەر ئەوەی ئەو كوردە ئاماژەیە بۆ نەتەوەیەك، هەروەها یەك عەرەبیش بەرامبەر هەموو نەتەوەكانی دیكەیە، بۆ ئایینەكانیش هەر بەو جۆرەیە، یەك كریستیان بەرامبەر هەموو موسڵمانانە، هەروەك چۆن موسڵمانێك بەرامبەر هەموو ئایینەكانی دیكەیە، ئەمەش لەبەر ئەوەیە هەریەك لەمانە دەربڕی تایبەتمەندی و ناسنامەیەكن و سیمای تایبەت بە خۆیان هەیە، بەم مانایە پرسیار ئەوەیە، ئایا ناسنامە هۆڵێكی داخراوە، یان دوورگەیەكی كراوەیە؟ لەوانەیە ئەم مانایە زیاد و كەمی لێبكرێت، بەڵام مەرجی سەرەكی و بنەڕتی بۆ ناسنامە، بوونی زمانێكی هاوبەشە، بێگومان ئەم ناسنامانە پێكەوە دەتوانن باسی مێژوو و شارستانیەتی هاوبەش بكەن، بەڵام زمان توخمی سەرەكییە كە دەبێتە فاكتەری پێكەوە بەستنەوەی ئەو پێكهاتە مرۆڤایەتییە كە بە رێگەی زمان و تێگەیشتنی هاوبەش پێكەوە دەبەسترێنەوە، هەربۆیە كاتێك دەڵێن كورد یەك نەتەوەیە و لە میانەی رێككەوتنەكانە ئیمپریالییەكاندا بە زۆر دابەشكراوە، ئەوا كاتێك بمانەوێت كۆیان بكەینەوە خاڵی سەرەكی و یەكەم زمانە، ئەمەش واتە زمان خاڵی هاوبەشی كۆكەرەوەی هاوبەشەكانی دیكەیە، وەك ئایین داب و نەریت، شێوازی ژیان، جل و بەرگ، هونەر و وێژە، راستە ئەمانە هەموویان بەشێكن لە ناسنامە، بەڵام ئەم بەشانە لە بەرەوپێشەوەچوونێكی دینامیكییانەن زیاتر لەوانی دیكە. تەحەددی چوارەمیش كە رووبەڕووی گەلی كورد و ئەزموونی كوردستان دەبێتەوە، تەحەددی ئیقلیمییە، لەبەر ئەوەی دەستێوەردان و گوشاری ئەو وڵاتانە لە سەر ئەم هەرێمە هەیە كە كوردیان تێدا دەژی، لەمەش مەبەستم توركیایە كە كێشەی كورد و شەڕی چەكداری لەگەڵ پەكەكە هەیە، بەم بیانووە توركیا سنوور دەبەزێنێت و دێتە ناو خاكی هەرێمی كوردستانەوە، راستە ئەمە بیانووە، بەڵام هەوڵێكە بۆ رێگرتن لە فراوانبوونی ئەم ئەزموونە و هەوڵێكە بۆ لەباربردنی، ئەگەر بۆیان بلوێت. تەحەددییەكی دیكەی ئیقلیمی، ئێرانە، بێگومان لەوێش كێشەی كورد هەیە، بەڵام بزاڤی كوردی لە ئێران، وەك بزاڤی كورد لە عێراق دەرنەكەوتووە و پێنەگەیشتووە، بزاڤی كوردی لە عێراق بە بەرزكردنەوەی دروشمی دیموكراتی بۆ عێراق و ئۆتۆنومی بۆ كوردستان دەستی پێكرد، پاشان بووە فیدڕاڵی و ئێستا دروشمی مافی چارەی خۆنووسینە، كە لەوانەیە ئەمڕۆ لە یان لەداهاتوویەكی دوور یا نزیك جێبەجێ بكرێت، هەروەها وەك توركیاش پێش نەكەوتووە، هەروەك چۆن پەكەكە پێشی خست، بۆیە پرسی كورد و بزاڤەكانی لە ئێران توركیا رەنگدانەوەیەكی نەرێنی لە سەر ئەزموونی هەرێمی كوردستان هەیە. بۆیە پرسیار ئەوەیە چییان لەم ئەزموونە دەوێت؟ بێگومان لە ئێستادا دەیانەوێت ئیحتیوای بكەن و رێگەنەدەن ببێتە مۆدێلێك بۆ پارچەكانی دیكە، لەبەر ئەوەی لە ئێستادا ناتوانن هەوڵی لەباربردنی ئەم ئەزموونە بدەن، ئەمەش لەبەر چەندین هۆكارە، بۆیە ئێران و توركیا هەوڵەكانیان بە رێگەی دروستكردنی كێشەی ناوخۆیی لە نێوان لایەنەكاندا دەخەنەگەڕ بۆ ئەوەی نیگەرانی دروست بكەن، من لێرەدا تەحەددی پێنجەمیش زیاد دەكەم، كە ئەویش تەحەددی یان هۆكاری ئابوورییە.
* مەبەستت لە تەحەددی ئابووری چییە و نەوت لێرەدا چ رۆڵێكی دەبێت؟
- نەوت لە ئێستادا تەواوی تەوەری ژیان لە عێراقدا پێكدەهێنێت، واتە ئەوەی توانی كۆنتڕۆڵی نەوت بكات، دەتوانێت حوكمی عێراقیش بكات، هەربۆیە ئەگەر كوردستان بوو بە خاوەنی نەوت، ئەوا دەتوانن كیانی سەربەخۆیان دوور لە گوشاری دەرەكی و ئیقلیمی و ناوخۆیی بەڕێوەبەرن، ئەم هۆكارەش هەتا ئێستا كێشەیەكی زۆری لەسەرە، بەشێكیشی پێوەندی بە تێڕوانینی ستراتیژیی كوردەوە هەیە. پرسیار ئەوەیە ئەگەر كوردستان دەیەوێت لەگەڵ دەوڵەتی عێراق بێت، ئەوا پرسی نەوت پێویستە بە هەمانگی لەگەڵ عێراق مامەڵەی لەگەڵ بكرێت، ئەگەر باوەڕی بەوە نییە دەبێت سەربەخۆیانە مامەڵە لەگەڵ دۆسێی نەوت بكات. بۆیە لێرەدا بۆ ئەم پێوەندییە دەبێت گونجانێكی یاسایی ئابووری نەوتی بدۆزرێتەوە، ئەم پێوەندییە لە دەستووردا بە شێوەیەكی ئاڵۆز و مەلغووم چارەسەری كردووە، ئەمانە گرنگترین ئەو تەحەددییانەن كە لە ئێستادا رووبەڕووی ئەم هەرێمە دەبنەوە، هەتا ئەگەر كێشەی دیكەش هەبێت، وەك كێشەی ماددەی 140 و ناوچەكانی دیكەی وەك كەركووكیش هەبن، بەڵام بە بەراورد بەو تەحەددییانەی ئاماژەم پێكرد، ئەمانە كێشەی دیاریكراو و بچووكن.
* زۆر بە وردی تەحەددییەكانت دەستنیشان كرد، بەڵام هەر یەك لەم تەحەددییانەش پێویستی بە شێوازیكی بەڕێوەبردن هەیە، دەبێت بە شێوازێكی لۆژیكی و ئەقڵانی مامەڵەی لەگەڵدا بكرێت. شێوازی بەڕێوەبردنی ئەم تەحەددییانە لە ژێر سایەی سەرۆكایەتی مسعود بارزانی سەرۆكی هەرێمی كوردستان چۆن هەڵیدەسەنگێنێت؟ ئایا تاچەند بۆ بەڕێوەبردنی ئەم تەحەددییانە وجوودی مسعود بارزانی پێویستە؟
- هەتا ئێستا بەڕێوەبردنی كاك مسعود بارزانی بۆ ئەم تەحەددییانە حەكیمانە و سەركەوتووانە بووە، لە هەمانكاتیشدا لە مامەڵەكردنی لەگەڵ شێوازی ئەم بەڕێوەبردنە نەرم بووە، هەر بۆیە توانیویەتی هەندێك جار بە بەكارهێنانی گوشار و هەندێك جاریش بە شێوازی دیپلۆماسی، ئەم دەستكەوتانە لەسەر ئاستی ناوخۆی كوردستان و لەسەر ئاستی ئەوەی پێوەندی بە حكومەتی فیدڕاڵییەوە هەیە، بۆ گەلی كوردستان مسۆگەر بكات. بەڵام ئەمانە بەس نین، بەتایبەتی ئەگەر كێشە سیاسییە ناوخۆیی و ئابووری و كۆمەڵایەتی و كێشەكانی دیكە لەگەڵ حكومەتی فیدڕاڵی لەبەر چاو بگرین، بۆیە لەم چوارچێوەیەدا و لە ماوەی ئەو ساڵانەی بەڕێز مسعود بارزانی سەركردایەتی ئەم ئەزموونەی كردووە، ئەم ساڵانە ئەزموونێكی بۆ پەیدا كردووە و كەڵەكە بووە و لەو ماوەیەدا وەك دەوڵەتمەدار سەركردایەتی كردووە، بۆیە كوردستان پێویستی بە توانا و لێهاتوویی بەڕێز مسعود بارزانی و تواناكانی دیكەی كوردستانیش هەیە، بەپێی دەستووری كوردستان سەرۆكایەتی دەستاودەستكردنە، بۆیە هەتا ئەگەر گریمانەی ئەوە بكەین و لە كوردستان هەڵبژاردن بكرێت و هەرێمی كوردستان سەرۆكێكی تازەشی هەبێت، ئەوا ئەو سەرۆكەش ناتوانێت دەستبەرداری ئەو رۆڵە گەورەیە بێت كە مسعود بارزانی لە سەرۆكایەتی هەرێمی كوردستان لەم قۆناخە قورس و ئاڵۆزەدا گێڕاویەتی و توانیویەتی لەم كەنارەوە بیپەرێنێتەوە بۆ ئەوبەری كەنار. ئەزموونەكە كاتێك دەستی پێكرد زۆر سادە بوو، بەڵام بووە ئەزموونیكی گلۆباڵی گەورە و دەبێت، بە لایەنە باش و خراپەكانیەوە توێژینەوەی لەسەر بكرێت، بۆیە ئەم پرسە پێویستی بە سازانی نیشتمانی هەیە، ئەوجا ئەم سازانە لە ناو پەرلەمان بێت، یان لە دەرەوەی پەرلەمان بێت، دەبێت هەمووان پێش هەموو شتێك یەكڕیزی كوردستانی لەبەر چاو بگرن، چونكە ئەگەر ئەمە لەبەر چاو نەگیرێت و لە بەر خاتری ئارەزووی ئەم، یان ئەو هەڵكشا، ئەوا كارەسات بەسەر كوردستان و ئەزموونەكەیدا دەهێنێت، دوای ئەوەش قسەكردن لە ئەم داوا لاوەكییە، یان ئەوی دیكە، بێجگە لە جۆرێك لە جەدەلی سیاسیی نەزۆك لە هیچی دیكە ناچێت. بۆیە هیچ چار نییە دەبێت لە روانگەی بەرژەوەندیی كوردستانییەوە سەیری ئەم پرسە بكرێت. دەبێت بەو چاوە سەیر بكرێت، چۆن ئەم ئەزموونە كوردستانییە لە رووبەڕووبوونەوەی ئەو پێنج تەحەددییەی پێشتر باسمكردن، زاڵ دەبێت بە سەریانداو پێش دەكەوێت. من جارێكی دیكە دەگەڕێمەوە سەر سەركردایەتی ساڵانی رابردووی مسعود بارزانی و دەڵێم: سەركردایەتییەكی سەركەوتووی حەكیمانە بووە، دەستكەوتی مێژوویی ئەوتۆیشی بۆ گەلی كورد بەدەستهێناوە كە شانازی پێوە دەكات، تەنانەت هەتا ئەگەر لە نێو ئەم دەستكەوتە گەورانەشدا كەموكورتی و بۆشاییش هەبن، بەڵام ئاشكرایە هیچ سیستمێكی سیاسی نییە كەموكورتی و بۆشایی نەبێت، بەڵام من وای دەبینم كێرڤی ئەزموونی كوردستان، كێرڤێكە روو لە هەڵكشان و ئەرێنییە و ئەگەر بەراوردی بكەین لەگەڵ ئەزموونی حكومەتی فیدراڵیی بەغدا، هەست دەكەین جیاوازییەكی زۆر لە نێوانیاندا هەیە، ئەگەر بمانەوێت بەراوردی ئەو ئاسایش و تەناهییە بكەین كە لە كوردستان بوونی هەیە، لەگەڵ بەشەكانی دیكەی عێراق، دیسان جیاوازییەكە هێجگار گەورەیە، ئەگەر بەراوردی تێكبەربوونی ناوخۆ و كاری تەقینەوە و توندوتیژییەكان و تیرۆر بكەین كە لە بەغدا و بەشەكانی دیكەی عێراق هەن، لەگەڵ كوردستان بەراوردی بكەین، ئەوا جیاوازییەكە هەر یەكجار گەورەیە. گەشەی ئابووریی كوردستان و وەبەرهێنان و متمانەی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی بە كوردستان، زۆر زۆر گەورەترە لە متمانەی نێودەوڵەتی بە عێراقی دوای ساڵی 2003وە. دەمەوێت ئەوەتان پێبڵێم، من ئەم قسانەم بۆ موجامەلە، یان بۆ ماستاوكردن نییە، من پێویستم بەوانە نییە، بەڵكو وەك واقیع سەیری هەموو لایەنە نەرێنی و ئەرێنییەكانی دەكەم.
* وەك كەسێكی ئاگاردار لە گۆڕانكارییەكانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، ئێستا زۆربەی بیرمەندان و شرۆڤەكاران گەیشتوونەتە ئەو قەناعەتەی بەوجۆرە سەیری گۆڕانكارییە سیاسی و جیۆستراتیژییەكان دەكەن، كە مومكین نییە چارەسەر كێشەكانی ئەم ناوچەیە لەناو ئەم نەخشەیەی ئێستادا بكرێت، ئایا رۆژهەڵاتی ناوەڕاستی داهاتوو چۆن دەبینیت؟
- من پێموایە ناتوانێت رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بەم شێوەی ئێستا بمێنێتەوە و گۆڕانكارییەكی جیۆپۆلیتیكیی گەورە تەواوی دەوڵەتانی ناوچەكە دەگرێتەوە. واقیعی حاڵ پێویستی بە جۆرێك لە جۆرەكانی گۆڕانكاری هەیە، ئەم گۆڕانكارییەش بەشێكە لە یاسای كەونی، ئەگەر لێرەدا بشێت ئاماژە بەوە بكەم، لە حەفتاكانی سەدەی رابردوو، سێ دەوڵەتی سەرەكی لە ئەوروپا هەبوون كە دوور بوون لە سیستمی دیموكراتی، یان سێ دەوڵەتی دیكتاتۆری لە ئەوروپای رۆژئاوا هەبوون، ئەوانیش بریتی بوون لە (یۆنان، پورتوگال، ئیسپانیا)، ئەوە بوو گۆڕانكاری لەم وڵاتە دیكتاتۆرییانە روویدا و وەرچەرخان بەرەو دیموكراتی هاتەدی، ئەم گۆڕانكارییە ناو دەنێم، شەپۆلی یەكەمی دیموكراتی لە دوای تەواوبوونی شەڕی دووەمی جیهانی لە ئەوروپا.
* بەڵام بیرمەندی ئەمریكی سامویل هنتگتن، ئەم وەرچەرخانەی ناو لێناوە شەپۆلی سێیەمی دیموكراتی؟
- من ناوی لێدەنێم شەپۆلی یەكەم، شەپۆلی دووەم ئەو شەپۆلە بوو كە دوای رووخانی دیواری بەرلین و كەوتنی دەوڵەتە شموولییە سۆسیالیستییەكان و ئەو دەوڵەتانەی پێمان دەگوتن سەربازگەی ئیشتراكی، ئەوروپای رۆژهەڵاتی گرتەوە، ئەم شەپۆلە درێژ بووەوە بۆ هەندیك لە دەوڵەتانی ئەمریكای لاتین و هەندێك دەوڵەت لە ئاسیا و ئەفریقیا، هەرچەندە باهۆزی ئەم شەپۆلە لە ئاسیا و ئەفریقیا سنووردار بوو، بەڵام لە ئەمریكای لاتینی رۆڵێكی گەورەی گێڕا. گریمانەی ئەوە دەكرا ئەم باهۆزە بگاتە كەنارەكانی دەریای ناوەڕاست و رۆژهەڵاتی ناوەڕاستیش بگرێتەوە، بەڵام رەشەبا، باڵی ئەم باهۆزەی لە كەنارەكانی دەریا شكاند. ئەمەش لەبەر چەندین هۆكاری پێوەندیدار بە سیستمە سەركوتكار و دیكتاتۆرەكانی ناوچەكە بوو. هۆكارێكی دیكە ئەوە بوو، هێزە زیندووەكان بە شێوەیەك ئامادە نەكرابوون بۆ ئەوەی بتوانن پرۆسەی گۆڕانكاری دەست پێبكەن، ئەمەشیان پێوەندی بە نەخوێندەواری و هەروەها رۆڵی نەرێنی تەفسیرە ئایینییەكان هەبووە، هەروەها ئەو كێشانەی لەسەر ئەم ناوچەیە لە نێوان هێزە جیاوازەكاندا هەبوون، ئەویش كێشە بوو لە سەر دەسەڵات، خەفەكردنی پرسی ئازادییەكان و بەتایبەتیش كۆمەڵە رۆشنبیرییە نەتەوەیی و ئایینییەكان كە بەهۆی نەبوونی پرەنسیپی یەكسانی، بوونە كێشەی سەرەكیی ناوچەكە. لایەنێكی دیكە هێزە گەورە جیهانییەكان بوون، كە لە بەر بەرژەوەندییەكانی خۆیان نەیاندەویست هانی گۆڕانكاری لەم ناوچەیە بدەن. بۆ ئەمەش سێ هۆكار هەبوون. یەكەمیان یەكێتی سۆڤیەت و مەترسیی كۆمونیزم (ئێستا ئەمە بوونی نەماوە)، دووەم مەسەلەی نەوت و كۆنتڕۆڵكردنی وەك سەرچاوەی سێیەم بوو. سێهەمیان بوونی ئیسڕائیل بووە كە ئایا چۆن دەتوانرێت كێشەی عەرەب ئیسڕائیل چارەسەر بكرێت؟ بۆ وەڵامی ئەم پرسیارە لەوانەیە بەشێوازی ئاشتییانە، یان لەوانەشە لە روانگەی نێودەوڵەتییەوە بەشێوازی خۆبەدەستەوەدان چارەسەر بكرێت. بۆیە ئەمانە هۆكار بوون كە رێگە نەدەن شەپۆلی سێیەم بگاتە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست.
* بەڵام ئێستا هەموو شتێك گۆڕاوە، ناوچەكە بۆتە پارچەیەك لە ئاژاوە و ئاگر، ئایا ئەمە بەرەو كوێمان دەبات؟
- ئەوەی ئەمڕۆ دەیبینین، دەستپێكردنی شەپۆلی تیرۆری جیهانییە، واتە شەپۆلێكی تیرۆری نیودەوڵەتی دەستی پێكردووە، بە شاڵاوەكانی 11ی سیپتەمبەر و دواتریش لە سەر دەستی داعش زۆر هەڵكشاوە، سەرەتا هێزە نێودەوڵەتییەكان پێشبینی ئەوەیان نەدەكرد، تیرۆر لە ناو ماڵی خۆیاندا لێیان دەدات و پێویستە سنوورێك بۆ شەپۆلی تیرۆر دابنرێت، ئەمەش نەك تەنیا لە ناوچەیەك، بەڵكو لە چەندین ناوچەی جیهاندا، بۆیە لە ئێستادا هیچ چار نییە و دەبێت گۆڕانكاری بكرێت، ئەو گۆڕانكارییانەی لە وڵاتانی عەرەبی وەك میسر و تونس و لیبیا و یەمەن و سووریا روویانداوە، پێویستییان بە میكانیزمی گۆڕانكارییە بۆ وەرچەرخان بەرەو دیموكراتی. واتە هەوڵدان بۆ رێككەوتن لە سەر بەرنامەی گۆڕانكاری، ئەمەش مانای ئەوەیە گۆڕانكارییەك بەرەو ئازادی زیاتر و خۆشگوزەرانی زیاتر بێت. گۆڕانكارییەك بێت كە هاووڵاتی هەست بە ئاسایش و تەناهی بكات. ئەگەر سەیری لیبیا بكەین، لە ماوەی 40 ساڵدا رژێمی لیبیا ئازادی خستبووە ئەودیوی پەراوێزەكانەوە. لە میسر نەفەسێكی ئازادی هەبوو، بەڵام بە یاسا سنووردار كرابوو، یان لە قاڵب درابوو، بەڵام لە تونس ئەزموونی گۆڕانكارییەكە بە هۆشیارییەكی زیاتر لەلایەن گەل و كۆمەڵگەی مەدەنی خۆی دەپارێزێت، بۆیە هەتا ئێستاش ئەزموونی تونسی توانیویەتی بە رێگەیەكی راست خۆی بپارێزێت، ئەمەش لەوە سەرچاوەی گرت كە حزبە ئیسلامییەكانی تونس گەیشتنە ئەو راستەیەی ئەگەر دەست بە دەسەڵاتەوە بگرن، ئەوا هەمان ئەزموونی ئیخوانەكانی میسر دووبارە دەكەنەوە، لە یەمەن كێشەكە بە دەستێوەردانی ئیقلیمی و ناوخۆیی تەقییەوە، لە سووریا هەتا ئێستاش بارودۆخەكە رەشبینانەیە بۆ لەبەریەك هەڵوەشان و دابەشبوونی زیاتر، ئەمەش لە بەر ئەم هۆكارانە بووە، یەكەمیان ئەوەیە هەتا ئێستا رژێمی ئەسەد لە زۆر شوێندا رژێمێكی بەهێزە، بەتایبەتی لە دیمەشق و دەوربەری دیمەشق، هەروەها سوپاكەی یەكگرتووە و درزی تێنەكەتووە، لە بەرامبەردا ئۆپۆزسیۆن بەتایبەتیش ئۆپۆزسیۆنی چەكدار لەبەریەك هەڵوەشاوە و بووە چەندین پارچەوە، كە وای كردووە هەست بە جۆرێك لە نائۆمیدی بكرێت. هەروەها پشتگیری نێودەوڵەتی لەلایەن ئێران و رووسیاوە بۆ رژێمی ئەسەد، پرۆسەی گۆڕانكاری لەو وڵاتە پەكخستووە، وێرای هەموو ئەمانەش من وای دەبینم پرۆسەی گۆڕانكاری لەم ناوچەیە هەر دەست پێدەكات، هیچ رژێمێكیش ناكەوێتە دەرەوەی ئەم گۆڕانكارییە و ناتوانێت لە دوورگەیەكی گۆشەگیردا بژێت. دوو هۆكاری گرنگ هەن بۆ ئەوەی ئەم گۆڕانكارییە بە رێگەی راست دەست پێبكات، یەكەمیان هۆكاری دەرەكی كە چارەسەركردنی رەواییانەی كێشەی عەرەب –ئیسڕائیلە، ئەمەش لەبەر ئەوەیە ئەگەر ئەم كێشەیە بە رێگەی راست چارەسەر نەكرێت و دەوڵەتی فەلەستین دانەمەزرێت كە پایتەختەكەی قودسی رۆژهەڵاتە، ئەوە ئەمە دەبێتە بیانوو بۆ فاكتەری ناوخۆ، دەبێتە بیانوو بە دەست رژێمەكانەوە و باس لەوە دەكەن، كە دوژمن سنوورەكانمان دەكوتێت، چۆن دەتوانین باسی ئازادی بكەین. هەر بۆیە ئەگەر كێشەی عەرەب – ئیسڕائیل بگۆڕینەوە بە دیموكراتی و پرۆسەی پەرەپێدان بگۆڕینەوە بە كڕینی چەك، ئەوا سەرەنجام نە بە دیموكراتی دەگەین، نە پرۆسەی پەرەپێدانیش دەست پێدەكات، ئەمەش دەبێتە هۆكاری ئەوەی دەوڵەتەكان پرسی دیموكراتی و خۆشگوزەرانی بگۆڕنەوە بە رووبەڕووبوونەوەی دوژمنی دەرەكی.
* ئەگەر پرۆسەی گۆڕانكاری دەست پێبكات، ئایا سیمای ئەم پرۆسەیە چۆن دەبینی؟
- بێگومان بە هەناردەكردنی شۆڕشی مەزهەبی گۆڕانكاری دروست نابێت. بۆیە دەبێت بگەڕێینەوە بۆ پرسی هاووڵاتی بوون، كاتێكیش باسی هاووڵاتی بوون دەكەم، واتە ئاماژەكردن بۆ چوار پرس (ئازادی، یەكسانی، بەشداری سیاسی، دادپەروەری بەشێوەیەكی گشتی و دادپەروەری كۆمەڵایەتی بەشێوەیەكی تایبەتی)، ئەم پرۆسەیە لە بەر رۆشنایی تایبەتمەندی گەلانی ناوچەكە بەڕێوەدەچێت. واتە پرۆسەكە بۆ گەلێك لە گەلێكی دیكە جیاواز دەبێت، بەڵام هۆكاری هاوبەش ئاراستەی پرۆسەكەیە بەرەو وەرچەرخانی دیموكراتی، كاتێكیش باسی ئەم وەرچەرخانە دەكەین، واتە (سەروەریی یاسا، سەربەخۆیی دادوەری، جیاكردنەوەی دەسەڵاتەكان، ئەنجامدانی هەڵبژاردن لە وادەی خۆی، دەستاودەستكرنی ئاشتییانەی دەسەڵات، كۆمەڵگەی مەدەنی چالاك، بەو مانایەی هاوبەشی دەسەڵات بێت، نەك ملكەچی دەسەڵات، واتە چاودێر بێت و بڕوای بە هێزی دەنگدان هەبێت نەك بە ناڕەزایی دەربڕین، بەداخەوە رێكخراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنی لە وڵاتانی وەك ئێمە، وەك هێزی ناڕەزایی دەربڕین دادەنرێن، نەك هێزی دەنگدان (قوە الاحتجاج و لیس قوە الاقتراع). ئەم وەرچەرخانە لە رێكخراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنی لەوانەیە ببێتە پردێك لە نێوان حكومەت لەلایەك و كۆمەڵگەی مەدەنی لەلایەكی دیكە.
* ئێمە پرسیارەكانمان تەواوبوو، حەز دەكەین بزانین دوایین وتەت بۆ خوینەرانی گوڵان چین؟
_ پێتان دەڵێم ئاوات دەخوازم گەلی كورد ببینم لە سەرپێی خۆی راوەستاوە و هەمیشە بە زەردەخەنەیە، گەیشتۆتە خۆشگوزەرانی راستەقینە و لەناو ئازادی راستەقینە حەساوەتەوە و ئاڵاكەی لە نەتەوەیەكگرتووەكان بە هاوشێوەی نەتەوەكانی جیهان دەشەكێتەوە.
ش