پرۆفیسۆر جۆن مایكل كاری ئوستادی زانستی سیاسییە لە زانكۆی كالیفۆڕنیا لە ساڵی 1994، لە ساڵی 2003ەوە وانەبێژە لە كۆلێژی دارتماوس و پێشتریش لە زانكۆكانی رۆچێستەر و واشنتۆن و هارڤارد وانەی وتۆتەوە. تایبەتمەندە لە بوارەكانی دەستوور و پەرلەمان و هەڵبژاردن و سیاسەت لە ئەمەریكای لاتین. لە نێو ئەو بابەتانەی وەك وانە دەیڵێتەوە، دیموكراسی و شۆڕش و بزووتنەوە كۆمەڵایەتییەكان و بەرەوپێشچوونی سیاسی و سروشتی سیستمە سیاسییەكان و دامەزراوە سیاسییەكان. لە ساڵی 2014دا لەگەڵ ماتیۆ شوگارت خەڵاتی جۆرج ئێچ هاڵینی لەلایەن كۆمەڵەی زانستە سیاسیەكانی ئەمەریكاوە پێبەخشرا. گوڵان لەسەر پرسی قەیرانی پەرلەمان و ناسەقامگیری حكومی و كێشە و تەحەددیەكانی بەردەم پەرلەمان و پرسی هەڵبژاردنی سەرۆك، چەند پرسیارێكی ئاڕاسته كرد و بەمجۆرە وەڵامی گوڵانی دایەوە.

پرۆفیسۆر جۆن مایكل كاری تایبەتمەند لە شێوازەكانی سیستمی دیموكراتی بۆ گوڵان:كە پەرلەمان دووچاری قەیران بێت و نەتوانێت بڕیار بدات، خەڵك پشتیوانی لە هەڵوەشانەوەی دەكات




* قەیرانی پەرلەمان یەكێكە لە كێشەكانی سیستمی دیموكراسی، بە چەشنێك ئەو قەیرانە دەگاتە ئاستێك كە خودی پەرلەمان دەبێتە سەرچاوەی كێشە لەبری ئەوەی ببێتە شوێنێك بۆ چارەسەركردنی كێشەكان، بە تێڕوانینی ئێوە تا چ ڕاددەیەك قەیرانی پەرلەمانی پرۆسەی پەرەپێدانی دیموكراسی دەخاتە مەترسییەوە؟
- ئەو قەیرانەی زۆرترین جار لە پەرلەماندا ڕوودەدات بریتییە لە بێتوانایی پەرلەمان لە پێكهێنانی زۆرینە بۆ گرتنەبەری كار و كردەوەیەكی یەكلاكەرەوە. ئەگەر بە شێوەیەكی گشتی قسە بكەین، ئەم حاڵەتە ئەو كاتە ڕوودەدات كە زیاتر لە دوو لایەنی سەرەكی (هاوپەیمانێتی، پارتی) لە پەرلەماندا بوونیان هەبێت، هەروەها كاتێك نەتوانرێت لەسەر بنەمای ئامانجی هاوبەش هاوپەیمانێتیەك پێكبهێنرێت. كاتێك لایەنەكان بە بنبەست گەیشتنیان پێ باشتر بێت (واتە هیچ بڕیارێك نەدرێت) لە پێكەوە كاركردن، ئەو كاتە پەرلەمان دەچێتە حاڵەتی چەقبەستنەوە و هیچ كار و كردەوەیەكی پێ ئەنجام نادرێت. بەڵام ئەگەر هەلومەرجێكی حكومڕانی ئاسایی لە ئارادا بێت ئەوا تەنانەت چەقبەستنی پەرلەمانیش قەیرانی لێناكەوێتەوە. ئەگەر تەوافوق نەبێت لەسەر بڕیارەكان ئەوا ڕەنگە هەر بڕیارێك بدرێت نەتوانرێت وەك بڕیارێكی گونجاو لێك بدرێتەوە و بگیرێتەبەر تاوەكو ئەو تەوافوقە دروست نەبێت، بەڵام ئەگەر ژینگە سیاسییەكە بە چەشنێك بێت كە بارودۆخی نائاسایی بخوڵقێنێت، وەك هەلومەرجی شەڕ و بارودرخی دژواری ئابووری، ئەو كاتە بێتوانایی پەرلەمانی «چەقبەستبوو» لە یەكلاكردنەوەی كێشەكان دەبێته هۆی قووڵتركردنەوەی قەیرانەكە.
* لە سیستمە پەرلەمانییەكاندا سەرۆك یان سەرۆكێكی تەشریفاتییە یاخود پاشا هەیە لە وڵاتدا، هەندێ جار قەیرانی ناسەقامگیری حكومی ڕوودەدات، بۆ نموونە لە ئیتاڵیا لە ڕۆژگاری پەنجاكانی سەدەی ڕابردوودا، تا چەند ناسەقامگیری حكومڕانی كاریگەری دەبێت لەسەر توانای حكومڕانی؟
- لە سیستمی پەرلەمانی و سەرۆكایەتی و تەنانەت لە سیستمی تێكەڵیشدا (كە توخمەكانی ئەو دوو سیستمەی پێشو لە خۆدەگرێت) قەیرانی حكومڕانی سەرهەڵدەدات. لەو سیستمە پەرلەمانیانەدا (كە سەرۆك تەنها ڕۆڵێكی ڕەمزی و تەشریفاتی هەیە)، سەرچاوەی سەرەكی سەرهەڵدانی قەیران تێیاندا بریتییە لە پەرلەمانی «چەقبەستبوو»، لەو سیستمانەدا كە سەرۆكێكی بەهێزیان هەیە وەك سیستمی سەرۆكایەتی، ئەوا سەرچاوەی قەیرانەكە بریتییە لە دابەش بوونی دەسەڵات لە نێوان سەرۆكایەتی و پەرلەمان. واتە دەكرێت زۆرینەیەك لە پەرلەماندا بوونی هەبێت و یەكلاكەرەوە بێت، بەڵام بەرهەڵستی سەرۆك بكات ( كە دەكرێت ئەویش دەسەڵاتی یەكلاكەرەوەی هەبێت، لەبەر ئەوەی تاكه كەسێكە). ئەگەر دەستوور بە ڕوونی ئەو ڕێوشوێنانە نەچەسپێنێت كە لە ڕێیانەوە جیاوازییەكانی نێوان ئەو دوو دەسەڵاتە یەكلادەكرێنەوە، ئەوا قەیران سەرهەڵدەدات، چونكە سەرۆك بڕیارەكانی پەرلەمان جێبەجێ ناكات و پەرلەمانیش هەوڵ دەدات ڕێگری لە سەرجەم كارەكانی سەرۆك بكات.
* ئەگەر قەیرانی پەرلەمانی لە وڵاتێكی وەك عێراق و لوبناندا ڕووبدات كە پێكهاتەی جیاوازیان هەیە و پارتە سیاسییەكان سەر بە پێكهاتەی جیاوازن، ئایا تا چەند ئەمە مەترسی دەبێت لەسەر كۆی سیستمی دەوڵەت و تا چەند وڵاتەكە بەرەو شكست دەبات؟
- كاتێك ناسنامەی گرووپەكان، ئیدی ناسنامەی ئیتنی بێت، یان زمان یاخود ناسنامەی ئاینی، ببێتە بنچینە و بنامەی دڵسۆزی و پابەندبوونە سیاسییەكان، ئەوا كەشێك درووست دەبێت كە ناكۆكییە سیاسییەكان مایەی مەترسییەكی زیاتر دەبن، ئەمە حاڵەتێكی جیاوازە وەك لەوەی ئایدۆلۆژیا بكرێتە بنەمای پابەندبوونە سیاسییەكان، لێرەدا مەبەستمان لە ئایدۆلۆژیا بریتییە لە تێڕوانین لەوەی سیاسەت چۆن مومارەسە بكرێت، ئەمەش كراوەیە بۆ ئەندامانی هەر گرووپێكی كۆمەڵایەتی. واتە كاتێك سیاسەت پەیوەست دەبێت بەوەی ئەو كەسە لە نێو چ گرووپێكدا لە دایك بووە، نەك ئەوەی ئارەزوومەندانە باوەڕ بە چ ئایدۆلۆژیایەك دەهێنێت، ئەو كاتە بوارێكی كەم بۆ سازش و ڕێككەوتن دەمێنێتەوە. ئەگەر من باوەڕم وابێت كە پێویستە رێژەی باج لە سەدا 40 بێت و ڕكابەرەكەم باوەڕی وابێت پێویستە لە سەدا 20 بێت ئەوا دەكرێت سازش لەسەر لە سەدا 30 بكەین. بەڵام ئەگەر باوەڕم وابێت پێویستە دەسەڵات لە دەستی كاسۆلیكەكان بێت و نەیارەكانیش باوەڕیان وابێت پێویستە لە دەستی پرۆتستانەكاندا بێت، ئەو كاتە ڕوون نییە چۆن دەتوانین بگەینە سازشێك. ڕوون نییە ئایا چۆن سیستمە سەرۆكایەتییەكان باشترە لە چارەسەركردنی ئەم كێشانە بە بەراورد بە سیستمە پەرلەمانیەكان.
* لەو وڵاتانەدا كە هەم پەرلەمان هەیە و هەم سەرۆكێكی هەڵبژێردراویش، تا چ ڕاددەیەك بوونی سەرۆكێكی هەڵبژێردراو تەحەددی و كێشەكانی پەرلەمان چارەسەر دەكات؟
- لێرەدا مەسەلەكە بەندە بەوەی لە دەستووردا چەند دەسەڵات بە سەرۆك دراوە. لە هەندێ حاڵەتدا سەرۆك دەتوانێت كێشەی پەرلەمانی «چەقبەستوو» چارەسەر بكات، بەوەی چەند بەدیلێك بخاتە بەردەم پەرلەمان بۆ ئەوەی یەكێكیان هەڵبژێرێت.
* تا چەند قەیرانی پەرلەمانتاری لە كاتی شەردا سەردەكێشێت بۆ سەرهەڵدانی دیكتاتۆر؟ یان وڵاتەكە بەرەو دەوڵەتێكی سەربازی دەبات؟
- ئەگەر سیاسییەكانی پەرلەمان نەتوانن بگەنە ڕێككەوتن، ئەو كاتە گفتوگۆی كراوە سەردەكێشێت بۆ دروست بوونی پەرلەمانی چەقبەستوو، كە دەبێت لەم حاڵەتەدا خەڵكی زانیاریان هەبێت لەبارەی ئەوەی چۆن لە هەڵبژاردنی داهاتوودا پەرلەمانێكی باشتر هەڵبژێرن، پەرلەمانێك بتوانێت ئەو بنبەست گەیشتنە بشكێنێت كە سەریكێشاوە بۆ قەیرانی پەرلەمانی، بەڵام گفتوگۆی كراوەش لە پەرلەماندا مەترسی خۆی هەیە، دەرگا واڵا دەكات بۆ خستنەڕووی جیاوازییەكانی نێوان گرووپەكان. ڕەنگە ئەو ڕاستییە بە بیری هاووڵاتیان بێنێتەوە كە ئەوان گومان و بێ متمانەییەكی قوڵیان هەیە لەبەرامبەر ئەو سیاسیانەی كە هاووڵاتییەكانی دیكە پشتیوانیان لێ دەكەن. هاووڵاتیان ئارام و ئوقرەیان لێدەبڕێت لە ئاست پەرلەمانی چەقبەستوودا، لەبەر ئەوەی پەرلەمانتارەكان هەر دەڵێن و هەر دەڵێن و هەرگیز ناگەنە بڕیارێك. لەم حاڵەتەدا شتێكی ناباو نییە كە هاووڵاتیان پێشوازی لە سەرۆكێك بكەن پەرلەمان هەڵبوەشێنێتەوە، یاخود هەندێ جار دامەزراوەی دیكەی دیموكراسی (وەك دادگاكان و حكومەتە مەحەلیەكان) بە ناوی یەكلاكردنەوەوە. كودەتاكەی عەبدولفەتاح سیسی، پشتیوانییەكی جەماوەری لێكرا، بەلای كەمەوە لەسەرەتادا، چونكە بەڵێنی گرتنەبەری كار و كردەوەی یەكلاكەرەوەیدا، لەگەڵ كۆتایی هێنان بە مشتومڕە نەبڕاوەكان. دیكتاتۆرەكانی دیكەش هەمان ڕێچكەیان گرتەبەر، بۆ نموونە ئەلبیرتۆ فۆجیمۆری لە ساڵی 1993دا هێزی بردەسەر پەرلەمانی پیرۆ و زۆرینەی زۆری خەڵكی پیرۆش پشتیوانیان لێكرد. هۆگۆ شافێز لە ساڵی 1999 پەرلەمانی فەنزویلای داخست و خەڵكەكەش ئەمەیان پێخۆش بوو. چەندین نموونەی لەم چەشنە هەن. كەواتە لە زۆر وڵات لەسەرەتادا پێشوازی لە هەڵوەشاندنەوەی پەرلەمانی چەقبەستوو دەكرێت، بەڵام لە مەودای دووردا زیان بەر دیموكراسی دەكەوێت.