پڕۆفیسۆر جۆرج ئیدوارد لە ساڵی 1973دا بڕوانامەی دكتۆرای لە بواری زانستی سیاسی لە زانكۆی ویستكانسۆن بەدەست هێناوە و ئێستاش پڕۆفیسۆری ئەو بوارەیە لە زانكۆی تێكساس، دامەزرێنەری سەنتەری دیراساتی رۆڵی سەرۆكایەتی وڵات و لە ساڵی 1991 بۆ 2001 بەڕێوەبەری ئەو سەنتەرە بووە. تایبەتمەندە لە بواری سەرۆكایەتی ئەمەریكادا، نووسینی بەرفراوانی هەیە لە بارەی پێوەندی سەرۆك و هەوڵەكانی سەرۆك بۆ رابەرایەتیكردنی ڕای گشتی. خاوەنی چەندین خەڵاتی ئەكادیمییە و پتر لە 20 كتێبی لەو بوارەدا نووسیوە. گوڵان چەند پرسیارێكی سەبارەت بەو ئاستەنگ و تەنگژانەی ڕووبەڕووی سەرۆكی وڵات دەبنەوە، لە كاتی بڕیاردان لە سەروەختی قەیرانەكاندا ئاڕاستە كردووە، ئەویش بەم شێوەیە بیروبۆچوونەكانی خۆی خستەڕوو.

پڕۆفیسۆر جۆرج ئیدوارد سەرۆكی سەنتەری دیراساتی رۆڵی سەرۆك بۆ گوڵان:كاتێك نەتەوە دەكەوێتە قەیرانەوە پێویستە هاووڵاتیان دەستبەجێ هاوكاریی سەرۆكی خۆیان بكەن



* زەروورەتی بوونی سەركردەی نەتەوەیی و كاریزمی بەتایبەتی بۆ نەتەوەیەك كە لە قۆناغی بونیادنانی دەوڵەتدا بێت، لە چیدا دەبینن؟
- نەتەوەكان لە قۆناغی بونیادنانی دەوڵەتدا پێویستیان بە سەركردایەتییەكی بەهێز هەیە و سەركەوتووەكان ئەوانەن كە دەسەڵاتەكانیان بە خراپی بەكارناهێنن، ئەمەش مانای ئەوەیە ئەگەر سەركردایەتییەكی بەهێزت هەبوو كە دەسەڵاتی بە مەركەزی نەكرد، ئەوا دەتوانرێت لە چوون بە ئاڕاستەی پەرەدان بە دیموكراسیدا بەشدار بێت. لەم بارەیەوە وڵاتە یەكگرتووەكان بەختیان هەبوو كە سەركردەیەكی وەك جۆرج واشنتۆنیان هەبوو. بۆیە پێویستمان بە سەركردایەتییەكی لەو جۆرە هەیە، هەروەها سەركردەیەك كە تێبگات لەو گرفتانەی كە ناتوانرێت خۆی لێ لابدرێت و تێبگات لە ڕەوایی خەباتی گەلەكەی و ئەو هێزانەی كە وڵاتەكەی بەرەو لەناوچوون دەبەن. ئەمانە گرفتە باوەكانن و گرنگە كە سەركردەیەكی گونجاو هەبێت بۆ ڕووبەڕووبوونەوەیان.
* یەكێك لە خاسییەتەكانی سەركردە ئەوەیە كە توانای ئەوەی هەبێت پێشبینی گۆڕانكاری و بەرەنگاریەكان بكات لە داهاتوودا، بۆ نموونە چەرچل و رۆزفڵت لە جەنگی دووەمی جیهاندا ڕۆڵی گەورەیان گێڕا لە پێشبینی ڕووداوەكاندا. چۆن لە سەركردەیەك دەڕوانی كە توانای پێشبینیكردنی شتەكانی هەیە پێش ئەوەی ڕوو بدات؟
- بەگشتی پێشبینیكردنی هەموو گرفتەكان زۆر مەحاڵە. كاتێك چەرچل پێشبینی كرد ئەڵمانیا دەبێتە هەڕەشە، زۆربەی خەڵك هاوڕای نەبوون و دەسەڵاتی نەدرایە، هەتا ڕوون نەبووەوە دەچێت بۆ جەنگ و پاشان بووە سەرۆك وەزیران، ئەوەش ڕاستە كە رۆزفڵت هەر زوو ئەگەرەكانی جەنگی لە ئەوروپا بینی و هەوڵیدا كە نەتەوەكەی ئامادە بكات، بەڵام پێموایە زۆر گرنگە ئەوەش بەبیر بێنمەوە كە رۆزفڵت بە تەنیا خۆی نەیتوانی قەناعەت بە خەڵك بكات كە پێویستە چەكدار بكرێن و خۆئامادە بكەن بۆ بەشداری لە جەنگی دووەمی جیهاندا، خەڵك زۆر دوودڵ بوون لە تێوەگلان لە جەنگەكەدا و پشتگیری سەرۆكیان نەدەكرد، بۆیە كاتێك ڕۆژ دوای ڕۆژ هەواڵەكان لە بارەی ئەوروپاوە دەگەیشتن، خەڵك بۆچوونیان گۆڕا، بەتایبەتی كاتێك ژاپۆن پەلاماری وڵاتە یەكگرتووەكانی دا، شتەكان هەمووی لە شەو و رۆژێكدا گۆڕا و هیچ بژاردەیەك نەمایەوە و خەڵك ڕای خۆی گۆڕی. بەڵام دوایی ئەوە گرنگ بوو بۆ رۆزفڵت كە هەست بكات هاوكاریكردن زۆر گرنگە و دەتوانێت ئەو دەسەڵاتە بەكار بهێنێت، بەڵام دەبوایە زۆر بەئاگا بێت و هەنگاوی بچووك بهاوێت، لەبەر ئەوەی وڵات ئامادە نەبوو، بۆیە دووبارە وەڵامەكە ئەوەیە كە گرنگە باشترین جۆری سەركردایەتیت هەبێت، بەڵام ناتوانین بڵێین هەر كە ئەم جۆرە سەركردەیەت هەبوو، هەموو شتێك باش دەبێت و هیچ گرفتیك ڕوونادات و هیچ جۆرە كێشەیەك نابێت و دەتوانێت وڵات ئامادە بكات بۆ هەر قەیرانێك كە هەیە، ئەمە هەڵەیە لەبەر ئەوەی چەندین جۆر قەیران هەیە كە دەبێت وڵاتی بۆ ئامادە بكرێت رووبەڕووی بێتەوە. بەهەمان شێوە لە بەریتانیا كاتێك ئەو قەناعەتە دروست بوو، دەبێت بچنە شەڕەكەوە، وڵات ئامادە كرا.
* هەندێك جار پەرلەمان بە هۆی ناكۆكییەكانیەوە دەگاتە بنبەست و ناتوانێت بڕیاری پێویست بدات، بۆیە سەرۆك بە گەڕانەوە بۆ خەڵك دەتوانێت كێشەكە چارەسەر بكات. كەواتە لە حاڵەتێكی وادا چۆن سەرۆك دەتوانێت بە باشی مامەڵە لەگەڵ دابەشبوونەكان و ناكارایی پەرلەمان بكات و بە پشتیوانی خەڵك بڕیار بدات؟
- ئەمە پرسیارێكی زۆر باشە. بەڵام سەرەتا دەمەوێت ئەوە بڵێم كە سەرۆكەكان پەرلەمانیان نییە، بەڵكو شتێكی وەك كۆنگرێسیان هەیە. سەرۆك وەزیران پەرلەمانی هەیە. زۆر جار سەرۆك وەزیران پشتگیری دەكرێت لەناو پەرلەماندا لەبەر ئەوەی پارتەكەی زۆرینەی دەنگی لەناو پەرلەماندا هەیە، هەندێك جاریش هاوپەیمانیەتی پێویستە. بۆ نموونە لە كۆنگرێسی ئەمریكادا، یان لە زۆربەی وڵاتاندا، مەرج نییە سەرۆك سەر بەو پارتە بێت كە زۆرینەیە، هەروەك چۆن ئێستا لە وڵاتە یەكگرتووەكاندا وایە، بۆیە هەندێك جار بە بنبەست گەیشتن شتێكی ئاساییە، بەڵام لەوانەیە سەرۆك بتوانێت حاڵەتەكە بگەیەنێتە خەڵك و پاشان زۆر لە نوێنەران و پەرلەمان بكرێت كە وەڵام بدەنەوە، بەڵام لە واقیعدا ئەمە بەدەگمەن روودەدات لەبەر ئەوەی بە سادەیی خەڵك پشتگیری سەرۆك ناكەن. بەدەگمەن ئیجابییانە وەڵامی هەوڵەكانی سەرۆك دەدەنەوە بۆ ئاڕاستەكردنیان، بۆیە بە تێكڕا لەسەر هەرشتێك بێت بەلایەكی تردا دەڕوات، بۆیە سەرۆك كاتێكی لە ئاڕاستەكردنی خەڵكدا تووشی زۆر دژواری دەبێت، تەنانەت مەحاڵە بۆ سەرۆك كە خەڵك ڕێكبخات، بەڵام كاتێك هێرشێك دەكرێتە سەر وڵاتەكە و كاتێك قەیرانێكی لەو جۆرە دێتەئاراوە، ئەمە شتێكی جیاوازە، لەبەر ئەوەی هیچ بژاردەیەكی تر نییە جگە لە وەڵامدانەوەی دەستبەجێ. بۆیە لە وەڵامدانەوەی هێرشی ژاپۆنییەكان، سەرۆك وتی پێویستمان بە خۆئامادەكردن هەیە بۆ شەڕ. بۆیە پێموایە كە ئەوە بیرۆكەیەكی جوانە كە حاڵەتەكە بگوازرێتەوە بۆ خەڵك لە ڕێی تەلەفزیۆن و ڕادیۆ و تۆڕە كۆمەڵایەتییەكانەوە، زۆر ئاسانە كە شتەكانی خۆت بڵێیت، زۆر هۆكار هەیە كە خەڵك بۆچوونی خۆیان بگۆڕن بە ئاسانی، بەڵام لەبەر ئەوەی زۆر تۆڕی كۆمەڵایەتی و كەناڵی تەلەفزیۆنی هەن،(بۆ نموونە لە ئەمریكا ٢٥٠ كەناڵی تەلەفزیۆنی هەن) كاتێك سەرۆك لە تەلەفزیۆن قسە دەكات، زۆر لە خەڵك سەیری دەكات، بەڵام زۆربەشیان سەیری ناكەن، بۆیە زۆر قورسە بۆ سەرۆك كە بگات بە خەڵك، بەتایبەتی ئەو خەڵكانەی كە بۆچوونیان جیاوازە لە سەرۆك و پاشان ڕای خۆیان بگۆڕن.
* كەواتە ئەگەر پەرلەمان گەیشتە بنبەست، بۆ سەرۆك ناتوانێت بانگەشەی شتێكی وەك ریفراندۆم بكات، هەڵبەت بۆ هەموو شتێك نا، بەڵكو ئەو شتانەی پێوەندی بە چارەنووسی خەڵكەوە هەیە، یان گرفتێك، قەیرانێكی وا هەبێت كە خەڵك پێوەی بناڵێنێت، ئایا پێویست نییە لەو كاتانەدا سەرۆك بۆ خەڵك بگەڕێتەوە؟
- ئەگەر نەتەوە بەرەنگاری قەیرانێك بووەوە، ئەوا شتێكی ژیرانەیە كە وەڵامی سەرۆك بدرێتەوە، بەڵام دەبێت بزانین كە چەندین هۆكار هەن جیا لە سەرۆك، بۆ نموونە دوایین كێشە كە رووبەڕووی وڵاتە یەكگرتووەكان بووەوە، هێرشی تیرۆریستی ١١ی سێپتەمبەر بوو، ئەو كارە تیرۆریستییە بووە هۆی ئەوەی لە شەو و ڕۆژێكدا، ئاستی جەماوەری سەرۆك دەبلیو بوش بەرز ببێتەوە بۆ لە 87% لە كاتێكدا پێش هێرشەكە 51% بوو، ئەمە بێ ئەوەی هیچ كارێكیش ئەنجام بدات، بەڵكو خەڵكەكە كۆبوونەوە بۆ وەڵامدانەوەی هێرشەكە، نەك وەڵامدانەوەی سەرۆك، واتە بێ ئەوەی لەلایەن سەرۆكەوە پێیان بوترێت كە هێرشەكە شتێكی خراپە، خۆیان تێگەیشتن كە دەتوانن سەیری تەلەفزیۆن بكەن، لەم حاڵەتەدا هەر كەسێك سەیری تەلەفزیۆنی دەكرد، بۆیە ئەوەی كە گرنگە بیزانین ئەوەیە كە لە جەنگ لە گەڵ ئەفغانستان و عێراق، زۆربەیەكی كەم لەگەڵیدا بوون كە بچێتە جەنگەوە، بەڵام پێش ١١ی سێپتەمبەر سەرۆك نەیدەتوانی ڕای گشتی بجووڵێنێت. هەرچەندە هەوڵی زۆر دا و خەڵك بەگشتی زۆر ڕقیان لە سەدام حوسێن بوو، بەڵام هێشتا سەرۆك نەیدەتوانی زۆرینە كەمەكە زیاد بكات، تا ئەو كاتەی چووە ناو شەڕەكەوە، پاشان خەڵك لە دەوری پلانەكە كۆبوونەوە. زۆر قورس بوو بۆ سەرۆك بە تەنیا خۆی و پارتەكەی خەڵك ڕێكبخات، خەڵك وەڵامی ئەوە دەدەنەوە كە دەیبینن، ئەمەشە كە خەڵك بە گرنگی دەزانن لەبەر ئەوەی ئەوە ڕوون دەكەیتەوە بۆ خەڵك كە چی روودەدات، بۆیان روون دەكەیتەوە ئەوە پێوەندی چییە بەوەی كە روودەدات لە جیهاندا و كاریگەری لەسەر ژیانیان چییە؟. ئەمە بەڕاستی پێویستی بە ڕای گشتی خەڵك زۆر زیاترە لە سەرۆك، هەرلەبەر ئەمەشە پێشتر لە بایەخی كاریزمام هێنایە خوارەوە. بەدڵنیاییەوە بە چەمكێكی بەسوودی نابینم لە دنیای ئەمڕۆدا، باشترە كە بخرێتە ئەولاوە، چونكە ئەوە جۆرێكە لە بۆچوونی تیۆری، سەرۆك پێویستی بەوە نییە، بەڵكو پێویستە سیاسەتمەدارێكی باش بێت، ئەگەر سەیری رۆزفڵت، ڕێگان، كلینتۆن بكەین، بە وردی دەبینین خەڵك بەگشتی لەگەڵیان نەبوون، هەندێك خەڵك هاوڕایان بوون، چونكە ئەگەر وا نەبووایە نەدەبوونە سەرۆك، بەدڵنیایەوە خەڵكانێك لە پشتیانەوە بوون، بەڵام هەتا كلینتۆن پێشنیاری چاودێريی تەندروستی نەكرد، چی رووی دا؟ لە ڕاستیدا هیچ رووی نەدا، دەیتوانی خەڵك ڕێكبخات بۆ ئەو دەستپێشخەرییە پلە یەكەی، بەڵام پارتەكەی لە هەڵبژاردندا دۆڕاندی و كۆمارییەكان لە هەڵبژاردنی داهاتوودا كۆنتڕۆڵی كۆنگرێسیان كرد و باراك ئۆباما پڕۆژەی چاودێری تەندروستییەكەی دیسانەوە خستە بەردەم كۆنگرێس و بە زۆرینەی دەنگ تێپەڕی.
* بۆ وڵاتێكی وەك وڵاتە یەكگرتووەكان كە دوو پارتی سەرەكی هەیە، زۆرجار سەرۆك لە سەدا پەنجای زیاتری پشتگیريی خەڵكی هەیە، بەڵام لەو وڵاتانەی كە زیاتر لە دوو سێ پارت هەیە، سەرۆك ئەو پشتگیرییەی نییە و لەو وڵاتانەدا پارتە سیاسییەكان رۆڵیان هەیە لە پرۆسەی بڕیاردان و دەبنە ڕێگر لە بەردەم هەوڵەكانی سەرۆك بۆ بەدیهێنانی ئاواتەكانی خەڵك لەبەر ئەوەی نایانەوێت سەركەوتنەكە لەسەر دەستی سەرۆك بێتەدی، كەواتە چۆن سەرۆك لەوكاتە قورسە و پڕ لە فشارەدا كار بكات بۆ هێشتنەوەی نەتەوە بە یەكگرتوویی؟
- لە پرسیارەكەت تێدەگەم، پرسیارێكی زۆر بەجێیە. ئەگەر سەرۆك دەسەڵاتێكی رێژەيی تەواوی هەبێت، سەرەڕای ڕەخنەگرتن لێی، ئەوا پێداگیری دەكات لەو شتانەی كە دەرئەنجامێكی بۆ نەتەوە هەیە، خەڵك بەگشتی وەڵامیان بۆ دەرئەنجامەكان هەیە. هەمیشە مشتومڕ هەیە لەسەر ئەوەی كێ شتەكە بكات، بەڵام خەڵكی ئەوانەی كە پێشتر لەگەڵ سەرۆك نەبوون سەركەوتنەكانی ئەو دەسەڵاتە دەبینن، لێرەشدا سەرۆك دەتوانێت هاوپەیمانەتییەكەی فراوان بكات. بە زۆری لە وڵاتە دیموكراسییەكاندا، ناتوانین پێشبینی بكەین هەموو نەتەوە كە لە ناوخۆیدا بگۆڕدرێت، بۆیە پێموایە زۆر جار گۆڕان بە سەركەوتن دێتەكایەوە، زۆرجاریش سەركەوتنی گرنگ لە شكستەوە سەرچاوە دەگرێت.
* زۆر جار كە نەتەوە رووبەڕووی قەیرانێك دەبێتەوە، ڕاگەیاندن ڕۆڵ دەبینێت. هەندێك لە ڕاگەیاندنەكان ڕۆڵی باش و هەندێك ڕۆڵی خراپ دەگێڕن، لەم بارودۆخەدا چۆن سەرۆك هاوسەنگی ڕاگرێت لەنێوان پاراستنی ڕاگەیاندنی سەربەخۆ بۆ دیموكراسی و ڕێگرتن لە خراپ بەكارهێنانی ئەو ئازادییە؟
- بەگشتی ڕاگەیاندن ئەوە دەكات كە دەیەوێت، بۆیە دەتوانن یاسا دەركەن بۆ ئەوەی كە ئەمە ڕێكبخات و بە یاسا ئاشكراكردنی نهێنییەكانی دەوڵەت قەدەغە بكەیت و.. تاد، بەڵام لە بنەڕەتدا ڕاگەیاندن بە ئارەزووی خۆی دەتوانێت ڕەخنە بگرێت و كردووشیەتی. لە كاتە جیاوازەكاندا كە ئەمەریكا ڕووبەڕووی قەیران بۆتەوە. بۆ نموونە لە قەیرانە گەورەكانی وڵاتە یەكگرتووەكان، وەك سستییە ئابوورییە گەورەكە (the great depression) زۆربەی ڕاگەیاندنەكان كاتێك شتیان دەنووسی لە پێش هەڵبژاردنەكاندا ئەوا پاڵپشتی، یان هەڵمەتی كۆمارییەكانیان پەسەند دەكرد، نەك رۆزفڵت. لە جەنگی ڤێتنامدا ڕەخنەیەكی زۆر لە سەرۆك دەگیرا، تا گەیشتە خۆپیشاندان و پرۆتێستۆی زۆر و معارەزەیەكی زۆر لە سەرۆك هەبوو، هەموو ئەوانەش لە سەروەختی شەڕدا بوو. یان ئەبراهام لینكۆڵن كە ڕەخنەیەكی زۆری لێدەگیرا، تەنانەت لە جۆرج واشنتن -یش كە وەك موقەدەسێك وایە لە مێژووی ئەمریكادا، تۆمەس جێفەرسۆن كە كەسایەتییەكی گرنگی ئەمەریكایە لە كتێبەكەیدا بە ڕەخنەگرتن لە واشنتۆن دەست پێدەكات، كارەكان بەو شێوەیە بەڕێوە دەچن. لە دەستووردا ئەوە چەسپێندرا كە دەبێت دەسەڵاتی جێبەجیكردن ڕەخنە قبووڵ بكات، چونكە بێ ئەوانە دیموكراسی نابێت، هەرچەندە زۆر قورسە، بەڵام دەبێت واز لە ڕاگەیاندن بێنن هەر چییەك دەیەوێت بیڵێت، چونكە هەر كاتێك بتەوێت سنوورداریان بكەیت، هەنگاوێك گەڕاویتەوە دواوە و خەڵك بەرپەرچی ئەو دەسەڵاتە دەداتەوە كە دەسەڵات بە خراپی بەكاردەهێنێت، بۆیە بەڕاستی زۆر زۆر قورسە كە هاوسەنگی دروست بكەیت.
* ڕۆڵ و ئەركی سەرۆك چییە لە كاتی قەیرانەكاندا بۆ ئەوەی هەموو نەتەوە پێكەوە بهێڵێتەوە و دڵنیایی بداتە خەڵك كە بارودۆخەكە ئاساییە؟
- پێموایە ئەمە یەكێكە لە ڕۆڵە گرنگەكانی سەرۆك و كەس ناتوانێت ئەو ڕۆڵە بگێڕێت. دڵنیاكردنەوە شتێكی زۆر گرنگە بۆ ئەو خەڵكەی كە هەست بە نائارامی دەكەن لە قەیرانەكاندا، بۆیە بە شوێن دڵنیاییدا دەگەڕێن، هەندێك جار ئەو دڵنیاكردنەوەیە تەنیا لە وتنی ڕاستییەكان بە خەڵكەوە سەرچاوە دەگرێت، لەبەر ئەوەی دەیانەوێت ڕاستییەكان بزانن و بشزانن چۆن سەركردە مامەڵەی لەگەڵدا دەكات، بۆیە چەرچڵ یەكێك لە وتارە بەناوبانگەكانی بەوە دەست پێدەكات كە دەڵێت: «هەواڵەكانی فەرەنسا زۆر خراپە»، هەروەها بە خەڵكی بەریتانیای وت: «سەیركەن بارودۆخەكە زۆر خراپە و دەبێتە هۆی شەڕێكی درێژخایەن و وەڵامێك و چارەسەرێكی سادە نییە بۆ ئەمە و ناتوانم بڕۆم و بۆ سەر لە ئێوارە هیتلەر تێكبشكێنم، ناتوانم ئەمە بكەم»، بۆیە دەبێت ڕاستییەكان بە خەڵك بوترێت، تەنانەت ئەگەر بارودۆخەكە خراپیش بێت، دەبێت هەر ئەمە بكرێت. ناتوانیت وای پیشان بدەیت كە هەموو شتەكان بە باشی دەڕۆن تا بە سەرتا بشكێتەوە، ئەمەش دووبارە بەشێكی دەگەڕێتەوە بۆ ڕاگەیاندنی سەربەخۆ كە بتوانێت گوزارشت لەمە بكات، كە پیشانی بدات بەڕاستی بارودۆخەكە چۆنە، نەك دەست بكات بە كۆنتڕۆڵكردنی زانیاری، بەڵام دڵنیایی گرنگە.ش