جواكیم كرۆتز ساڵی 2012 بڕوانامەی دكتورای لە بواری زانستی كۆمەڵایەتیدا لە زانكۆی ئەپسالا لە سوید بەدەستهێناوە. لە بەشی توێژینەوەی ئاشتی و تەنگژە لە هەمان زانكۆ وانە دەڵێتەوە. هەروەها توێژەرە لە ئەنیستیوتی سویدی بۆ كاروبارە نێودەوڵەتییەكان. پێشتریش لە ساڵی 2012-2013 بەڕێوبەر و لێكۆڵەری سەرەكی بووە لە پرۆژەی «كرانەوەی سیاسی لە میانمار: كاریگەرییەكانی لەسەر ناكۆكییە ئیتنییەكان»، هەروەها بەڕێوبەری پرۆژەی «ناكۆكی غەیرە دەوڵەتی و توندوتیژی تاكلایەنە» بووە. بۆ قسەكردن لەسەر شێوازی بەڕێوەبردنی تەنگژە و میكانیزمەكانی وەرچەرخانی تەنگژە بەرەو ئاشتییەكی هەمیشەیی، چەند پرسیارێكمان ئاڕاستەی پڕۆفیسۆر كرۆتز كرد و بەمشێوەیە راو سەرنجی خۆی بۆ گوڵان خستەڕوو.

جواكیم كرۆتز پسپۆڕ لە ئیدارەدانی تەنگژە و بونیادی ئاشتی بۆ گوڵان:بۆ ئەوەی بارودۆخی توندتیژیی تەنگژە بگۆڕێت بۆ ئاشتی، دەبێت بە شێوەیەكی واقیعییانە ریشەی كێشەكە دیاری بكرێت



* شارەزایان ئیدارەی تەنگژە وەك دیاردەیەك دەبینین بۆ دەستەبەركردنی ئاشتی و لە ڕاستیشدا لایەنە سیاسییەكان دەتوانن بگەن بە سازان، بەڵام هەندێكجار لایەنگرانی ئەو پارتانە هەر ناكۆكی لە نێوانیاندا دەمێنێت. پێتانوایە چۆن دەتواندرێت وەرچەرخانی تەنگژە بكرێت بە ئاشتی تەواو؟
- یەكەم لایەنی گرنگی ئەوەیە كە بۆچوونێكی واقیعی هەبێت لە سەر دژوارییەكانی وەرچەرخان لە كۆمەڵگەیەكی شەڕانییەوە بۆ كۆمەڵگەیەكی ئاشتییانە. ئەمەش ئەوە ناگەیەنێت كە باش نییە ئامانجی بەرزت هەبێت، بەڵكو بەو واتایە دێت كە تێگەیشتنێك هەبێت لەوەی كە ئەمە بەڕاستی گرفتێكی قورسە، دەتوانین بڵێین زۆر قورسترە لەوەی لە ئاشتییەوە بچیت بۆ شەڕ، هەروەها جێی سەرسوڕمان نابێت كە بڵێین ئیستیفزاز و كێشە و مەترسی هەرەسهێنانی كاتیمان دەبێت. ئەوەی پێویستە هەبێت، كاتێك ئەو كێشانە روو دەدەن، سەبر و ئارامی و ویستی چوونە بە شوێن ئەو هۆكارانەی هەرەسەكەیان لە بارودۆخە نوێیەكدا درووست كردووە، نەك پیشاندانی ئەوەی كە بە هۆی تەنگژەكانی پێشووەوە بووە، یان بە لانیكەمەوە پێوەندی بەوانەوە هەیە. لەوانەیە هەندێكیان وابێت، بەڵام زۆربەی جار هۆكارەكانی گرژی لە قۆناغی پاش تەنگژەدا جیاوازە لەو هۆكارانەی سەریان كێشاوە بۆ توندوتیژییەكانی پێشووتر. بۆ ئەوەی بگەین بە خاڵی «ئاشتی» لە نێوان تاكەكاندا، پێویستمان بە بنیادنانی متمانەیە هەم لە نێوان تاكەكان و هەم لەناو دەوڵەت و دامەزراوە سیاسییەكاندا. ئەمەش پرۆسەیەكی خاوە و قورستریش دەبێت پاش ناكۆكییە دوور و درێژەكان، یان بۆ ئەو تاكانەی ئەزموونی زۆر خراپیان هەبووە لە ناكۆكییەكانەوە، بەڵام ئەم بنیادنانی متمانەیە دەكرێت درووست بكرێت. بۆ ئەوەی كارئاسانی بۆ ئەم پرۆسەیە بكرێت، ئەوەش زۆر گرنگە كە دەوڵەت و دامەزراوە سیاسییەكان لەگەڵ «لۆجیكی ناكۆكیدا» نەڕۆن، لەبەر ئەوەی هەڵەكانی پەرەپێدانی متمانە لە نێو تاكەكاندا زیاد دەكات.
* لە پرۆسەی ئیدارەدانی تەنگژەدا، زۆرجار لایەنی سێیەم هەیە و ناكۆكییەكە بەهۆی لەبەرچاوگرتنی هاوسەنگی هێزەوە چارەسەر دەكات، بەڵام وەرچەرخانی تەنگژە پێویستی بە دامەزراوە هەیە بۆ گۆڕینی كینە بۆ ئاشتی. بە بۆچوونی ئێوە تا چ ڕادەیەك بنیادنانی ئەو دامەزراوانە گرنگن بۆ وەرچەرخانی تەنگژە؟
- بەداخەوە هیچ «گەرەنتییەك» نییە بەوەی چ جۆرە دامەزراوەیەك زامنی وەرچەرخانەكە دەكات، بەڵام زۆربەی لێكۆڵینەوەكانی بەردەست ئەوە پیشان دەدەن كە دروستكردنی دەسەڵاتی هاوبەش، یان دامەزراوەی بڕیار دروستكەرە گشتگیرەكان ئەگەرەكانی ئاشتی زیاد دەكات. بەڵام پێموایە كە فاكتەری هەرە گرنگ دروستكردنی دامەزراوەكان نییە، بەڵكو ئەوەیە چۆن ئیش دەكەن. ئەمەش بۆ نموونە واتە پۆلیس جیاكاری نەكات و بێلایەن بێت و هەموو مافەكانی هاونیشتمانییان دەستەبەر بكرێت و بە یەكسانی رێزی لێبگیرێت. ئەمەش گرنگە بۆ كەمكردنەوەی ئەو هۆكارانەی ئەگەری ڕوودانیان دەكرێت و سەردەكێشن بۆ ئیستیفزاز و ناڕازی بوون. هەروەها وەك نیشاندەرێكیش كە گۆڕان درووست بووە لە قۆناغەكانی پێش تەنگژە و ساتەوەختی تەنگژە بۆ قۆناغی دوای تەنگژە. ئەمەش ڕەنگە بە واتە هەندێك دەرئەنجامی ناجەماوەری هەبێت، بۆ نموونە كارێكی تاوانكاری لە كۆمەڵگەی پاش تەنگژەدا پێویستە بە هەمان جددییەتی ماوەی پێش تەنگژەكە لێكۆڵینەوەی تێدا بكرێت، بێ لەبەرچاوگرتنی ئەوەی ئاخۆ ئەنجامدەرەكەی «پاڵەوانە» یان «پیاوێكی خراپە».
* لە كۆمەڵگەیەكدا كە ناتوانرێت گرووپە جیاوازە ئایینی و نەژادییەكان جیابكرێنەوە، بەڵام مێژوویەكی خوێناوییان هەیە لەگەڵ یەكدا، تا چ ڕاددەیەك وەرچەرخانی تەنگژە، پێوەندی بە ئیدارەی تەنگژەوە هەیە بۆ دابینكردنی ئاشتی، نەك چارەسەرێكی كاتی؟
- بە بۆچوونی من ئیدارەی تەنگژە پرۆسەیەكە مەبەست لێی كەمكردنەوە، یان وەستانی توندوتیژییە و دۆزینەوەی ڕێگەیەكی گونجاوە بۆ كۆتایهێنان بە توندوتیژی رێكخراو لە نێوان لایەنە بەشەڕهاتووەكاندا. ئیدارەی تەنگژە تمووحی ئەوەی نییە، یاخود توانای ئەوەی نییە كە دەستەبەری چارەسەرێكی دەستبەجێ بكات بۆ ترس و بێ متمانەیی نێو گرووپەكان. كاتێك ئەم گرژییانە هەر دەمێننەوە، ئەوا هەمیشە مەترسی سەرهەڵدانی توندوتیژی نوێ لە ئارادا دەبێت. بەڵام ناتواندرێت بێ متمانەیی نێو گرووپەكان لە سەدا سەد كەم بكرێتەوە، ئەمەش پێویست نییە بە وردی قسەی لەسەر بكەین، بەڵام بە كورتی پێویستە ئامانجەكە سەرەتا ئەوە بێت كە هەر كاتێك جووڵێنەران ویستیان زۆرینەی دوو گرووپە نەژادییەكە سازبدرێن و رێكبخرێن بۆ ناو توندوتیژی، رێگرییان لێ بكرێت، دەكرێت ئەمەش لەبەر ئەوە بێت كە بۆچوونێكی باشیان هەیە لەسەر گرووپەكەی تر، هەروەها رەنگە گوێیان پێنەدەن، یاخود بە گوماناوە لەو كەسانە دەڕوانن كە هانی هەڵگیرساندنی توندوتیژی دەدەن. ئەگەر كات تێپەڕی و توندوتیژییەكی بەرفراوان رووی نەدا، ئەوا رەنگە زیاتر و زیاتر پێوەندییەكان بەرەو باشی بچن، بەڵام لە قۆناغەكانی سەرەتادا ئاسانترە جەخت لەسەر لاوازكردنی جووڵێنەران بكرێتەوە.
* زۆر جار رێكخراوەكانی نەتەوە یەكگرتووەكان بەتایبەتی پارێزەرانی ئاشتی هاتوونەتە ناو تەنگژەكانەوە، بەڵام هەموو چارەسەرەكانیان لا نەبووە. بۆ نموونە لە كێشەی نێوان ئیسڕائیل و فەلەستین، یان ناكۆكی نێوان پاكستان و هیندستان لە سەر كشمیر، دوای تەنگژەكە خوێناویتر لە جارانی پێشوو سەریانهەڵداوەتەوە. كەواتە هۆكارەكانی نەچەسپاندنی ئاشتی لەو ناكۆكییانەدا چین؟ هەروەها بۆچی لە فەرەنسا و ئەڵمانیا سەركەوتوو بووە؟
- هەرچەندە شارەزای كەیسی ئیسڕائیل فەلەستین و هیندستان و پاكستان نیم، بەڵام پێموایە زۆر جار دەستپێكردنەوەی توندوتیژییەكان بۆ ئیعتیباراتە سیاسییەكانی ناو لایەنە بەشەڕهاتووەكان دەگەڕێتەوە بۆ كارلێكی نێوانیان. ئەمەش واتە لە قۆناغە جیاوازەكاندا سیاسەتی ناوخۆیی ئیسڕائیل و فەلەستین و هیندستان و پاكستان ئەو كاراكتەرانەیان دروست كردووە كە كەڵكی خراپیان لە ناكۆكییەكە وەرگرتووە بۆ ئەوەی بە دەسەڵات بگەن، یان لە دەسەڵاتدا بمێننەوە. ئەگەر ئەم كەیسانە بە مێژووی فەرەنسا و ئەڵمانیا بەراورد بكەین كە لە پرسیاری دواتردا كردووتە، دەبینین ئەوا ئەو ئیعتیباراتە ناوخۆییە سیاسییانە لە زۆربەی جەنگەكانی نێوان ئەو دەوڵەتانەدا هەبوون كە بە درێژایی سەدەكان ڕووی داوە. لە ساڵی ١٩٤٥ ـەوە هیچ یەكێك لە سیاسەتمەدارە فەرەنسی و ئەڵمانییەكان هیچیان بە دەست نەهێناوە لە پەرەدان بە ئاكارە شەڕەنگێزییەكان، بەڵكو بەپێچەوانەوە بووە. سەرەڕای ئەوەش، كارلێكە كۆمەڵایەتی و ئابوورییەكان بە درێژایی سنوور كە هاووڵاتی فەرەنسی و ئەڵمانی تێیدا بەشدارن (وەك قوتابیان و گەشتیاران و.. تاد) ئەوە دەگەیەنێت كە زیاتر و زیاتر بۆتە كارێكی قورس و مایەی سەركەوتنی زۆر كەم دەبێت بۆ هەر كەسێك كە تەنانەت باسی هاونیشتمانییانی ئەو دوو وڵاتە بە جیاواز بكات.
* ئەگەر ئیدارەدانی ناكۆكی شكستی هێنا لە چارەسەری ناكۆكیدا، مەترسییەكانی داڕمان لە نێو دەوڵەتاندا وەك ئەوەی لە یوگوسلاڤیای پێشوو روویدا چین؟
- ئەمەش بەشێكی وەڵامەكەیە. پێویستە ئەوەمان لەبیر نەچێت كە زۆر لە یوگۆسلاڤییەكان پێوەندی خێزانی و هاتوچۆ و هاوڕێیەتییان لەناو گرووپە نەژادییە جیاوازەكاندا هەبووە و ڕەوشتی شەڕەنگێزییان ڕەتكردبووەوە و زۆریان وڵاتیان بەجێهێشت، یان هەوڵیان دەدا كە لە ناكۆكییەكەوە نەگلێن، كە ئەمەش بۆخۆی پێمان دەڵێت بۆچی بارودۆخی پاش ناكۆكییەكە لە وڵاتەكانی دواتردا تاڕادەیەك ئارامە، سەرەڕای بەرزی ئاستی توندوتیژی و شەڕەنگێزی لە جەنگدا. بە ڕادەیەك كە دەوڵەتی یوگۆسلاڤی لە سەردەمی (تیتۆ)دا شكستی هێنا لە وەرچەرخانی تەنگژە ناوخۆییەكانی گرووپەكاندا، پێموایە ئەمە بە تەواوی ڕاستە، بە شێوەیەكی تایبەتی لەبەر ئەوەی هەوڵی دەدا كە چارەسەرەكە لە سەرەوە بكات بە دامركانەوەی گرووپەكان لە جیاتی ئەوەی مافی یەكسانیان بداتێ. ئەوەی من تێی گەیشتووم، بونیادە سیاسییەكان و بیرۆكراسی دەوڵەت، بونیادەكانی كێبڕكێی نێو گرووپەكانی لانەبردووە، چونكە ئەوانەی كێبڕكێیان بۆ دەسەڵات دەكرد، نوێنەرایەتی ناوچە جیاوازەكانی وڵاتیان دەكرد. ئەو وانانەی لە یوگۆسلاڤیاوە فێردەبین ئەوەیە كە تەنانەت كاتێك پێوەندییە كۆمەڵایەتییەكانی نێو گرووپەكان بە لانیكەمەوە بەشێكی سەركەوتووانە بگۆڕدرێت، ئەوا تەنانەت لە دیكتاتۆریەتیشدا كێبەركێ سیاسییەكانی نێو گرووپەكان هێشتا هەر دەبێتە هۆی هەڵگیرسانی جەنگ.