پڕۆفیسۆر كریستۆفەر مۆریس، مامۆستای فەلسەفەیە لە زانكۆی ماریلاند و هەر دوو بڕوانامەی ماستەر و دكتۆرای لە بواری فەلسەفەدا لە زانكۆی تۆرینتۆ لە كەنەدا بەدەستهێناوە. هەروەها ئەندامی دەستەی راوێژكارییە لە سەنتەری توێژینەوەی پەیوەست بە ئەخلاق و سەروەریی یاسا لە زانكۆی پەنسلفانیا كە بایەخدانە مەعریفییەكانی پەیوەست بە فەلسەفەی ئەخلاقی و سیاسی، ئەخلاقی پراكتیكی، تیۆری یاسایی و تیۆری عەقلانییەتی پراكتیكی شرۆڤە دەكەن. گوڵان چەند پرسیارێكی لە بارەی پێوەندی نێوان ئەخلاق و سیاسەت و دەرئەنجامە خراپەكانی بە سیاسیكردنی ئەخلاق لە كۆمەلگە و كردنی بەرژەوەندییە سیاسییە بەرتەسكەكان بە بنەمای كاركردن، ئاڕاستە كرد، ئەویش بەم شێوەیە وەلامی پرسیارەكانی داینەوە.

كریستۆفەر مۆریس ئوستادی فەلسەفە لە زانكۆی ماریلاند بۆ گوڵان:زۆر جار دەبێت لایەنە سیاسییەكان بژاردەی قورس بگرنەبەر بەڵام پێوستە داب و نەریتەكانی دادپەروەری لەبەرچاو بگرن


* ئەرستۆ دەڵێت سیاسەت ململانێیە بۆ چاكەی گشتی، ئەمەش واتە سیاسەت هەمیشە بنەمایەكی ئەخلاقی هەیە، كەواتە چی روودەدات ئەگەر ئەم بنەما ئەخلاقیە نەمێنێت؟
- ئامانجی كاری سیاسی پێویستە چاكەی گشتی بێت، ئەمە بۆچوونێكی بەربڵاو و كاریگەرە و منیش قبووڵمە. ئەمەش ئەوە ناگەیەنێت كە هەموو لایەنە سیاسییەكان دەبێت تەنیا لەلایەن چاكەی گشتییەوە بجووڵێندرێن و هان بدرێن، لەبەر ئەوەی هەندێك لەوانەیە لەلایەن هیوا و ئاواتی كەسی، هەروەها چاكەی گشتییەوە بجووڵێندرێن. هەروەها دەبێت كاری سیاسی بە دادپەروەرییەوە ببەسترێتەوە. واتە زۆر جار لایەنە سیاسییەكان دەبێت بژاردەی قورس بگرنەبەر، بەڵام بە گشتی پێویستە ڕێز لە كۆت و بەندە بنەڕەتییەكانی دادپەروەری بگرن، ئەمەش واتە پاراستنی ماڵ و سامان و ژیانی خەڵك و رێزگرتن لە ڕێكارە دادپەروەرییەكان، بۆنموونە زەمانەتی یاسایی دەستەبەر بكرێت لە سەروەختی حوكمدان بە سەر بێتاوانەكاندا.
* كاتێك ململانێی سیاسی لە چاكەی گشتییەوە دەگۆڕێت بۆ ململانێ لە نێو پارتە سیاسییەكاندا، تا چ ڕاددەیەك كۆمەڵگە دەناڵێنێت بە دەست دۆگمای سیاسییەوە و تا چەندیش كۆمەڵگە دەبێتە پەرژینبەندێك بۆ ئایدیۆلۆژیای پارتە سیاسییەكان؟
- ئەمە پرسیارێكی زۆر قورسە و بە ئاسانی وەڵام نادرێتەوە، لەبەر ئەوەی زیاتر پشت دەبەستێت بە سیاق و بارودۆخە ناوخۆییەكە. هەندێك جار كێبڕكێ لە نێوان پارتە جیاوازەكاندا باشە، یان ئەنجامی باشی دەبێت، بەڵام هەندێ جاریش وا نییە. بە شێوەیەكی ئاسایی لە هەموو كۆمەڵگەكاندا جیاوازی بۆچوون هەیە لە سەر مانای چاكەی گشتی و چۆنیەتی بەدەستهێنانی. پارتە سیاسییە كێبڕكێكەرەكان نوێنەرایەتی ئەو بیروبۆچوونە جیاوازانە دەكەن و ڕێگە دابین دەكەن بۆ مامەڵەكردن لە گەڵی و گەیشتن بە بنچینەیەكی هاوبەش. بە دڵنیاییەوە زۆرجار كێبڕكێ لە نێوان لایەنەكاندا پرسەكان خراپتر دەكات. بۆ نموونە پارتێكی سیاسیی لاواز هەوڵ دەدات قەیرانێك دروست بكات بۆ ئەوەی دەسەڵات و نفووزی خۆی زیاد بكات و كێبڕكێكەرەكانی بڕووخێنێت، یان لەناوی بەرێت.
* لە كۆمەڵگە دیموكراتەكاندا پارتە سیاسییەكان مەرجێكی پێویستن بۆ نوێنەرایەتیكردنی خواستەكانی خەڵك، بەڵام لە وڵاتە تازە گەشەكردووەكاندا گرووپ و كەسایەتییەكان پارتەكان درووست دەكەن بۆ ڕێنوێنی و ئاڕاستەكردنی خەڵك، پێتوا نییە كە ئەم پارتانە كۆمەڵگەكانیان بە ئاقاریكی مەترسیداردا ئاڕاستە دەكەن؟
- دووبارە ئەمەش زیاتر پشت بە سیاقەكە دەبەستێت. دیموكراسی جۆرە سیستەمێكی حكومەتییە كە زۆر پشت دەبەستێت بە هەڵبژاردنە فەرمییەكان و ئەو دەزگا تەشریعییانەی كە بڕیارەكان بە دەنگدان دەر دەكەن، هەروەها پشت دەبەستێت بە لابردنی بەرپرسان لەلایەن جەماوەر و میكانیزمەكانی تر. لە كۆمەڵگە نادیموكراتەكاندا میكانیزمی تر هەیە بۆ گەیشتن بە هاودەنگی، بەلانی كەمەوە لەناو گرووپە بەهێزەكاندا. هەموو وڵاتە دیموكراتییەكان لە بنەمادا لە كۆمەڵگەی نادیموكراتییەوە گەشەیان كردووە و بە شێوەیەكی گشتی هەڵساون بە بەكارهێنانی ئەو نەریتە یاساییانەی كە بوونیان هەبووە لە كۆمەڵگەكانیاندا. بۆیە دەكرێت دامودەزگای باشتر لە ململانێی سیاسییەوە سەرهەڵبدەن، واتە دەكرێت لە چوارچێوەی ئەو نەریتانەی لە ئارادان، كار بۆ بنیادنانی كۆدەنگی بكرێت.
* ئەو پارتە سیاسییانەی لە وڵاتە تازە گەشەكردووەكاندان، هەوڵ دەدەن كە كۆمەڵگەكانیان بە سیاسی بكەن، ئەمەش مانای ئەوەیە كە خواستە مەدەنییەكان دەگۆڕن بە خواستی سیاسی، ئەمەش كێشەیەكی گەورەیە، تا چ ڕادەیەك بە سیاسی كردنی كۆمەڵگە دەرئەنجامی مەترسیدار بەرهەم دەهێنێت؟
- لە پرسیارەكەتدا جیاوازیت كردووە لە نێوان خواستە سیاسی و مەدەنییەكان. لە ڕۆژئاوادا چەند نەریتێكی مۆدێرن هەن كە جەخت لەسەر سوودەكانی «كۆمەڵگەی مەدەنی» دەكەنەوە لە بەرانبەر هەژموونی دامودەزگاكانی دەوڵەتدا. بەم مانایەش كۆمەڵگەی مەدەنی بە زۆری لە هەموو دامەزراوە ناسیاسییەكان، یان نادەوڵەتییەكانی كۆمەڵگە پێكدێت. بۆ نموونە خێزان، كۆمەڵگە بازرگانیەكان، كۆمەڵە هەرەوەزییە كرێكارییەكان، ڕێكخراوە ئایینییەكان، بڕوانە:
https://en.wikipedia.org/wiki/Civil_society.
بە زۆری دەسەڵاتداران هەوڵ دەدەن كە دەمەزراوە و ڕێكخراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنی تێكبشكێنن، بۆ نموونە یەكێتیی سۆڤیەت، عێراقی ژێردەستی سەددام حوسەین، ڕێكخراوی تیرۆرستی داعش. پێموایە ئەوە زۆر گرنگە كە «كۆمەڵگەی مەدەنی» تەندروست هەبێت و بپارێزرێت بۆ ئەوەی ڕێ لە ستەمكاری بگرێت. بۆیە ئەگەر لە پرسیارەكە باش تێگەیشتبم، ئەوە زۆر گرنگە كە زۆر لە «ئاواتە مەدەنییەكان» بپارێزرێن و بهێڵدرێنەوە. لە زۆربەی وڵاتاندا —وەك عێراق و كەنەدا و بەلجیكا و ئیسپانیا و بەریتانیا—كە گرووپی جیاوازی نەتەوەیی و ئایینی و زمانی هەیە، بە شێوەیەكی تایبەت گرنگە كە بوارەكانی ژیانی كۆمەڵایەتی دیاری بكرێت و ڕێگەیان پێ بدرێت كە بە شێوەیەكی سەربەخۆ لە دەوڵەت كار بكەن.
* لە وڵاتە تازە گەشەكردووەكاندا پارتە سیاسییەكان بەڕاستی بە بەها دیموكراتییەكانەوە پابەند نین، بەڵكو میكانیزمەكانی دیموكراتی بەكاردەهێنن، هەروەك پارتە ئیسلامییە سیاسییەكان، كەواتە دەرئەنجامە خراپەكانی گۆڕینی پرۆسە دیموكراتییەكان بۆ بەردەبازێك لەلایەن پارتە سیاسییەكانەوە چین؟
- پێش گرتنە دەستی دەسەڵات، رەجەب ئەردۆغان بە ڕاشكاوی وتی: «دیموكراسی وەك شەمەندەفەڕێك وایە، هەر كە گەیشتیتە شوێنی مەبەست، دادەبەزیت». ئەم بۆچوونە لەسەر دیموكراسی وەك ئامرازێك بۆ بەدیهێنانی ئامانجەكانی لایەنێك و لە دواییشدا وازهێنان لێی، بە ڕوونی مەترسیدارە. بۆچوونێكی تر كە زۆر بڵاوە، ئەوەیە كە دیموكراسی لە بنەمادا لە حوكمی زۆرینە پێكدێت. ئەم بۆچوونەش هەر مەترسیدارە لە بەرئەوەی پارتێك، یان گرووپێك لەوانەیە هەژموونی سیاسی بەدەست بهێنێت و كەمینەكان بەكاربهێنێت و دەستكەوتەكانی سەركەوتنی هەڵبژاردنەكە لە نێوان شوێنكەوتووەكانیدا دابەش بكات. دیموكراسی پێویستی بە بونیادە دەستوورییەكان هەیە كە كەمینەكان بپارێزێت. لە ڕاستیدا هەموو كەس لە دژی ئەوەیە خراپ بەكاربهێندرێت لەلایەن زۆرینەوە. «بڕگە یاساییەكانی ماف» كە چەسپاون، ئامانج لێی پاراستنی ئازادیی قسەكردن و كۆمەڵە هەرەوەزییەكان و مافە مەدەنی و یاساییەكان و ئازادی ئایین و ماڵ و سامانە. ئەمڕۆ زۆرجار بە دیموكراسی سنووردار دەوترێت «دیموكراسی دەستووری»، هەرچەندە لە كۆندا وتراوە «حكومەتی كۆماری».
* ئەگەر پارتە سیاسییەكان زۆر بایەخیان بە بەرژەوەندییە سیاسییە بەرتەسكەكانی خۆیان دا، ئەوا كۆمەڵگە بە دەست جەمسەرگیرییەكی توندەو دەناڵێنێت و ئەم جەمەسەرگیرییەش دەبێتە هۆی دابەشبوون و لێكجیابوونەوە و هەڵوەشان، چۆن بە باشی لەگەڵ ئەم مەسەلەیەدا مامەڵە بكەین؟
- زۆر فاكتەر دەتوانن لە جەمسەرگیریدا بەشدار بن. بۆ نموونە كۆمەڵگەی ئەمریكی ئێستا زۆر جەمسەرگیرترە، لەچاو سی یان چل ساڵ لەمەو پێش. زۆر هۆكاری جیاواز هەن بۆ جەمسەرگیری و بە شێوەیەكی نموونەیی پێویستە دامەزراوەكان لە دژی ئەمە بپارێزرێن. من زۆر شارەزاییم نییە لەم بوارەدا. بەڵام لێرەدا یەكێك لە نیگەرانییە گرنگەكان بۆ زۆر لە وڵاتە نادیموكراتییەكان و بۆ هەندێك وڵاتی دیموكراسیش گەندەڵییە، كە یەكێكە لە دەركەوتەكانی فەرامۆشكردنی چاكەی گشتی. یەكێك لە شێوە تایبەتییەكانی گەندەڵی كە زۆر وێرانكەرە ئەوەیە كە دەزگا سیاسییەكان بەكار بێت وەك ئامرازێك بۆ دەوڵەمەندكردنی خۆت و دۆستانت. پیادەكردنی مەرجی پێدانی پارە (بەرتیل) بۆ خزمەتگوزارییەكان لە زۆر وڵاتانی جیهاندا باوە و زۆر وێرانكەریشە. ئەگەر دەزگا حكومییەكان وەك ئامرازێك بۆ خۆدەوڵەمەندكردن سەیر بكرێن، ئەوا حكومەت ناتوانێت خزمەت بەو ئامانجانە بكات كە پێویستمانە. بڕوانە ئەم وتارە لە:
https:// en.wikipedia.org/wiki/ Political _ corruption.
هەروەها سارا چەیز كتێبێكی نایابی لەسەر ئەم بابەتە نووسیوە كە زۆربەی لە ئەنجامی ئیشكردنی لە ئەفغانستانەوە دەست كەوتووە، بۆ هەندێك لە وتارەكانی بڕوانە:
http://carnegieendowment.org/experts/?fa=712
بەتایبەتی بڕوانە ئەم چاوپێكەوتنە:
http://carnegieendowment.org/2015/07/15/global-kleptocracy/idi6
ئەوەی لە سەرەوە ئاماژەم پێدا لە سەر نەریتی كۆمارییەكان (حكومەتی كۆماری) جەخت لەسەر دەسەڵاتە وێرانكارییەكانی گەندەڵی و گرنگی «حوكمی یاسا» دەكاتەوە. دواجار ئەمەش زۆر گرنگە، بەڵام بابەتێكی زۆر گەورەیە بڕوانە:
http://worldjusticeproject.org/what-rule-law.
* پرۆسەی سەرەكی بۆ ڕێكخستنی كۆمەڵگە دروستكردنی سیاسەت و بڕیارە، ئەم دوو پرۆسەیەش بەرهەمی سیاسەتی گشتین، بەڵام ئەگەر سیاسەتی گشتی لە لایەن سیاسەتی تەسكی تایبەتەوە جێی گیرایەوە، ئەوا چی دەبێتە ڕێگر لە بەردەم پرۆسەی دروستكردنی بڕیاردا؟
- بەشێكی وەڵامی ئەم پرسیارە لە وەڵامدانەوەی پرسیارەكەی پێشووتردایە. وەڵامەكانم زۆر ئەبستراكتن، ئەمیش بەشێكی لەبەر ئەوەیە كە فەیلەسووفان ئەبستراكتانە بیردەكەنەوە و بەشێكی تریشی لەبەر ئەوەیە كە وەڵامە زۆر بەرجەستەكان تەنها دەتواندرێت لەلایەن ئەو كەسانەوە وەڵام بدرێتەوە كە لە بارەی هەلومەرجە سیاسی و كەلتوورییەكانی كۆمەڵگەكانی خۆیان دەزانن. هەرگیز لە عێراق و هیچ ناوچەیەكی كوردی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست نەبووم، بۆیە من لە پێگەیەكی لاوازدام و ناتوانم ئامۆژگاری بدەم. ئەو بایەخانەی لەودیو پرسیارەكانتەوە هەن، زۆر گرنگن و كێشەكانیش زۆر قورسن بۆ چارەسەر.