بارودۆخی سیاسیی كوردستان لە ئاڵۆزی نێوان حزبە سیاسییەكانەوە بەرەو جۆرێك لە لێكتێگەیشتن و سازان هەنگاو هەڵدەگرێت و خەریكە گرێ كوێرە سیاسییەكان دەكرێنەوە و تەپ و تۆزی حزبایەتیی تەسك دەنیشێتەوە.، لەم بارودۆخەدا یەكڕیزی نێوماڵی كوردستان و هاوهەڵوێستی حزبە سیاسییەكان مەرجی سەرەكیی سەركەوتنی كوردستانە.، بۆ قسەكردن لەسەر رەوشی سیاسی ئێستای كوردستان و كۆبوونەوەی لایەنە سیاسییەكان بۆ گەیشتن بە سازان، ئەم دیمانە تایبەتەمان لەگەڵ محەمەد رەئوف سەرۆكی ئەنجوومەنی سەركردایەتی یەكگرتووی ئیسلامی كوردستان ئەنجامدا و بەمجۆرە وەڵامی پرسیارەكانی گوڵانی دایەوە.

محەمەد رەئوف سەرۆكی ئەنجوومەنی سەركردایەتی یەكگرتووی ئیسلامی كوردستان بۆ گوڵان:هەڵبژاردنی سەرۆك لە لایەن خەڵكەوە شێوازی سیستەم دیاری ناكات دەسەڵاتەكانی پیشانی دەدات كە پەرلەمانییە یان سەرۆكایەتی


* ئەوەی رۆژی 19ی ئاب لە پەرلەمان روویدا، زۆر پێچەوانەی رێككەوتنەكەی بەرەبەیانی هەمان رۆژ بوو كە حزبە سیاسییەكان لە سەری رێككەوتبوون بۆ ئەوەی كۆبوونەوەی پەرلەمان دوابخەن، بەڵام سەرۆكایەتی پەرلەمان بە كۆدەنگی و رێككەوتنی لایەنە سیاسییەكان پابەند نەبوو، ئایا پێویستە پەرلەمان هەوڵی یەكڕیزی بدات، یان خۆی هۆكارێك بێت بۆ تێكدانی یەكڕیزی و خیتابی سیاسی كورد لەم قۆناخەدا؟
- بە ناوی خوای بەخشندە و میهرەبان. دیارە شەوی 18-19ی ئابی رابردوو تا بەرەبەیان هەموو لە كۆبوونەوەدا بووین و لە بەرەبەیاندا هەموولایەكمان بە كۆدەنگی رێككەوتین، كە كۆبوونەوەی پەرلەمان لە رۆژی 19ی ئاب دوابخرێت. هەر بۆیە چاوەڕێمان نەدەكرد سەرۆكایەتی پەرلەمانی كوردستان هەنگاوێك بە پێچەوانەی ئەو رێككەوتنە بنێت كە هەر پێنج لایەنە سەرەكییەكە بە كۆدەنگی لەسەری رێككەوتبووین، ئەمەش لەبەر دوو هۆكاری سەرەكی، یەكەمیان: مادام فراكسیۆنەكانی پەرلەمان لە پەرلەمانتارانی ئەو پێنج حزبە و حزبەكانی دیكە پێكهاتوون و لە كوردستاندا لیستی كراوە نییە كە 50%ی پەرلەمانتارەكان بێلایەن بن، ئەمە مانای ئەوەیە پەرلەمان 100% پەرلەمانی ئەو حزبانەیە كە بەشدارن لە پەرلەماندا، هەروەها پێش كۆبوونەوەی پێنج حزبەكەش، كۆبوونەوەیەك كرابوو كە هەموو حزبەكان و بە كۆتاكانیشەوە بەشدار بوون، شەویش كە پێنج حزبەكە كۆبوونەوە و لە بەرەبەیان گەیشتنە كۆدەنگی، ئیتر ئەمە مانای ئەوەیە پرسی دواخستنی كۆبوونەوەی پەرلەمان بووە رای گشتی حزبە سیاسییەكانی كوردستان. هۆكارێكی دووەم كە چاوەڕوان نەدەكرا سەرۆكایەتی پەرلەمان هەڵیبگرێت، ئەوە بوو مادام كۆدەنگیی هەموو حزبەكان لەسەر ئەوە بوو كە كۆبوونەوەی پەرلەمان دوابخرێت، دەبوو سەرۆكایەتی پەرلەمان بیزانیایە كە نیسابی یاسایی بۆ تەواو نابێت، كە نیسابی یاساییشی بۆ تەواو نەبێت، ئەوا مانای ئەوەیە ئەم پەرلەمانە كە ببووە كارتێك لە دەستی چوار حزبەكە، دەبوو نەهێڵدرێت ئەم كارتە بسووتێندرێت. ئەگەر ئەم كارتە سووتا، ئەوا پەرلەمان هیچ كارتێكی دیكەی بەدەستەوە نامێنێت، دەبوو سەرۆكایەتی پەرلەمان دووربین بووایە و ئەوەی لەبەر چاو بووایە بەوەی دەبێت ئەم پەرلەمانە هەیبەت و ئەرزشی بمێنێت و بڕیارەكانی پەكی نەكەوێت، چونكە ئەم پێنج حزبە دەمانویست، رێككەوتنەكەی نێوانمان تەواو بكەین و بە بڕیار و كۆدەنگی و بە حورمەت و هەیبەتی پەرلەمانەوە هەموو بچینە ناو پەرلەمان و لەناو پەرلەماندا ئیقرار بكرێت.
* بەداخەوە پەرلەمان هەڵوێستی پێچەوانەی بوو، بەرامبەر رێككەوتنی لایەنە سیاسییەكان، ئایا لە ئێستادا چۆن ئەم پرسە مامەڵەی لەگەڵدا دەكرێت؟
- لە ئێستادا دەبێت جارێكی دیكە پینە و پەڕۆی بكەین، هەر بۆیە ئەگەر ئێمە گەیشتینە كۆدەنگی و رێككەوتین كە بڕیارە كۆبوونەوەی رۆژی یەك شەمە (مەبەستی كۆبوونەوەی 30 ئابە، لەبەر ئەوەی ئەم دیمانەیە لە 27ی ئاب كراوە) بووە پڕۆژەیەكی هاوبەشی هەموو لایەك، ئەوا ئەم پڕۆژەیە دەبەینەوە پەرلەمان، بەڵام بەداخەوە ئەم پەرلەمانەی ئێستا ئەو پەرلەمانەی پێش كۆبوونەوەكەی 19ی ئاب نییە، كە دەبوو ئەو كۆبوونەوەیە نەكرایە. دیارە كێشەی ئێمە ئەوە نییە ئایا پەرلەمان شوێنی كۆدەنگییە، یان شوێنی یەكدەنگییە، ئەمە پرسی ئێمە نییە، پەرلەمان لە هەموو جیهان كاری پڕۆفیشناڵی تایبەتی خۆی هەیە و بە رێكوپێكی ئەنجامی دەدا، بەداخەوە ئیجتهادێكیان كرد، بەڵام سەركەوتوو نەبوو، بۆیە ئێستا كاتێك حزبە سیاسییەكانی ناو پەرلەمان بە كۆتاكانیشەوە، بە پرۆژەیەكی هاوبەش دەچنەوە پەرلەمان، كارەكان دەچنەوە سەر سكەی خۆی و كێشەكان چارەسەر دەبن.
* ئایا ناكرێت ئەم قەیرانەی ئێستای پەرلەمانی كوردستان، وەك گەمەی دیموكراتی شرۆڤە بكەین، لەبەر ئەوەی رێسای كەمینە و زۆرینەی ئەو گەمەیە ئەم قەیرانەی دروستكرد؟
- دەكرێت بە هەناسە و دیدێكی دیكەش ئەم بارودۆخە بخوێندرێتەوە. دەتوانین بڵێین ئەمەی ئێمەش جۆرێكە لە گەمەی دیموكراتی، بەڵام گەمەیەكی رۆژهەڵاتییانەی دیموكراتی، نەك گەمەی دیموكراتی ئەوروپی، یان ئەمریكی، ئەمە پیشانیدا ئاستی ئێمە لە دیموكراتی چەندە، پێمان خۆش بێت یان نە، هەناسەی دیموكراتیمان هەر ئەمەندەیە، بۆیە ئەركی ئێستای ئێمە ئەوەیە چۆن پەرە بە كەلتووری دیموكراتی خۆمان بدەین و وانە و پەند لەو رووداوە وەربگرین. ئێمە لە 2017 هەڵبژاردنمان لە پێشە، لە ئێستاوە بۆ 2017 پێچی مێزەرێكە زۆری نەماوە، بۆیە دەبێت بەرنامەمان هەبێت و بزانین لە ئێستاوە تا 2017 چی بكەین؟ چۆن ئەم پەرلەمانە دەست بەكار دەبێتەوە؟ چۆن ئەم حكومەتە دەخەینەوە رێ؟ ئەو چاكسازییەی بەنیازین كەی دەستی پێدەكەین؟ ئەو دەستوورەی دەینووسینەوە چۆن تا 2017 دەیكەینە دەستوورێكی مەحكەم و بە شێوەیەك دابڕێژرێت كە ئومێدێكمان بۆ ئایندە بۆ دروست بكات؟ هەروەها گرنگە ئەو راستییە لەبەر چاو بگرین و بزانین ئەم حزبانەی ئێستا لە كوردستان هەن، هەموویان هەڵقوڵاوی ئەم كۆمەڵگەیەن و لە دەرەوە هاوردە نەكراون. دەبێت دان بەو راستییەدا بنێین، كە كەم ئەزموون و نەشارەزاین لە دیموكراسیدا، ئەمە كێشەی هەموو كۆمەڵگەی كوردستانە بە حزبەكانیشەوە، ئەگەر كێشەی گەشەی سیاسی و كۆمەڵایەتی و ئابووریمان هەیە، ئەوە نەخۆشییەكە و هی هەموومانە، بۆیە نابێت ئەم كێشانە هەموو بدرێت بە سەر كەسێكدا، یان حزبێكی دیاریكراودا. هەموومان وەك یەك كەموكورتیمان هەیە، بۆیە لە ئێستادا كە خەریكە ئەم قەناعەتە دروست دەبێت، من گەشبینم بەوەی پشت بەخوا سوود و پەند لەم رووداوانە وەربگرین، هەروەها وانە و پەند وەربگرین لەم چەند مانگەی رابردوو لە بارودۆخێكی قەیران كەڵەكەبووی عێراق و كوردستان، بەداخەوە كاتێكی زۆرمان بەفیڕۆدا و دەبوو خۆمان بە پرسی دیكە سەرقاڵ بكردایە، بەڵام دیسان دووبارەی دەكەمەوە ئێستاش دەكرێت بە هەناسەیەكی قووڵتر و دەماخێكی ساردتر سەیری ئەو رووداونە بكەین و سوودی لێوەربگرین، نەك بچێتە خانەی كار و كاردانەوە و ئیستیفزاز كردن و بەستنەوەی بە حزبێك، یان كەسێكی تایبەتەوە. هیوادارم نەیكەنە قین و كۆنە قین بۆ ئەوەی بتوانین بەرەو ئایندەیەكی باشتر هەنگاو هەڵبگرین.
* وەك زۆر راشكاوانە ئاماژەت پێكرد، رای گشتی حزبەكان لە بەرەبەیانی 19ی ئاب لەگەڵ ئەوە بوو، پەرلەمان كۆبوونەوە نەكات، بەڵام پەرلەمان كۆبوونەوەی كرد و فەشەلی هێنا، دوای ئەمە هێرشێكی زۆر توند كرایە سەر یەكگرتوو، ئەم هێرشە لە پای چی كرایە سەرتان؟
- ئەوەی یەكگرتووی ئیسلامی بە لێدوانێك، تەنانەت بە وشەیەكیش ئازار دابێت لە سەر ئەم پرسە، زۆر ناخایەنێت پەشیمان دەبێتەوە، من لەمە دڵنیام، مەگەر كەسێك پەشیمان نەبێتەوە كە دەروونی نەخۆش بێت، ئێمە وەك لیستی خزمەت لە پرسی یەكلایكردنەوەی پۆستی پارێزگاری سلێمانیش كە میانگیریمان لە نێوان گۆڕان و یەكێتی دەكرد، زۆریان پێكردین و زۆر لێدوانی ناشرینیان لەسەر هەڵوێستی ئێمە دا، بەڵام دواتر كە گۆڕان و یەكێتی رێككەوتن و پۆستەكانیان دابەش كرد و كارەكە كەوتە سەر سكەی خۆی، ئەوەی قسەی سەقەت و رەقی لە دژی ئێمە كردبوو، پەشیمان بووەوە، ئەوانەی لە هەڵوێستی ئێمە تێدەگەیشتن و دەیانزانی ئەمە بەرهەمی ئەقڵێكی قووڵە و بۆ ئایندەی سلێمانی پێویستە وابیربكەینەوە، دوعای خێریان بۆ دەكردین، ئەمە لەكاتێكدا بوو ئێمە هیچ بەرژەوەندییەكی حزبی و شەخسیمان لەو هەڵوێستەی خۆمان نەبوو، تەنیا ئەوەندە بوو هەستمان كرد بوو زەمینەی سلێمانی سازە بۆ ئەوەی تێكبچێت، بەڵام ساز نییە بۆ ئەوەی گەشە بكات، ئێمە بۆچوونمان بەو جۆرە بوو، ئەگەر گۆڕان و یەكێتی نەگەنە قەناعەتێكی تەواو و پێكەوە ئیدارەی ئەو ناوچەیە نەكەن، سلێمانی تێكدەچێت. ئێمە دەمانویست ئەوان پێكەوە بۆ ئیدارەی ئەو ناوچەیە بگەنە قەناعەت و ئێمەش هاوبەشییان بكەین، ئەمە تەنیا رێگە بوو بۆ ئەوەی بارودۆخەكە تێكنەچێت، رۆڵی ئێمەش هەر بۆ ئەمە بوو، بۆیە دوای ئەو هەڵوێستەی ئێمە ئەوانەی هێرشی ناڕەوایان كردە سەرمان پەشیمان بوونەوە، ئەمجارەش لەسەر پرسی پەرلەمان ئەوانەی هێرشی توندیان كردۆتە سەرمان هەر پەشیمان دەبنەوە، لەبەر ئەوەی زۆرینەی خەڵكی كوردستان پشتگیری ئەم هەڵوێستەی ئێمە دەكەن، لە هەردوو پارێزگای هەولێر و دهۆك كەس هیچ ئیشكالیەتێكی نییە، بە شێوەیەكی گشتی خەڵكی سلێمانی ئیشكالیەتی لەسەر هەڵوێستی ئێمە نییە، لەوانەیە كادیرانی حزبێك، یان دوو حزب، هانی خەڵكانێك بدەن هێرش بكەنە سەر ئێمە، من لەمەشدا هەق بەوان دەدەم، چونكە ئەو خەڵكانەش هەقی خۆیانە لەوانە خەون و خەیاڵێكی هەبووبێت، بەرنامە و پلانێكی هەبووبێت، بەو كارە ئەو خەون و خەیاڵ و پلان و بەرنامەی لەبار چووبێت و خەونەكەی نەمابێت و بە حیسابی خۆی ئاو بردبێتی. ئەمە وای لێكردوون تووشی كاردانەوە ببن، بەڵام وردە وردە هێور دەبنەوە و پەشیمان دەبنەوە. ئێمە وەك یەكگرتووی ئیسلامی كوردستان لەسەر ئەم شتانە كێشەمان نییە، بەشی خۆمان كۆتایی تونێلەكە دەبینین، بۆچوونمان روون و ئاشكرایە، لەمەش زیاتر ئەگەر دیموكراسیەتیشمان قبووڵ بێت، دەبێت رەخنەشمان قبووڵ بێت، نەك قسەوتن و جنێودان، كۆمەڵگەی ئێمە كۆمەڵگەیەكی ئەخلاقی و پابەندی بەهاكانی ئیسلامی و كوردەوارییە، بۆیە زۆر زەحمەتە قسە پێوتن و جنێودان تەحەمول بكرێت، ئێرە ئەمریكا نییە ركابەرێكی سیاسی بە بەرامبەرەكەی بڵێت، هێندەی سەگەكەم لە سیاسەت دەزانێت و بەرامبەرەكەشی بە ئاسایی وەری بگرێت، ئەمە لای ئێمە جنێوە و خەڵك پیاوی لەسەر دەكوژێت، بۆیە لە رووی پەروەردەیی و پاشخانی ئەقڵی و كۆمەڵایەتییەوە ئەم وشە سووكانە لە فەرهەنگی كوردەواری و ئیسلامی ئێمەدا جێگەی نابێتەوە.، ئەو خەڵكانەی لە كوردستان بە رۆشنبیری مۆدێرنە و پۆستمۆدێرنە سیاسەت دەكەن، دەبێت بزانن زۆر هەڵەن، رۆشنبیری مۆدێرنە و پۆست مۆیرنە، رۆشنبیری كۆمەڵایەتی و سیاسیی ئێمە نییە. ئەوانەی دەیانەوێت بەو جۆرە سیاسەت بكەن، تا 50 ساڵی دیكەش بەردەوام بن، ناتوانن 2% كاریگەری لە سەر كۆمەڵگەی ئێمە دروست بكەن، نازانم بۆچی خۆیان بە شتێكی بێ بەرهەمەوە ماندوو دەكەن.
* ئەم بارودۆخەی ئێستا هەرێمی كوردستانی پێدا تێدەپەڕێت لە هەموو كاتێك زیاتر پێویستی بەوەیە كە یەكڕیزی نێوان لایەنە سیاسییەكان و یەكڕیزی خەڵكی كوردستان لەوپەڕیدا بێت، بەڵام ئەوەی دەیبینین ئەوەیە خەریكە حزبە سیاسییەكان كوردستان بەسەر دوو بەرەدا دابەش دەكەن، ئەمەش كاریگەریەكی زۆر سلبی لە سەر ئەم بارودۆخە دەبێت، ئایا چی بكەین بۆ ئەوەی دوور لە تێڕوانینی تەسكی حزبایەتی بەتایبەتی لەم قۆناخە مامەڵە لەگەڵ ئەم بارودۆخە هەستیارە بكرێت؟
- گرنگە لە ئێستاوە وردە وردە لە سەر پرسی سیاسەت كار بكەین. بپرسین ئایا سیاسەت پێناسەی چییە و چۆن پیادە دەكرێت؟ با وانەیەك لە رۆژئاوا فێر بین، پرسیار ئەوەیە ئایا سیاسەتی میكافیلی سەرچاوەی یەكەمی رۆشنبیری سیاسەتە، یان سەرچاوەی یەكەمی سەركردەكانە لەجیهاندا؟ میكافیلی دەڵێت: «دەبێت بەرژەوەندی خۆت بخەیتە پێش بەرژەوەندی هەموو كەسێك»، ئایا ئەم قسەیە چۆن مامەڵەی لەگەڵ كراوە و چۆن تەرجەمە كراوە بۆ پرۆسەی سیاسی نەتەوەكان؟ لە رۆژئاوا ئەم قسەیەی میكافیلی بەو جۆرە كاری لەسەر كراوە، كە مەبەست لە بەرژەوەندی خۆت، بەرژەوەندی سەركردەیەك، یان حزبێكی سیاسی نییە، بەڵكو مەبەست بەرژەوەندی نیشتمانییە. بۆیە ئەگەر سەیری دەرەنجامی ئەو سیاسەتە بكەین كە ئەمریكا پیادەی دەكات، ئەمریكا سیاسەتی میكافیلی پیادە دەكات، بەڵام ئەم سیاسەتە لەگەڵ دەرەوە بەكاردەهێنێت، نەك لە سیاسەتی ناوخۆی وڵاتدا، نەك لەگەڵ گەلەكەی خۆی، نە لەگەڵ حزبە ركابەرەكەی بەرامبەری، نەك لەگەڵ پەرلەمانەكەی خۆی، ئەمە پێمان دەڵێت، سیاسەتی ئەمریكا 100% میكافیلییە لەگەڵ دەرەوە، واتە بەرژەوەندی نیشتمانی ئەمریكا لە سەرووی بەرژەوەندی هەموو وڵاتێكی دیكەوەیە، بۆیە ئێمەش دەبێت ئەم سیاسەتە فێر بین، بەرامبەر بە دەرەوە دەبێت بەرژەوەندی نیشتمانیمان لە سەرووی هەموو بەرژەوەندییەكەوە بێت، بەڵام بەداخەوە ئێمە هاتووین بە پێچەوانەوە سیاسەتی میكافیلییانە بەرامبەر یەكتری بەكاردەهێنێن، ئەمە لە كاتێكدا رۆحی میكافیلییەت بە سیستمی كۆمەڵایەتی و ئەخلاقی ئێمە نامۆیە، بەڵام ئەگەر هەر ویستمان میكافیلییانە سیاسەت بكەین، دەبێت ئەم سیاسەتە بۆ دەرەوە و لەگەڵ دوژمنەكانمان بەكار بهێنین، نەك لەناو خۆمان، یان هەتا لەگەڵ دۆستەكانیشماندا.
* تاچەند لە كوردستاندا ئەم فیكرەی میكافیلی لە سیاسەتی حزبەكان بەرامبەر یەكتری بوونی هەیە؟ یان ئایا تاچەند سیستمی حزبایەتی بەهۆی ئەم سیاسەتەوە ئیفلیج بووە؟
- من جارێكی دیكەش بۆ گۆڤاری گوڵان ئەم قسەیەم كردووە و لە چەند دەزگایەكی راگەیاندنی دیكەش دووبارەم كردۆتەوە، بەوەی سیستمی حزبایەتی لە كوردستان سەقەتە و دەبێت چاك بكرێت. لە كوردستان حزب هەموو شتێكە، دیاردەیەكی دیكەی سەقەت و نامۆش هەیە، ئەویش ئەوەیە 75-80% ی تاكەكانی كوردستان هەر یەكەیان بە فەرمی ئەندام، یان لایەنگیری حزبێكی دیاریكراون، ئەمە لە هەموو دنیای دیموكراسیدا بوونی نییە.، لەبەر ئەوەی ئەگەر ئینتمای هاووڵاتی بۆ حزبەكان 20% تێپەڕێنێت، مەترسییەكی گەورە دروست دەكات، بۆیە لە وڵاتێكدا 80%ی ئەندامی حزبە سیاسییەكان بن، ئەوا ئەم رێژەیە رەنگدانەوەی دەبێت لە دامەزراوەكانی حكومەت، وەك هێزی پێشمەرگە، ئاسایش، ئابووری، بۆیە ئەم سیستمە سەقەت و ترسناكە، بەڵام هەتا بارودۆخەكەش بەمجۆرە بێت، بۆ ئەمە پێشنیارێكم كردووە و خەریكە پێشنیارەكەم سەردەگرێت، لەم پێشنیارەدا پرسیاری ئەوەم كردووە، چۆن شكۆ و هەیبەت بگێڕینەوە بۆ پەرلەمان؟ چۆن دەسەڵاتی حزبەكان كەم بكەینەوە؟ بۆچی هەموو پرسەكان لە ژێر چەتری مەكتەبی سیاسی حزبێك چارەسەر بكرێت، بۆچی لە پەرلەمان چارەسەر ناكرێت؟ ئەم پرسانە بەو جۆرە چارەسەر ناكرێت كادیرانی مامناوەندی و خوار مامناوەندی بنێرینە ناو پەرلەمان، گرنگە سەرۆك حزبەكان و كاربەدەستە دەستڕۆیشتووەكانی حزب بنێرینە ناو پەرلەمان، بۆ ئەوەی بتوانن لەناو پەرلەمان بڕیار بدەن، نەك ئەندام پەرلەمانێك هیچ بڕیارێكی پێنادرێت و دەبێت بگەڕێتەوە بۆ مەكتەبی سیاسی حزبەكەی بۆ ئەوەی ئیعاز وەربگرێت.
* ئێوە وەك یەكگرتووی ئیسلامی كوردستان، پێش ئەوەی پرسی سەرۆكایەتی هەرێم ببێتە مەسەلەیەكی ئاڵۆز لە نێوان حزبە سیاسییەكان، خاوەنی پرۆژەیەك بوون بەوەی ئەنجوومەنێك لە سەركردەی حزبەكان پێكبهێندرێت، ئایا ئەو پڕۆژەیەی ئێوە پشتگیری نەكرا، یان خۆتان پێشكەشتان نەكرد؟
- ئێمە ئەوەمان پێشنیار كردووە و ئومێدەوارین بۆ ساڵی 2017 ئیشی پێبكرێت، لە ساڵانی رابردوو ئەزموونێكمان پیادە كرد، بەشێكی سەركەوتوو بوو، بەشێكی سەركەوتوو نەبوو، بەتایبەتیش ئەو ئەزموونەی كە دەرگامان كردەوە ژمارەیەكی زۆر لە گەنجانی رۆشنبیر و راگەیاندكار بنێرینە پەرلەمان، ئەمە لەو روانگەیەوە بوو كە گەنج خوێنی گەرمە و بە دوای چاكسازی و شەفافیەتدا دەگەڕێت و شەرم ناكات و بە خوێن گەرمی خۆی هەندێك موجازەفە دەكات بۆ ریفۆرم و چاكسازی، لەم لایەنەدا هەندێك سەركەوتوو بووین و خێرمان لێ دیوە، بەڵام بە دیوەكەی دیكەدا ئەگەر سەیری پەرلەمانەكانی جیهان بكەین، دەبینین ئەم بەشەی دیكەی كاتێك سەركەوتوو دەبێت، كە خەڵكانی دەستڕۆیشتووی ناو حزب لە ناو پەرلەمان بێت، راشكاوانەتر سەرۆكی حزب سەرۆكی فراكسیۆنی پەرلەمانی بێت، سەرۆكی حكومەت سەرۆكی حزبی زۆرینە بێت، ئەم سیستمە لە هەموو دنیا هەیە، بەڵام ئێمە پێچەوانەكەیمان پیادە كردووە.، لە كوردستاندا سەرۆك حزبەكان خۆیان لە پەرلەمان بە گەورەتر دەزانن، دەڵێن با هەندێ لەو گەنجانە بنێرن بۆ پەرلەمان، ئەمە هەڵەیەكی ستراتیژی گەورەیە، بۆیە ئەگەر سەرۆك و سكرتێر و ئەمینداری گشتی حزبەكان، لەگەڵ دوو سێ لەو كادیرە پێشكەوتووانەی كە داینەمۆی حزبەكەن و لەگەڵ ژمارەیەك ئابووریناس و یاساناس پێكەوە هەموو لەناو پەرلەمان بن، ئەوا مانای ئەوەیە ئێمە گرووپێكی دەستڕۆیشتووی خاوەن بڕیار لە پەرلەمان دەبینین و پەرلەمان ئەو هەیبەتەی دەبێت كە سەرۆكی هەرێمی كوردستانیش (ئەوجا هەر كەسێك بێت) دەچێتە پەرلەمان و كارێكی ئاساییە سەرۆكی هەرێمی كوردستان لە بەردەم ئەم گرووپە دەستڕۆیشتووە خاوەن بڕیارە، ئامادە بێت پرسیاری لێبكەن و وەڵام بداتەوە، یان حیساب و كتابی لەگەڵ بكرێت. ئەمە ئاساییە لەبەر ئەوەی لە شەخسییەت و كەرامەتی خۆی ناترسێت، بەڵام لەم پەرلەمانەی ئێستا ترس هەیە لەبەر ئەوەی پەرلەمان ئەو هەیبەتەی نییە كە سەرۆكی هەرێمی كوردستان لە بەردەمیدا بەرپرسیار بێت، لێرەدا پرسەكە پەیوەست نییە بە شەخسی سەرۆكی ئێستای سەرۆكی هەرێمی كوردستانەوە، بەڵكو پرسەكە پەیوەستە بەوەی پەرلەمانەكانی جیهان چۆنن، با ئێمەش بەو جۆرە هەیبەت بۆ پەرلەمانی خۆمان دروست بكەینەوە. دەبێت لەوە دوور بكەوینەوە سەركردەی حزبێك بڵێت هەندێك گەنجم بۆ بنێرنە پەرلەمان. ئەمە لە راستیدا چ مانایەكی هەیە؟ مانەكەی ئەوەیە هەندێ گەنجم بۆ بنێرن شەڕم بۆ بكەن، ئەمە مانای ئەوەیە تۆ ئەو گەنجانەت بۆ شەڕكردن ناردووە، نەك پرسی گەورەتر. بێگومان ئەو گەنجانە شەڕەكەیان كردووە و شەڕێكی باشیشیان كردووە، بەڵام ئایا هیچ خێرمان لەو شەڕە بینیوە؟ نەخێر. ئەم واقیعە فێرمان دەكات، ئەگەر لە 2017 بارودۆخەكە لەبار بوو، توانیمان هەڵبژاردن بكەین، ئەوا دەبێت سەرۆك حزبەكان و كادیرە دەستڕۆشتووەكان لەناو پەرلەمان بوونیان هەبێت، بۆ ئەوەی بەو بڕیارانەدا بچنەوە، نەك بگەڕێنەوە بۆ حزبەكانیان بۆ ئەوەی بڕیار وەربگرن.
* ئێستا ئێمە لە شەڕێكی جیهانی سەختداین، بەشێك لە حزبەكان پێداگیری دەكەن، سیستمی سیاسی وڵات بگۆڕێت، ئایا لە كاتی شەڕدا ئەم كارە دەكرێت؟ ئایا دروستبوونی قەیران لە پەرلەماندا تا چەند بارودۆخەكە ئاڵۆزتر دەكات؟
- لە وڵاتێكی پێشگەیشتووی دیموكراتیدا ئەگەر ئەم كارە بشكرێت ئاساییە، بەڵام بۆ وڵاتێكی وەك وڵاتی ئێمە كە گڕوگاڵی دیموكراتی دەكەین و لە هەنگاوی یەكەمدا راوح دەكەین، ئەم گۆڕانكارییە ئەگەر مەحاڵیش نەبێت، ئاسان نییە، هەر ئەمەش وایكرد كە ئەمریكا و بەریتانیا و نەتەوە یەكگرتووەكان داوا لە پێنج حزبەكە و هەموو حزبەكانی كوردستان بكەن، لە بەر بارودۆخی سیاسی و ئاسایش و قەیرانی سیاسیی عێراق و شەڕی داعش، داوای ئەم گۆڕانكارییە بۆ ئێستا كاتی نییە و دوای بخەن. لەسەر ئەم پێشنیارەی ئەمریكا و بەریتانیا، كە دوو وڵاتی نموونەن بۆ پیادەكردنی دیموكراتی، ئەوان پێشنیارێكی لەو جۆرە بكەن، نابێت گومانمان هەبێت، ئەگەر ئەم پێشنیارە حزبێكی دەرەوەی پارتی بیكردایە، یان دەوڵەتێكی ئیقلیمی و تەنانەت عێراقیش بیكردایە، جێگەی گومان بوو، بەڵام ئەم پێشنیارەی ئەمریكا و بەریتانیا و نەتەوە یەكگرتووەكان بۆ دواخستنی ململانێ و ناكۆكییەكان، نابێت گومانمان لێی هەبێت و دەبێت دان بەو راستییەدا بنێین كە ئەوان ئایندەی وڵاتی ئێمە دەبینن، ئەوان لەناو واقیعەكە و لەسەر ئەرز بوونیان هەیە، ئاسمانی كوردستان بەڕێوە دەبەن. هەر بۆیە ئەو شەوە لە سەرەتای كۆبوونەوەكە و لە كۆتایی كۆبوونەوەكە ئەم راستیانەیان بۆ روون كردینەوە. هەر ئەمەش وایكرد بەرەبەیانی 19ی ئاب بگەینە كۆدەنگی بۆ ئەوەی پەرلەمان كۆبوونەوەكەی دوابخات، بەڵام بەداخەوە پەرلەمان پێچەوانە رەفتاری كرد، كاتێك ئەوان داوادەكەن پەرلەمان كۆبوونەوەكەی دوابخات، ئایا مانای چییە؟ دیارە مانای ئەوەیە راپۆرتی لیژنەی یاسایی بۆ هەمواركردنەوەی یاسای سەرۆكایەتی نەخرێتە دەنگدانەوە، واتە سەرۆكی هەرێمی كوردستان دەمێنێتەوە.
* ئێوە لە ماوەی دوومانگی رابردوو باشتر لە سێ لایەنەكەی دیكە هاوكێشەكەتان خوێندەوە، ئایا ئەم خوێندنەوەی ئێوە بۆ واقیعەكە لە چییەوە سەرچاوەی گرتبوو؟
- ئێمە لە سەرەتاوە هەستمان كرد ئەم كێشەیە بەرەو چارەسەركردنمان نابات، بەڵكو بەرەو قەیرانمان دەبات، بۆیە لە سەرەتاوە بە باشمان زانی سازانی سیاسی بخەینە پێش سازانی یاسایی، ئەمەش لەو روانگەیەوە بوو كە بە بێ سازانی سیاسی ناگەینە هیچ ئاكامێك. بۆ؟ لەبەر ئەوەی ئەو وتووێژ و كۆبوونەوانەی پێویست بوون بۆ ئەوەی لایەنە سیاسییەكان لە یەكتری تێبگەن، هێشتا دەستی پێنەكردبوو.پێش هەمووان پارتی دیموكراتی كوردستان هەر نەهاتبووە پێش و هیچ وەرەقەیەكی نەخستبووەڕوو، چوار حزبەكەی تریش هەندێك جار پێكەوە هەنگاویان هەڵدەگرت و هەندێك جاریش تاك و لۆ دەبوون، ئەمەش لەبەر ئەوە بوو دەست و دڵ وەك یەك نەبوو، بەرەو كام ئاڕاستە هەنگاو هەڵدەگرین. بێگومان شتێكی سروشتییە دەزگای تەشریعی قەیرانی هەبێت، بەڵام دەزگای جێبەجێكردن كە حكومەتە دەبێت بەردەوام بێت، لەبەر ئەوەی كارەكانی حكومەت پێوەندی بە ژیانی رۆژانەی خەڵكەوە هەیە.، هەر بۆ نموونە وڵاتی لوبنان ماوەی حەوت ساڵە قەیرانیان هەیە، هەروەها باڵیۆزی وڵاتی چیك لە دیدارێكدا لە ساڵی 2008 پێی گوتم، لە بەر ئەوەی لەناو پەرلەمانی چیك دابەشبوون هەیە بۆ دوو بەرەی وەك یەك، ماوەی یەك ساڵە نەتوانراوە كۆبوونەوەیەك بكرێت، بەڵام حكومەت كاری خۆی دەكات و هاووڵاتیانی ئاسایی هەست ناكەن دەزگای یاسادانان قەیرانی هەیە. بۆیە ئێمە لە 22ی حوزەیران لە مەكتەبی سیاسی یەكگرتوو بەیاننامەیەكمان دەركرد، داوامان كرد بە جارێ هەوڵبدەین سازانی سیاسی بكەین، بۆ ئەوەی پەرلەمان بەرەو ئاقاری ئیفلیجبوون نەڕوات و هەیبەتی خۆی لەدەست نەدات و ئەو كارتەی بە دەستیەوەیەتی با نەسووتێت. ئەمە مانای ئەوەیە ئێمە لە 22ی حوزەیران دەمانزانی ئەوەی 19ی ئاب روودەدات. ئێمە لەسەر سازان سور بووین هەتا شەوی 18-19ی ئاب توانرا لە نێوان پێنج لایەنەكە بگەینە سازان. بۆیە ئێمە لەگەڵ لایەنەكانیش جەختمان لەسەر ئەوە دەكردەوە، ئەگەر دەمانەوێت سیستمی وڵات بكەینە پەرلەمانی و خەمی پەرلەمانمانە، دەبێت بە هەناسەی قووڵ و تێگەیشتن لە یەكتر و ئەعسابی سارد مامەڵە بكەین. دەبێت بە ئیشكردن لەسەر كۆمەڵگە و سیستمی حزبایەتی بیكەنە سیستمی پەرلەمانی، نەك بە زۆر و فشار و شەڕی دەروونی و شەڕی راگەیاندن، بەمە تەنگژەكە نەك هەرچارەسەر نابێت، بەڵكو زیاتر قووڵ دەبێتەوە.
* لە وەڵامی پرسیارەكانی پێشوو باسی ئەوەت كرد كە هەرسێ لایەنی ئەمریكا و بەریتانیا و نەتەوە یەكگرتووەكان، داوایان لە هەموو حزبەكان كردووە، كە ئەم گۆڕانكارییە دوابخەن، پرسیاری ئێمە ئەوەیە ئایا لە كاتی شەڕێكی گەورە و جیهانی وەك شەڕی داعش، هیچ نەتەوەیەك بیری لەوە كردۆتەوە دەسەڵاتی سەرۆكەكەی كەم بكاتەوە، بەتایبەتی ئەو دەسەڵاتەی كە پێوەندی بە فەرماندەی هێزە چەكدارەكانەوە هەیە؟
- لە حاڵەتی شەڕی گەورەدا هەر هیچ شتێك نەكرێت باشە، ئەگەر كراش، شتی باش بكرێت، نەك شتێك بكرێت بارودۆخەكە تێكبدات و ئاڵۆزی بكات. ئەوەی كرا بەشێكی خەتای پارتیشی تێدابوو، لەبەر ئەوەی پارتی درەنگ هاتە دەست و درەنگ وەرەقەی خۆی پێشكەش كرد، بەڵام با واز لەوە بێنین، من لێرەدا دەمەوێت ئاماژە بەوە بكەم، ئەوەی لە شەوی 19ی ئاب هەر سێ لایەنی ئەمریكی و بەریتانی و رێكخراوی گشتی نەتەوە یەكگرتووەكان هاتن بە دەنگ ئێمەوە، من خۆم لە مێژوودا نەمبیستووە، ئەم دوو دەوڵەتە گەورەیە و لەگەڵ ئەو رێكخراوە گەورە نێودەوڵەتییە پێكەوە هەرسێكیان بێنە ناو كێشەی گەلێك، یان نەتەوەیەكی دیكەوە، ئەمە پێمان دەڵێت نەتەوە یەكگرتووەكان و بەریتانیا و ئەمریكاش ستراتییژیەتێكی گەورەیان لەم ناوچەیە هەیە و وێستگەی یەكەمی ئەم ستراتیژەش كوردستانە، هەر بۆیە لە ماوەیەكی زۆر پێوانەیی كەمدا وایانكرد كە حزبەكانی كوردستان بگەنە سازان، ئەمەش هەروەك چۆن ئۆباما لە ماوەی حەوت ساڵی سەرۆكایەتی خۆیدا نەیتوانیوە بڕیارێكی سەربازی بدات بۆ دەستێوەردان، بەڵام كە مەترسی كەوتە سەر هەولێر و دهۆك لە ماوەی 24 كاتژمێردا بڕیاری دەستێوەردانی دا، بۆیە گرنگە ئێمەی كوردیش وانە و پەند لەم بەهاناوە هاتنە وەربگرین. بەداخەوە لە كۆبوونەوە پێنج قۆڵییەكەدا، نەمانتوانی وێنەیەكی جوان لای ئەوان دروست بكەین، تەنانەت تا رادەیەك رەشبینیشیان لادروست بوو، هۆكاری ئەمەش ئەوە بوو، وڵاتی ئێمە لە ناو كۆمەڵێك قەیرانی شەڕ و دارایی و ئابووری نقووم بووە، كەچی حزبەكان هەموو توانای خۆیان خستۆتە سەر پرسێك، كە دەكرێت بە چوار كاتژمێر چارەسەر بكرێت، بەڵام بەداخەوە ئێمە بەچەند مانگ نەگەیشتینە هیچ ئاكامێكی ئەرێنی. بۆیە ئەم لایانەنانە ئەمانە دەكەنە دیكۆمێنێت، من هیوادارم ئەم واقیعە نەگەیەننە رای گشتی وڵاتەكانی خۆیان، بۆ ئەوەی پێمان نەڵێن ئەمانە زۆر زۆریان ماوە ببنە دەوڵەت.
* ئەگەر هەر لە چوارچێوەی پرسی هەڵبژاردنی سەرۆكی هەرێمی كوردستان و سیستمی پەرلەمانی ئەو پرسیارە بكەین، ئایا ئەو سیمایانە چین كە سیستمی سیاسی لە وڵاتێكی دیموكراتی دیاری دەكەن؟
- ئێمە وەك یەكگرتووی ئیسلامی قەناعەتمان بەو جۆرەیە، سیستمی سەرۆكایەتی و سیستمی پەرلەمانی بە دوو سێ مەرج دیاری دەكرێن، نەك هەر ئەوەی سەرۆك لە پەرلەمان هەڵدەبژێرێت، یان لەناو خەڵكەوە، بەڵكو مەرجی سەرەكی ئەوەیە دەسەڵاتی ئەم سەرۆكە چییە و چۆنە، لەم روانگەیەوە ئێمە بڕیارمان داوە سەرۆكی هەرێمی كوردستان هەر كەسێك بێت، نابێت سەرۆكێكی بێ دەسەڵات بێت. هەروەها نابێت پەرلەمان بێدەسەڵات بێت، دیسان نابێت ئەنجومەنی وەزیران و سەرۆكی ئەنجومەنی وەزیران بێدەسەڵات بێت. لە بری ئەمە پێویستە هاوسەنگییەك لەنێوان هەر سێ لەم دەسەڵاتانە هەبن. لەمەش زیاتر ئێستا كوردستان بە قۆناخێكدا تێدەپەڕێت، دەسەڵات لە هەركوێی ئەم سێ دەسەڵاتە كۆبكرێتەوە، جێگەی مەترسییە و بەرەو خراپە دەڕوات، هەر بۆ نموونە ئێستا دەسەڵاتەكان لە سەرۆكی هەرێم وەردەگرێتەوە، دەیدەیتە سەرۆك وەزیران، باشە لە ئێستادا سەرۆك وەزیران پارتییە و ئیحتمال زۆرە لە ئایندەشدا سەرۆكی حكومەت هەر لای پارتی بێت، بۆیە پرسیار ئەوەیە ئەگەر تۆ لەوە دەترسیت دەسەڵاتی زۆر بەرەو دیكتاتۆریەت بچێت، تۆ خۆت سەرۆك حكومەت دەكەیت بە دیكتاتۆر، ئەوجا سەرۆكی حكومەت با نێچیرڤان بارزانی نەبێت، یان هەر ئەندامێكی پارتی دیموكراتی كوردستان بێت، بۆیە باشترە هاوسەنگییەك هەبێت لە نێوان هەرسێ دەسەڵاتەكە، بۆیە بە بڕوای ئێمە ئەوەی شێوازی سیستەم دیاری دەكات، دەسەڵاتەكانی سەرۆكە نەك شێوازی هەڵبژاردنی سەرۆك، ئەوەندەی من تێگەیشتووم، حزبەكانی لە دەرەوەی پارتی بەو جۆرە سەیری ئەم پرسە دەكەن. ئەو حزبانە لەوە دەترسن ئەگەر سەرۆك لەلایەن خەڵكەوە هەڵبژێردرێت، ئەوا دەبێتە پشتا و پشت، یان پۆستی سەرۆكی هەرێم لە چوارچێوەی بنەماڵەی بارزانی دەرناچێت، هەر كامیان خۆی هەڵبژێرێت هەڵبژاردنەكە دەباتەوە، یان بەرەو سیستمی پادشایەتیمان دەبات، ئەمە ئەو بیانووانەیە كە حزبەكانی دەرەوەی پارتی لێی دەترسن و باسی لێوە دەكرێت. بۆیە من دەڵێم بۆ ئێستا گرنگە پارتی دیموكراتی كوردستان لە گوتاری سیاسیی خۆیدا ئەم مەترسییە بڕەوێنێتەوە، بەتایبەتی كە ئێمە لە كوردستان كە جیاوازییەكی زۆری رۆشنبیبری سیاسی لە نێوان زۆنی سەوز و زەرد هەیە، هەروەها هەتا ئێستا بەشێكین لە عێراق، زۆر دوورین لەوەی سیستمی پادشایەتی لەكوردستان دروست بكەین. بۆیە هەموو پرسەكە لەسەر ئەمەیە، ئەگینا با سەرۆكیش لەلایەن خەڵكەوە هەڵبژێردرێت، ئەگەر هیچ دەسەڵاتێكی نەدەیتێ و تەنیا دەسەڵاتەكانی پرۆتۆكۆڵی و تەشریفاتی بن، ئیتر چۆن ئەمە سیستمی سەرۆكایەتییە؟ بۆیە ئەوەی شێوازی سیستمەكە دیاری دەكات، دەسەڵاتەكانی سەرۆكە، من پێموایە لایەنە سیاسییەكان دەگەنە خاڵێكی هاوبەش، ئەویش ئەوە دەبێت سەرۆك لەلایەن خەڵكەوە هەڵبژێردرێت و لەبەردەم پەرلەمان بەرپرسیار بێت، لەم حاڵەتەدا ئەگەر سەرۆك دەسەڵاتیشی زۆر بێت، لەبەر ئەوەی لەبەردەم پەرلەمان بەرپرسیار دەبێت، هیچ مەترسی دروست ناكات.