پڕۆفیسۆر ئارۆڵ كرۆسیتان ئوستادی زانستی سیاسەتە لە زانكۆی هایلدبێرگ لە ئەڵمانیا و پسپۆڕ و تایبەتمەندە لە پێكهاتەی سیستمە سیاسییەكانی رۆژهەڵات و باشووری ئاسیا. بۆ قسەكردن لەسەر تەنگژەی پارتە سیاسییەكان لە كۆمەڵگەی تازە پێگەیشتوو و قۆناخی راگواستن دا، ئەم وتووێژەمان لەگەڵ ئەنجامدا و بەمجۆرە وەڵامی پرسیارەكانی گوڵان-ی دایەوە.

پڕۆفیسۆر ئارۆڵ كرۆسیتان لە زانكۆی هایلدبێرگ بۆ گوڵان:حزبی نادیموكراتی لەناو پرۆسەی دیموكراتیدا گەمەی سفر و سەد دەكات


* گەورەترین كێشەی حزبە سیاسییەكان لە كۆمەڵگەی دیموكراتی، پرسی نوێنەرایەتیكردنە، بەڵام حزبەكان ناتوانن وەك پێویست نوێنەرایەتی بكەن، ئەمەش جۆرێك لە ناڕەزایی دروستكردووە بەرامبەر ئەدای حزبەكان لە پرۆسەی دیموكراتیدا. ئایا كاتێك حزبەكان لە نوێنەرایەتیكردن شكست دەهێنن، تا چەند مەترسی لەسەر پرۆسەی دیموكراتی دروست دەكات؟
- دەكرێت بە دوو شێوە وەڵامی ئەم پرسیارە بدەینەوە، بە تێڕوانینی من ناكرێت بە شێوەیەكی گشتی بڵێین پارتە سیاسییەكان و سیستمی پارتایەتی شكستیان هێناوە لە ئەداكردنی ئەركە جیاوازەكانی خۆیاندا، چونكە لە دیموكراتییەتی نوێنەرایەتیدا بڕیارە پارتە سیاسییەكان نوێنەرایەتی بەرژەوەندییە سیاسییەكان و بۆچوونە سیاسییەكان بكەن، واتە هەڵبستن بە بەرجەستەكردنی بۆچوون و بەرژەوەندییە سیاسییەكان لە زۆرینەی سیاسی و بڕیاری سیاسیدا، هەروەها بڕیارە- پارتە سیاسیەكان- ئەو سیاسەتانە دابڕیژن كە پەیوەستن بە بەرژەوەندییە كۆمەڵایەتی و سیاسییەكانەوە. لە دیموكراسییە دێرینەكان و دیموكراسییە نوێیەكانیشدا ئەركی پارتە سیاسییەكانە كە زۆرینە گەڵاڵە بكەن و حكومەت پێكبهێنن. ئەوەی پێدەچێت زەحمەتتر بێت لە ئێستادا بە بەراورد بە ڕابردوو، بریتییە لە گەڵاڵەكردنی سیاسەتێكی ڕوون و قەناعەت پێهێنەر، ئەمەش پەیوەستە بەو پرسەی كە لە دیموكراسییە نوێنەرایەتییەكاندا پارتە سیاسییەكان لە بارودۆخێكدا كار دەكەن كە بارودۆخی نەتەوەییە. لە دیموكراسییەتە نوێنەرایەتییەكاندا سیستمە سیاسییەكە لە سایەی دەوڵەتی نەتەوەییدا هەڵدەسووڕێت. لەو بارودۆخە سیاسییانەدا كە ڕەهەندی بە جیهانیبوون و بە نێودەوڵەتی بوونیان تێدا بەرجەستە بووە، ئابووری بە جیهانی بوو، هەروەها ناڕەزایەتییە سیاسی و ئابوورییەكان بە چەشنێك كاریگەر دەبن، زەحمەت دەبێت بۆ پارتە سیاسییەكان بتوانن سیاسەتێكی ڕوون بەرهەم بهێنن كە چارەسەری سیاسی بۆ كێشەی سیاسی ڕاستەقینەی لەخۆ گرتبێت. لە دیموكراسییە نوێیەكاندا، مەسەلەكان جیاوازن، پارتە سیاسییەكان و سیستمی سیاسی بە دەست كێشەیەكەوە دەناڵێنن كە پێی دەوترێت «functional deficit»، واتە ئەدایەكی باشیان نییە لە نوێنەرایەتیكردنی بۆچوون و بەرژەوەندییە سیاسییەكان و ناتوانن سیاسەتێكی ڕوون بەرهەم بهێنن. هۆكاری ئەمەش ئەوەیە پارتە سیاسییەكان لە دیموكراسییە نوێیەكاندا زادە و هەڵقوڵاوی پرۆسەیەكی مێژوویی دوور و درێژ نین، بەڵكو لە زۆرێك لە دیموكراسییە نوێیەكاندا پارتە سیاسییەكان دیاردەی نوێن. لە ڕۆژگاری ئێستاشدا پێدەچێت پارتە سیاسییەكان كەمتر گرنگ بن لە دیموكراسییە نوێیەكاندا بە بەراورد بە گرنگی پارتە سیاسییەكان لە مێژووی ڕابردووی دیموكراسییە دێرینەكاندا، ئەویش لە پێوەندی بە بۆچوونە سیاسییەكانەوە، لە ئێستادا بۆچوون و بەرژەوەندییە سیاسییەكان بە زۆری لەلایەن پارتە سیاسییەكانەوە نوێنەرایەتی ناكرێن، بەڵكو لەلایەن ڕاگەیاندن و سەركردە سیاسییەكان و گرووپە كۆمەڵایەتییەكان و ڕێكخراوە كۆمەڵایەتییەكانەوە نوێنەرایەتی دەكرێن.
* حزبی سیاسی بەرهەمی پێداویستی كۆمەڵگەی دیموكراتییە، بەڵام لە كۆمەڵگە تازەپێگەیشتووەكان و وڵاتانی دوای كۆڵۆنیاڵی، حزبی سیاسی بوونی هەیە، بەڵام حزبەكان بەرهەمی مقاوەمەتن و هەر ئەم حزبانەش جڵەوی بونیادی دیموكراسی دەگرنەدەست، ئایا پرۆسەی وەرچەرخانی حزب لە حزبی شۆڕشگێڕەوە بۆ حزبی دیموكراتی تا چەند بۆ پرۆسەی دیموكراسی گرنگە؟
- ئەمە بەندە بە مۆدێلی كۆتایی هێنان بە كۆڵۆنیاڵیزمەوە، ڕاستە لە هەندێ وڵاتی كۆلۆنیاڵیكراودا لە ڕێی خەباتی شۆرشگێڕییەوە توانرا سەربەخۆیی و سەروەری بەدەست بهێندرێت، بەڵام لە هەندێ وڵاتدا توانرا بە گرتنەبەری ڕێگەی گفتوگۆ، بگەنە سەربەخۆیی و كۆتایی بە كۆڵۆنیاڵیزم بهێنن. لە هەندێ وڵاتیشدا هێزە كۆڵۆنیاڵییەكان خۆیان بڕیاریاندا بكشێنەوە، بۆ نموونە لە ساڵانی شەستەكاندا بەریتانی و فەڕەنسییەكان بڕیاری كشانەوەیان لە هەندێ وڵاتی ئەفریقی دا، لەبەر ئەوەی چیتر نەیاندەتوانی حوكمڕانی ئەو وڵاتانە بكەن. كێشەكە لە پارتە شۆڕشگێڕییەكاندایە، لەبەر ئەوەی پارتە شۆڕشگێرییەكان سیاسەت وەك خەباتێكی سیاسی دەبینن، لە دیدگا و تێڕوانینی پارتە شۆڕشگێرییەكانەوە سیاسەت بریتییە لە «zero-sum game»، هەروەها پارتە شۆڕشگێرییەكان پەرە بەو ئایدیۆلۆژییانە دەدەن كە یەكناگرنەوە لەگەڵ بنەماكانی دیموكراسیەتی نوێنەرایەتیكردندا، وەك لێبووردەیی و بینینی سیاسەت وەك گەمەیەك، ئەمە كێشەی پارتە شۆڕشگێرییەكانە. پارتە شۆڕشگێرییەكان پەنا بۆ بەرپاكردن و هەڵگیرساندنی شۆڕش دەبەن، بەڵام مەرج نییە ئەمە لە كۆتاییدا سەربكێشێت بۆ دیموكراسی، بەڵكو بە زۆری فۆرمێكی دیكەی خۆسەپێنی لێ بەرهەم دێت، لە زۆرێك لە وڵاتانی دوای كۆڵۆنیاڵی و دوای شۆڕشدا ئەمە ڕوویدا، وەك ئەوەی لە وڵاتانی ئەفریقیا و بەتایبەتی لە وڵاتانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا بەدی كرا. لەبەر ئەوە دەبێت جیاوازی بكەین لە نێوان ئەو وڵاتانەی دوای كۆمۆنیستی كە لە ڕێی خەباتی شۆڕشگێرییەوە سەربەخۆییان بەدەست هێنا، لەگەڵ ئەو وڵاتانەی لە ڕێی ناتوندوتیژییەوە، یاخود بە شێوازی ناشۆڕشگێڕی بە ئاواتی سەربەخۆیی و سەروەری گەیشتن. ئەمە جیاوازییە گرنگەكەیە، بە مانا كۆن و تەقلیدییەكەی شۆڕش سەرناكێشێت بۆ دیموكراسی، بەڵكو سەردەكێشێت بۆ فۆرمێكی دیكەی نەتەوەیی خۆسەپێن.
* لە وڵاتانی ئیسلامی و عەرەبیدا حزب ناسنامەیەكی ئایینی هەیە، ڕاشكاوانەتر دەیەوێت بگاتە دەسەڵات و شەریعەتی ئیسلامی پیادە بكات، ئایا تا چەند حزبی ئایینی میكانیزمی دیموكراسی بۆ لە ناوبردنی دیموكراسی بەكار دەهێنێت؟
- دەكرێت ئەوە مایەی كێشە بێت و لە ڕاستیدا ئەوە تەحەددییەكە ڕووبەڕووی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بۆتەوە، بەڵام ئەگەر لە پەرەسەندنی سیاسەت بڕوانین لە باكووری ئەفریقیا و رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا- هەروەها لە رۆڵی پارتە ئایینییەكانی دیكە لە بەشەكانی دیكەی جیهاندا-، ئەو پرسیارە بكەین كە ئایا چەند پارتی ئیسلامی لە ڕێی دیموكراسییەوە دەسەڵاتیان گرتۆتە دەست؟ لێرەدا دەتوانین ئاماژە بە ئیخوان موسلمین لە میسر و بەرەی ڕزگاری «جبهة الانقاذ» لە جەزائیر بدەین، بە دڵنیاییەوە ئیسلامییەكانی تونس لە ساڵی 2012، هەروەها ئاك پارتی لە توركیا، ڕەنگە لە شوێنی دیكەش ڕوویدا بێت، كەواتە چوار حاڵەت و چوار كەیست هەیە. ئەمەش واتای ئەوەیە چەند حاڵەتێكی كەم هەیە كە پارتە ئیسلامییەكان، یان ئایینییەكان، یان ئیسلامیستەكان توانیبێتیان سەركەوتوو بن لە هەڵبژاردنەكاندا و جڵەوی دەسەڵات بگرنە دەست و حكومەت پێكبهێنن. لێرەدا دەتوانین بڵێین –بەلای كەمەوە لە تونس- ئیسلامییەكان پتر بەرەو میانڕەوی هەنگاویان ناوە، كاتێك لە دەسەڵاتدا بوون، ئەمەش بۆ چەند هۆكار دەگەڕێتەوە. لە میسردا كودەتا كرا بەسەر حكومەتدا، بەڵام ئێمە نازانین ئایا حكومەتەكەی ئیخوان موسلمین چ جۆرە سیاسەتێكی دەگرتەبەر و ئایا چ جۆرە سیاسەتێكی پەرە پێدەدا، ئەگەر هاتوو لە دەسەڵاتدا بمابانەوە. زەحمەتە ئەمە بزانین و زەحمەتە ئەمەمان پێ یەكلا بكرێتەوە. بۆچوونێك هەیە پێیوایە كە لە ڕوانگەی سیاسییەوە ئەو پارتانە لە ناكۆكی و دژیەكیدان، لەبەر ئەوەی پارتە ئیسلامییەكان، یان ئایینییەكان دەیانەوێت بە دیموكراسی دەسەڵاتی سیاسی بگرنە دەست، بەڵام كاتێك لە دەسەڵاتدا دەبن، دەیانەوێت سیستمە دیموكراسییەكە هەڵبوەشێننەوە، چونكە دەیانەوێت بۆ هەتا هەتایە لە دەسەڵاتدا بمێننەوە. كەواتە بیرۆكەكە ئەوەیە یەكجار هەڵبژاردن بكرێت «one man، one vote، one time». بیرۆكەیەكی دیكە هەیە ئەوەیە كە پارتە ئیسلامییەكان- ئایینییەكان- پتر میانڕەو دەبن كاتێك دەگەنە دەسەڵات. لە ڕاستیدا بەڵگەیەكی عەمەلی كەم هەن لەبارەی ئەوەی كام یەك لەم دوو ئایدیایە ڕاستن، بەڵام من ئەوەندە ڕەشبین، یان بە گومان نابم لە ئاست پارتە ئیسلامییەكان، یان ئایینییەكان، یان ئیسلامیستەكان لە باكووری ئەفریقیا، یان رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا، چونكە ئەگەر لە ئاك پارتی بڕوانین – لە توركیا- ئەوا هەندێ هەوڵ لە ئارادایە بۆ كەمكردنەوە و سنوورداركردنی مەودای دیموكراسی، بەڵام ئایا ئەمە لەبەر ئەوەیە كە ئاك پارتی پارتێكی ئایینی یان ئیسلامییە؟ یاخود پێوەندی هەیە بەوەی خودی ئەردۆغان پەرۆشی دەسەڵاتە؟ لە پەرەسەندنی دیموكراسی لە توركیا بڕوانە لە پێوەندی بە ئازادییە مەدەنییەكان و مافە سیاسیەكانەوە، هەروەها ئەگەر لە پرسی كەمینەی كورد لە توركیا بڕوانیت، ئەوا تاوەكو هەفتەی پێشوو بارودۆخەكە بەرەو باشتر چووبوو، بە بەراورد بە حوكمڕانیی خۆسەپێنی سەربازی لە هەشتاكان و نەوەدەكاندا. لەبەر ئەوە من ئەوەندە بە گومان نیم، ئەگەرچی بە دڵنیاییەوە عێراق وڵاتێكی تایبەتە.
* بەڵام تەنانەت لە عێراقیشدا مەترسی ئەوە هەیە بەرەو خۆسەپێنی بچێت؟
- من هاوڕام لەگەڵتاندا و ڕەنگە ئێوە خۆتان بارودۆخی خۆتان باشتر بزانن. دیموكراسی لە عێراقدا ڕووبەڕووی چەندین كێشە و تەحەددی بۆتەوە. بەڵام مەرج نییە من بوونی حزبی ئیسلامی، یان ئایینی بە كێشەی سەرەكی لە بەردەم بەرەوپێشچوون و پەرەسەندنی دیموكراسی دابنێم لە عێراقدا، بەڵكو پتر گرێی دەدەمەوە بە پێوەندییە تایفەگەری و ئیتنییەكانی نێو گرووپە جیاوازەكانەوە، لە نێوان شیعە و سوننە و لە نێوان كورد و عەرەبدا. لە عێراقدا چەندین گرووپی جیاواز هەن. هەروەها لە پێوەندی بە دامەزراوەكانەوە ئەوا دەسەڵاتێكی جێبەجێكاری بەهێز و پەرلەمانێكی لاواز هەیە. كەواتە چەندین كێشە هەن لەم وڵاتەدا.
* ئاشكرایە لە سەردەمی شۆڕشی تەكنەلۆژیادا تێكدانی سەقامگیری كۆمەڵگە ئاسانە، بەڵام گێڕانەوەی سەقامگیری بۆ كۆمەڵگە ئاسان نییە، حزبە سیاسییەكان ئامرازێكی باشن بۆ ناسەقامگیریی، ئایا چۆن دەتواندرێت حزبەكان بكرێنە ئامرازێك بۆ گێڕانەوەی سەقامگیری بۆ كۆمەڵگە؟
- بە ڕاستی ئەوە پرسیارێكی باشە، ئەگەر وەڵامی ئەم پرسیارەم بزانیبایە ئەوا نەدەبوومە مامۆستای زانستە سیاسییەكان و لە زانكۆ وانە بڵێمەوە، بەڵكو دەبوومە راوێژكاری زۆرێك لە وڵاتان و مووچەیەكی بەرزیشم وەردەرگرت. ڕەنگە وەڵامێكی قەناعەت پێهێنەریش لە ئارادا نەبێت بۆ پرسیارەكەی ئێوە. ڕەنگە كەم تا زۆر لە دیموكراسییە سەقامگیرەكانیشدا ئەم وەڵامە لە ئارادا نەبێت، نەك لەو دیموكراسیەتەی پێش چەند ساڵێك لە عێراقدا بوونی هەبوو، واتە دیموكراسییەتێك كە ئاسایش و ئارامی و خزمەتگوزارییەكان دابین بكات بۆ هاووڵاتییەكانی، لە هەمان كاتدا ئەو دەرفەتەش بۆ هاووڵاتیان بڕەخسێنێت كە بەشداری لە كاروبارە گشتییەكاندا بكەن. دیموكراسی پێویستی بە ڕێككەوتنی نوخبەكان هەیە، مەبەستم لە ڕێككەوتنی نوخبەكان ئەوەیە، كە دیموكراسی لەو وڵاتانەدا كە دابەشبوونی قووڵیان تێدایە، وەك عێراق و وڵاتە تازەگەشەكردووەكان، دەبێت نوخبەكان بە نوخبەی سیاسی و ئایینی و سەربازی و ئابووری و تایفەگەری و ئیتنییەكانەوە، بگەنە ڕێككەوتنێكی بنەڕەتی. واتە لە دیموكراسییە سەقامگیرەكان و لەو دیموكراسییەكانەشدا كە وڵاتەكە دابەشبوونی قووڵی تێدایە، پێویستە ڕێككەوتنی نێوان نوخبەكان بێتە ئاراوە. واتە نوخبەكان ڕێككەون لەسەر چارەسەركردنی ناكۆكی و جیاوازییەكانیان. پارتە سیاسییەكانیش دەتوانن درێژە بە ڕێككەوتنی نوخبەكان بدەن، بەڵام ئەوەی بەڕاستی گرنگە ڕێككەوتنی نوخبەكانە. لە وڵاتانی وەك عێراق و ئەو وڵاتانەی بە دەست دابەشبوونی قووڵەوە دەناڵێنن، ڕێككەوتنی نوخبەكان لە پارتە سیاسییەكان گرنگترە، چونكە پارتە سیاسییەكان دەتوانن بەردەوامی بدەن بەو ڕێككەوتنانە و بەرەو دامەزراوەیی كردنیان بەرن. بەڵام ئەوە نوخبەكانن، نوخبەی سیاسی و سەربازی و ئایینی و كۆمەڵایەتی بەرپرسیارێتی چارەسەركردنی ناكۆكی و جیاوازیەكانیان هەیە. بە تێگەیشتنی من لە عێراقدا ڕێككەوتن نەكرا، لەبەر ئەوەی نوخبە جیاوازەكان باوەڕیان وابوو دەتوانن زاڵ بن بەسەر پرۆسە سیاسیەكەدا و پێیانوابوو دەتوانن بەرژەوەندییەكان لە بەرامبەر گرووپە ئایینی و ئیتنی، یاخود كۆمەڵایەتییەكانی دیكە بەدەست بێنن.
* لە قۆناخی بونیادی دیموكراسی و پرۆسەی بونیادی نەتەوە، رۆڵی سەركردە گرنگە بۆ ئەوەی بتوانێت سەركردایەتی قۆناخە هەستیارەكە بكات و بونیادی دامەزراوەیەكی بەهێز بنێت، ئایا تا چەند رۆڵی سەركردە لە قۆناخی بونیادی نەتەوە و بونیادی دیموكراتی گرنگە؟
- هەمیشە سەركردە سیاسییەكان گرنگن، ئێوە دەڵێن سەركردە و من دەڵێم نوخبە، دەبێت ئێمە ئەوە بزانین كە لە كۆتاییدا سیاسەت پەیوەستە بە بڕیاری سیاسییەوە و بڕیاری سیاسیش لەلایەن سەركردە یان نوخبەكانەوە دەردەكرێن. پارتە سیاسییەكان گرنگن، بەڵام تاوەكو پارتە سیاسییەكان لاواز بن، ئەوا سەركردە تاكەكەسیەكان گرنگی زیاتر و سەنگ و قورسایی زیاتریان دەبێت.
* كاتێك حزبە سیاسییەكان لە ئاست چاوەڕوانیدا نابن و هاووڵاتیان دووچاری بێ متمانەیی دەبن لە ئاست حزبەكاندا، ئایا ئاكامی ئەو بێ متمانەییە لەسەر پرۆسەی دیموكراتی و پرۆسەی نوێنەرایەتیكردن چی دەبێت؟
- لە دەستدانی متمانەی هاووڵاتی بۆی هەیە ببێتە هۆی لە دەستدانی پشتیوانی بۆ دیموكراسی و بۆی هەیە ببێتە هۆی داماڵینی شەرعییەت لە سیستمەكە، هەروەها ئەگەری ئەوەی هەیە، زیان بە قۆناغی ئاڵ و گۆڕ لە دیكتاتۆرییەتەوە بەرەو دیموكراسی بدات، كەواتە دەكرێت دەرئەنجامی زۆر سلبی لێبكەوێتەوە، چونكە دەبێتە هۆی لاوازبوونی پشتیوانی و متمانە و باوەڕبوون بە دیموكراسی و پرۆسەی دیموكراسی.
* هەندێ لە چاودێران باسی باڵانسی دیموكراسی دەكەن بۆ سەركەوتنی پرۆسەی دیموكراسی، ئەمەش گرێدەدەنەوە بە حزبی سیاسی بەهێزەوە. پرسیار ئەوەیە ئایا ئەگەر حزبی دیموكراسی بەهێز بوونی نەبوو، تا چەند زەمینە دروست دەبێت بۆ سەرهەڵدانی پۆپۆلیزم و نەمانی سەروەری یاسا لە كۆمەڵگەدا؟
- پارتی سیاسیی لاواز دەرفەت دەخوڵقێنێت بۆ سەرهەڵدان و دروستبوونی بزووتنەوە پۆپۆلیستیەكان، واتە لاوازیی پارتە سیاسییەكان دەبێتە هۆی ئەوەی بۆشاییەك دروست بێت كە پەیوەست بێت بە نوێنەرایەتیكردنەوە، ئەو كاتەش بزووتنەوە پۆپۆلیستیەكان پڕی دەكەنەوە، كەواتە پێوەندییەك هەیە لە نێوان پارتی سیاسیی لاواز و سەرهەڵدانی بزووتنەوەی پۆپۆلیستی.
* دوا وتەت چییە؟
- من دەگەڕێمەوە بۆ پرسیاری یەكەمتان، پارتە سیاسییەكان گرنگن بۆ دیموكراسییەتی نوێنەرایەتی، بەڵام زۆرێك لە دیموكراسییەكان بە پارتی سیاسی لاواز دەست پێدەكەن و لەگەڵیشیدا هەڵدەكەن، كەواتە بوونی پارتی سیاسی كە نوێنەرایەتی بكات و بوونی پارتی سیاسی كە سیاسەتێكی ڕوونی هەبێت، گرنگە بۆ دیموكراسی. زۆرێك لە دیموكراسییە نوێیەكان بە پارتی سیاسی لاواز دەست پێدەكەن، كەواتە بوونی پارتی سیاسیی لاواز بە مانای ئەوە نایەت دیموكراسی گەشە ناكات. ئەگەر میسالییانە لە مەسەلەكە بڕوانین، ئەوا كاتێك پارتێكی سیاسی شكست دەهێنێت لە ئەركی نوێنەرایەتیكردنی بەرژەوەندییەكانی كۆمەڵگە، ئەوا پارتێكی دیكە –كە نوێنەرایەتی بەرژەوەندییەكانی كۆمەڵگە دەكات- شكست بە پارتەكانی دیكە دەهێنێت،بەڵام ئەگەر ئەوە ڕوونەدات، ئەوا هەر زوو خەڵكی متمانە بە حكومەتەكەیان لە دەست دەدەن و پێیانوا دەبێت كە حكومەت شەرعییەتی لە دەست داوە.