پڕۆفیسۆر سەید گراوید راگری كۆلێژی دیراساتی ئەفریقیا و رۆژهەڵاتی ناوەڕاستە و سەرۆكی گرووپی دیراساتی كۆچبەران و كەلتوورە لە زانكۆی محەمەدی پێنجەم لە مەغریب. بۆ قسەكردن لە بارەی رەوشی ئێستای رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و شاڵاوی كۆچبەران لە سووریا و لیبیا و ناوچەكانی دیكەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستەوە بەرەو ئەوروپا و كاردانەوەی ئەرێنی و نەرێنی جیاوازی دەوڵەتانی ئەوروپی، ئەم وتووێژەمان لەگەڵ ئەنجامدا و بەمجۆرە رای خۆی بۆ گوڵان خستەڕوو.

پڕۆفیسۆر سەید گراوید لە زانكۆی محەمەدی پێنجەم لە مەغریب بۆ گوڵان:شاڵاوی پەنابەران دەوڵەتانی ئەوروپای خستۆتە بەردەم ئەمری واقیع بۆ ئەوەی چارەسەرێك بدۆزنەوە




* پێداگری و پاڵپشتی ئیقلیمی و نێودەوڵەتی بۆ ئەوەی ئەسەد لە دەسەڵاتدا بمێنێتەوە، ڕەهەندی «بەهاری عەرەبی» بۆ ناكۆكیی نێوان سوننە و شیعە گۆڕیوە، ئەمەش هۆكاری ئەو ئاوارە ناوخۆییانەیە لە سووریا و وڵاتانی دراوسێ. لە كاتێكدا دەمێكە ئەم كارەساتە پێشبینی كراو بووە، بەڵام بۆچی جیهان هەوڵ نادات كێشەی سووریا چارەسەر بكات؟
- دەبێت كێشەی سووریا لە ناو سیاقی گشتی پێوەندییەكانی دەسەڵات و بەرژەوەندییە ناكۆكەكانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست لە ناویاندا ناكۆكیی ئیسڕائیل فەلەستین و عێراقی پاش ٢٠٠٣ و دەستێوەردانە مێژووییەكانی دەسەڵاتدارانی ڕۆژئاوا لە سیاسەتی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست سەیر بكرێت. ئێران یەكێكە لەو یاریزانانەی كە كاریگەری زۆری داناوە لە سەر دەرئەنجامەكانی شۆڕشی خەڵكی لە سووریا،رووسیاش ڕۆڵێكی گرنگی لە پاڵپشتی رژێمی ئێستای سووریادا گێڕاوە، توركیا و وڵاتانی كەنداویش ڕۆڵێكی دژبەیەك و دوولایەنەیان لەم ناكۆكییەدا گێڕاوە. پێموایە یەكێك لەوە فاكتەرە گرنگانەی كە هەر زوو دەستێوەردانی سەربازی ڕاستەوخۆی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی لە سووریادا وەستاند، دەرئەنجامی شۆڕشەكانی لیبیا و میسر و یەمەن بوون. لەم سێ نموونەیەدا، لایەنە سەربازییە رادیكاڵییەكان، یان گرووپە ئیسلامییەكان چوونە ناو ئەو بۆشایی دەسەڵاتەی كە لە داڕووخانی رژێمەكان بەجێ مابوون و سیاقێكی بێسەروبەری وای دروستكرد كە دوایی زۆر ئاڵۆز بوو كۆنتڕۆڵ، یان ئیحتیوا بكرێت. پێموایە رژێمی سووریا كارتی هەڕەشەی رێكخراوە تیرۆریستییە ئیسلامیەكانی زۆر زیرەكانە بەكارهێنا، ئەمەش كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی لە بارەی هەڵوێستیان دژی رژێمەكە و رووداوەكانی ئیفلیج و دابەش كرد. هەروەها هەڵكشانی ئەمەش زیاتر بۆ ناكۆكیی تائیفی سوننە و شیعەكان هاوكێشەكەی ئاڵۆزتر كرد، لەبەر نەخشەی ئاڵۆزی ئایینی لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا.
* ئەگەر لەم بارودۆخە ئاڵۆزە سەبارەت بە ئەجیندای سیاسیی داعش قسە بكەین، ئایا تا چەند ئەجیندای سیاسی داعش خۆی لە شەڕی مەزهەبی شیعە و سوننەدا بەرجەستە كردووە؟
- یەكەم، من پێموایە داعش ئەجێندایەكی سیاسیی ڕوونی هەیە و تەنیا كۆمەڵگەی شیعەی نەكردووتە ئامانج، بەڵكو مەبەست درووستكردنی دەوڵەتێكە لە ناوچەكەدا. جا چ لە ئەفغانستان، عێراق، لیبیا، یەمەن یان سووریا بێت. گرووپە تیرۆریستییەكان سوودیان لە میتۆد و ستراتیژییەكانیان وەرگرتووە و جووڵاون بۆ گرتنەوەی ئەو بۆشاییەی كە لە رووخانی دیكتاتۆرەكانەوە بەجێماوە، هەمان ڕێگەیان لە سینای تاقیكردەوە. لەم خاڵەدا ناكۆكییە تائیفییەكان یەكێكە لە گرنگترین كارتەكان كە داعش بەكاری دێنێت، بەڵام هەمیشەش دەتوانن ئامانجەكانیان بۆ نیشاندەرە ناسنامەییەكانی دی فراوان بكەن، - لە ناویاندا مەسەلە نەژادییەكان-. لە ڕاستیدا لە ماوەی زیاتر لە چوارساڵی رابردوو، بێجگە لە تونس، هەڵوەشاندنەوەی لەسەرخۆی دەوڵەتانمان بینیوە. تا ڕادەیەك مێژووی كورت و حوكمی یەك لە دوای یەكی رژێمە سەركوتكەرەكان، بیرۆكەی دەوڵەتە، نەتەوە لە ناوچەكەدا تا ڕادەیەك لاوازە و سەرئەنجامیش ڕاگواستنی دانیشتووان بووە. هەمان پرۆسەمان لە ئەفغانستان و عێراق و لیبیا و یەمەن و سووریا بینی. من لایەنگیری «بیردۆزی موئامەرە» نیم و پێموایە كە هەموو لایەنەكان بەرپرسن و بەرپرسیاریەتی هاوبەشیان هەیە لەو دەرئەنجامانەی كە ئەمڕۆ دەیانبینین. سەرەڕای رژێمی سووریا و داعش، ئەوروپا و وڵاتەیەكگرتوەكان و توركیا و دەوڵەتانی كەنداو هەموویان راستەوخۆ، یان ناڕاستەوخۆ بەرپرسیارن لە ڕاگواستنی ئەو دانیشتووانانە. ئەوەی جێگەی سەرنجە ئەوەیە كە تەنیا پاش ئەوەی پەنابەران بڕیاریان دا ڕێگەیان بۆ ئەوروپا بگۆڕن، بووە قەیرانێكی نێودەوڵەتی گەورە. ئەردەن پێشوازی لە ژمارەیەكی زۆری پەنابەری فەلەستینی و عێراقی و سووری دەكات، لەكاتێكدا سەرجەم جیهان بە شێوەیەكی ناكاراییانە سەیری دەكەن. سەرەڕای هەموو ئەو وێنە تراژیدییانەی كە لەگەڵ جووڵانی پەنابەران بۆ ئەوروپادایە، پێموایە ئەم كۆڕەوە دەتوانرێت وەك نیشانەی بەهێزكردنی خەڵكیش بخوێندرێتەوە. بڕیاری پەنابەران بۆ بەدیهێنانی ویستی كۆمەڵییان و درووستكردنی كاریگەری لەسەر كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی، زۆر لە ئاستی نائومێدی و بێدەرەتانی ئەو كۆمەڵگەیانەی تیایدا بوون، پیشان دەدات. ئێستا ئەوروپا و كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی لە بەردەم ئەمرێكی واقیعدان و لەسەریانە بگەنە چارەسەرێكی هەمیشەیی بۆ پەنابەران و ئاوارەكانی شەڕ. بەڵام من بەش بە حاڵی خۆم زۆر دوودڵم لە بارەی ئەو شێوازەی میدیای ئەوروپی كێشەی پەنابەرانی لە ئەوروپا رووماڵ دەكات. دەزانم كە هاونیشتمانی و كۆمەڵەكان لە ئەوروپا كارایانە یارمەتی پەنابەران لە بەردەم ماڵەكانیاندا دەدەن و گوزارشت لە هاوكاری ڕاستەقینەیان بە بانگەشەكانیانەوە دەكەن. بەڵام میدیاكان و سیاسەتمەداران بێباكن لە بەكارهێنانی ئەم تراژیدیا مرۆییە بۆ ئامانجە سیاسییەكانیان، هەر لە وێنەی قوربانییانەوە بۆ سێلفییەكان لەگەڵ مناڵاندا و لە وتارە پێشوازییەكانی سیاسەتمەدارە ژن و پیاوەكان بۆ بانگەوازەكەی پاپاوە، پێموایە ئەوروپا لە هەڵمەتێكی پێوەندی گشتیدایە بۆ جوانكردنی ئەو وێنەیەی كە دەمێكە بە جەنگە یەك لە دوای یەكەكان و داگیركاری و حوكمی كۆلۆنیالی پیس بووە.
* بەڵام بە دیوێكی دیكەشدا ئەوەش دەبینین كە خەڵكی ئەوروپا دروشمی دژە پەنابەرییان بەرزكردووەتەوە و ڕەتیدەكەنەوە پێشوازی لەپەنابەران بكەن. پێشبینی ناكەیت كە دیاردەی پێكدادانی شارستانییەتەكان لە نێوان ئیسلام و مەسیحییەكانی ئەوروپا بەهۆی ئەو ڕەفتارانەی ئەوروپییەكان دژی پەنابەران ڕووبدات؟
- باوەڕم بە پێكدادانی شارستانییەتەكان نییە. ئەمە دروشمێكی ڕێونكەر و دروستكراوە بۆ خزمەتی ئەجێندایەكی سیاسی دیاریكراو. هەمیشە خەڵكی ڕێگەیان بۆ پێكەوەژیان و هاوبەشی دۆزیوەتەوە، ئێستا ئەوەی دەكەوێتە سەر ئەوروپا ئەوەیە بڕیار بدات كە چۆن ئەو پرۆسەی یەكخستنە پەرە پێبدات. چەند دەیەیەك لەمەوبەر، فەرەنسا كۆچبەرانی لە باكووری ئەفریقاوە وەرگرت و لە گەڕەكە گۆشەگیرە هەژارنشینەكاندا (HLM) نیشتەجێی كردن. دەرئەنجامەكانی ئەوە بوون كە پاش سێ نەوە، نەوەكانی ئەو كۆچبەرانە كە لە فەرەنسا لەدایكبوون و گەورە بوون، هەست دەكەن كە لەناو كۆمەڵگەكەی خۆیاندا پێشوازییان لێناكرێت. بۆیە ئەوروپا دەبێت لە ئەزموونەكانی ڕابردوو وانە فێربێت، ئەو پەنابەرانەی ئێستا لە ئەوروپان، لەدواییدا بۆ هیچ شوێنێك ناڕۆن و لەوێ دەمێننەوە.
* هەندێك وڵاتی ئەوروپی بانگەشەی ئەوە دەكەن كە تەنیا پێشوازی لە پەنابەرانی مەسیحی دەكەن، ئایا ئەمە هانی هەموو مەسیحییەكانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست دەدات كە بیر لە كۆچ بۆ ئەوروپا بكەنەوە و وڵاتەكانی خۆیان بەجێ بهێڵن؟
- دەبینم چۆن دانیشتووانی مەسیحی لە ئەردەن یەك دەخرێن و پێموا نییە مەسیحییەكانی ئەردەن بەم زووانە بۆ هیچ شوێنێك بچن. بانگەشەی پێشوازیكردن تەنیا لە پەنابەرانی مەسیحی خراپیی نییەتە و زۆر جار لە سیاسەتمەدارانی كینەدڵ وخەڵكانی نەزانەوە سەرچاوە دەگرێت. بەهەر حاڵ، مەسیحییەكانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست حاڵیان لە هاونیشتمانییە موسڵمانەكانیان باشتر نییە، كاتێك دێتە سەر ئەو وێنە گشتگیرە باوانەی كە میدیای ڕۆژئاوایی لەسەر رۆژهەڵاتی ناوەڕاست دروستیان كردووە. بەڵام هەروەك لە حاڵەتی پەنابەرانی سووریدا بینیمان، ئەوروپا تەنیا ئەگەر ڕووبەڕووی ئەمری واقیع بووەوە، ڕەفتار دەنوێنێت. سەرەڕای ئەوەی، ئێستا بیروبۆچوون و گوتاری دژبەیەك لە بارەی داهاتووی ئەوروپا و ئەو سیاسەتانەی كە دەبێت بگیرێتەبەر هەیە.