لەسەر نەخشەی ئێستای رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا، خەریكە كێشەو پرسەكان بە شێوەیەك ئاڵۆزدەبن كە خودی حوكمڕانەكانی وڵاتانی ناوچەكە ئاییندەی گەلەكانیان رووبەڕووی دژواریی و ناڕوونییەكی تەمومژاوی كردۆتەوە، لە كۆتاییدا خۆیان و گەلەكانیش باجەكەی دەدەنەوە، نووسەرو كەسایەتیی ئەكادیمی و سیاسیی عيراقی فالح عەبدولجەبار لە بەدواداچوونی ئەم بابەتە هەستیارو چارەنووسسازانە و چەند پرسێكی دیكەی پێوەندیداردا، بیروبۆچوونی تایبەتیی خۆی هەیە، لە دیمانەیەكدا لەگەڵ گۆڤاری گوڵاندا بەم شێوەیە وەڵامی پرسیارەكانی داینەوە.

فالح عەبدولجەبار نووسەرو كەسایەتیی ئەكادیمی و سیاسیی عێراقی بۆ گوڵان:شكستی حوكمڕانی و كاڵفامیی بەڕێوەبردنی سیاسی هۆكاری سەرەكیی كێشەكانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستن



* دوای ئەو هەموو گۆڕانكاریانەی لە هەلومەرج و لە رەوشی ئێستای رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا هاتۆتە ئاراوە، هاوكێشەكان بە چەند ئاقارێكدا گوزەر دەكەن، پێتانوایە ئەم ئاڕاستە جیاوازانەی سیاسەت لەچیدا خۆیان دەبیننەوە؟
- رۆژهەڵاتی ناوەڕاست ناوچەیەكی فراوانە، نەك تەنیا عێراق و سوریا دەگرێتەوە، بەڵكو هەر لە عێراقەوە تا دەگاتە وڵاتانی كەنداو و شوێنی دیكە، كە رەوشی هەموو ئەو شوێنانە كاریگەرییان بەسەر بارودۆخی ناوچەكەوە بە گشتی هەیە، بۆیە دەبینین چەندین دەوڵەت بەهۆی شكستی سیاسەتی حوكمڕانەكانیان لەم ناوچەیە هەرەسیان هێناوە، هەندێ جاریش دەوڵەت هەرەس دێنێ، بەڵام هەندێ جار كە دەوڵەت شكست دێنێ بەتەواوی ناڕووخێ هەندێ جاریش دەڕووخێ، بۆیە دەبینین دەوڵەتانی وەك سوریا و یەمەن و لیبیاو عێراق شكستیان هێناوەو رووخاون، ئەو دەوڵەتانەی كە شكستیان هێناوە بریتین لەوانەی كە هەموو شتێكیان قۆرخ كردووە، سیاسەت و رۆشنبیری و ئابووری و تۆڕەكانی پێوەندیی كۆمەڵایەتی و زانست و رێكخراوو سەندیكاكان، لەبەر ئەو قۆرخكردنە لە بەڕێوەبردنی فرەیی كۆمەڵگا شكستیان هێناوە، لەبەرئەوە بزاڤی عەلمانییەت پەرەدەسێنێت و لە ماوەی 30 ساڵی رابردوودا ئەم جۆرە بزاڤە بەهۆی ئەو سیاسەتانەوە پاشەكشەی كردوەو ئیسلامی سیاسی شوێنی گرتۆتەوە، بۆیە دیارە لەبەر ئەم هۆكارەیە قەیران دێتە ئاراوە، بۆ نموونە سەرهەڵدان و پەرەسەندنی داعش، جگە لەمەش دەبینین كە هەندێ گەل و نەتەوەی جیاجیا پشتگوێ دەخرێن و لە بواری سیاسەت و مافەكان پەراوێز دەخرێن لەوانەش گەلی كورد كە لە سوریاو توركیاو عێراق بەم شێوەیە مامەڵەی لەگەڵدا دەكرێت، ئەو دابەشبوونەش زۆرجار شتی دیكەش دەگرێتەوە لەوانە جیاوازیی نێوان چین و توێژی سڤیل و بێ دەسەڵات و لە نێوان چینی فەرمانڕەوا، لەلایەكی دیكەوە دابەشبوونی ناوچەیی وەكو باكوورو باشوور لە یەمەن، هەروەها لە لیبیا دابەشبوونی نێوان تەڕابلوس و بنغازی و لە سودانیش لە نێوان باكوورو باشوور، دابەشبوونی خێڵەكی وەك ئەوەی لە لیبیا هەیە، هەروەها دابەشبوونی تایفەگەری وەك ئەوەی لە عێراقدا هەستی پێدەكرێت، جگە لەمانەش دابەشبوونی نەتەوەیی وەك ئەوەی لە عێراق و سوریاو توركیادا بەدێ دەكرێت، تەنانەت لەو وڵاتەی كە دیموكراسی پەیڕەو دەكات دیسان قۆرخكردنی میللەتی گەورە بۆ بچووك لە ئارادایە، هەتا ئەگەر هەڵبژاردنیش بكرێت هەر مافی گەلە بچووكەكە پێشێل دەكرێت، بۆیە ئەگەر دیموكراسییەت نەبوو ئەوا دەوڵەت شكست دێنێت، هەتا هەشبێت هێشتا ئەمە بەس نییە، بۆیە نموونەی ئەو تاك دەوڵەتییە ئەزموونێكی شكستخواردووە، كە ئێمە لە بەریتانیا یان فەرەنسا وەرمانگرتبێت.
* دوای چاوهڕوانییهكی زۆر سهرهنجام توركیا به كردهیی هاته ناو هاوپهیمانی دژی داعش ئایا چۆن سهیری ئهم هاتنهناوهی توركیا دهكهیت، ئایا درهنگ نهبوو؟
- توركیا ماوەیەكی زۆرە لەلایەن سوپاوە حوكمڕانی دەكرێت، لەبەر ئەوەی دامەزرێنەری توركیا سوپای عوسمانی بووە، بۆیە وا دەزانێ كە هەر ئەو دەتوانێت حوكمڕانیی بكات، كەواتە دامەزراوەی سوپا لە ئێستاشدا هەر ئەو كار بەڕێوە دەبات، یان هەر خۆی سەرپەرشتی نەتەوە دەكات، بەڵام لەگەڵ پەرەپێدانی چینە پیشەسازییە تازەكاندا سامان و دەسەڵات زیادی كرد، واتا دامەزراندنی حزبێكی ئیسلامی سیاسی بە ناوی( پارتی داد وگەشەپێدان) كە جەماوەرێكی زۆری بۆ خۆی پەیداكردو لە هەڵبژاردنەكاندا زۆر جار براوەی یەكەم بووە، كە ئەم ئیسلامییە سیاسییە لە توركیا بە حزبی بیزنس ناودەبرێت، چونكە بزنسمانەكان پشتیوانیی لێ دەكەن، هەروەها توانی جۆرێك لە دیموكراسی بچەسپێنێت كە رێز لە لایەنەكانی دیكە دەگرێت، بۆیە دەبینین پارتی دادو گەشەپێدان كرایەوە بەڕووی چەپ و كورددا، لە هەڵبژاردنەكانی پێشووتردا كوردیش دەنگی هەر بەم حزبە دەدا، كە دروشمی چارەسەركردنی كێشەی كوردی هەڵگرتبوو، بەڵام هەر ئەوەندە كە بەهێز بوو ئیدی وازی لەم میتۆدە هێنا، بەڵام لە دوا هەڵبژاردندا ئەم حزبە زۆرینەی بەدەست نەهێنا، بۆیە بۆ داپۆشینی ئەم شكستەی شەڕی دەرەكی دەستپێكرد، بۆیە ئەو تاقم و گرووپە سیاسییە قەومچییانە كە لەناوخۆ شكست دێنن هەمیشە شەڕو تەشقەڵە دەبەنە دەرەوە، دەمەوێ ئەوە دووپات بكەمەوە كە حزبی دادو گەشەپێدان داعش بە مەترسی نازانێ ئەوەندەی كە كورد بە مەترسی دادەنێت، كاتێكیش دەڵێت كە دژی داعشە دەیەوێت بۆ ئەمریكا بچەسپێنێ كە ئەوان دوژمنی تیرۆریستن، كاتێك دەڵێ گوایە دژی تیرۆریستە مەبەستی داعش نییە بەڵكو مەبەستی پارتی كرێكارانی كوردستانە، ئەم حزبە لە باتی ئەوەی رووبكاتە كاری سیاسی و ئاشتی رووی كردۆتە شەڕو پێكدادان، من پێموایە كاری ئاشتی لە كاری سەربازی چاكترە، ئایا لە بەرەدا یەك دوو سەرباز بكوژیت چیت دەست كەوت! بۆیە دەبینین لەم هەڵبژاردنەی دواییدا كورد كورسییەكی باشیان بەدەست هێنا، ئەم سیاسەتەی توركیا دوو رووی هەیە: یەكێكیان گەڕانەوەی توركیا بۆ پیادەكردنی سیاسەتی شۆڤینی، دووەمی تێوەردانی پەكەكە لە شەڕو پێكدادان لەگەڵ سوپای توركیا، من بڕوام بەوەیە كە گەلی كورد لە توركیا تەواوی مافەكانی بۆ دابین بكرێت لە پێكهێنانی قەوارەیەكی سیاسی سەربەخۆ.ئەمەش ئەوە ناگەیەنێت كە هەموو كاركردنێك تەواوە، چونكە شێوازی سیاسی و رۆشنبیری و سەربازی و كۆمەڵایەتیش هەن كە خزمەت بە رەوشەكە دەكەن، لەبەر ئەوە من پێموایە شكسترین شێواز بریتییە لە كاری سەربازی، بۆیە دووپاتی دەكەمەوە نموونەی یەكدەوڵەتی سەنتڕاڵی سەركەوتوو نییە، چونكە فرەیی نەتەوەیی و ئایینی و رۆشنبیری لەبەرچاو ناگرێت لە چوارچێوەی حكومەتە ستەمكارەكاندا دەمێنێتەوە، بەڵام لە چوارچێوەی حكومەتە دیموكراسییەكان هەر ئەمە بەس نییە، دەبێت بڕوای بە مافی مرۆڤ و بنیادنان و گۆڕانكاری هەبێت.
* هەندێ بۆچوون هەن كە گوایە ئێران و سعودیە هۆكارن لە نانەوەی پشێوی و دابەشبوون و تایفەگەری لە ناوچەكەدا بۆنموونە سعودیە دەستی لە یەمەن وەردا لەژێر ناوی هاوپەیمانیی عەرەبی بە بیانووی لێدانی حوسییەكان كە شیعەن، هەروەها ئێران لە عێراق بۆ لێدانی سوننەو پشتیوانیكردنی شیعە، چۆن ئەمە دەخوێنیتەوە؟
- دابەشبوونی شیعەو سوننە زۆر كۆنەو بۆ 15 سەدە دەگەڕێتەوەو شتێكی نوێ نییە، هەوڵەكانی بە سیاسەتكردنی ئەمەش واتا كردنی بە بزاڤێكی سیاسیی تایفەگەری تەمەنی سی ساڵە بەتایبەتیش لە عێراق و لوبنان و ئێران و تا رادەیەكیش لە بەحرەین، هەروەها 15 ساڵیشە هەوڵی ئەوە دەدرێت كە لە یەمەن پیادە بكرێت، هۆكاری ئەمە چییە كە مرۆڤ وا بزانێت بە سیاسەتكردنی ئەم لایەنە و گۆڕینی بۆ حزبێكی تایفەگەریی سیاسیی، دەبێ لەسەر ئەمە بوەستین، كاتێك نەتەوە یان ئایینزایەك دەچەوسێنرێتەوە وهەموو مافێكیان لێ زەوت دەكرێت و ناهێڵرێت گوزارشت لەو ستەمكردنە بكرێت بە شێوەیەكی عەلمانی ئەو كات پەنا دەبرێت بۆ پێكهێنانی حزبێكی ئیسلامی، بۆیە ئەو دابەشبوون و ململانێیەی لە عێراق و سوریا هەیە زیاتر تایفییە بگرە لە یەمەن جیاوازە لە نێوان باكوورو باشوورە، چونكە حوسی شیعەی زێدی زیاتر لە 40%ی دانیشتوانی باكوور پێكدێنن، بەڵام كە هەردوو لای یەمەن یەكیان گرت رێژەكەیان كەمتر بۆوە، حوسیەكانیش 5%ی شیعەی زەیدی پێكدێنن، كێشەكە عەلی عەبدولڵا ساڵحە كە دیكتاتۆر بوو و پارەیەكی زۆری بەتاڵان بردو چەندین لیوای سەربازی خستەژێر كۆنتڕۆڵی خۆیەوە كە زیاتر لە عەشیرەت و خزمەكانین، ململانێیەكە لە نێوان دیكتاتۆرێكە كە خەڵكە سڤیلەكە نایانەوێ، هەروەها خەڵكی باشووریش هەست دەكەن كە بەشێكن لە باشوور، گوێم لە هەواڵێكی رادیۆی لەندەن بوو كە گوایە حوسییەكان ئامادەن چەك دابنێن، ئەگەر ئەمە روویدا كەواتە لە رووی سیاسی و ئەمنییەوە گۆڕانكارییەكی نوێ دێتە ئاراوە، بەڵام بە شێوازی مرۆیی مامەڵەی لەگەڵدا بكرێت، تەنیا لایەنە خێڵەكییەكە دەمێنێتەوە كە ئەویش دەكرێ چارەسەر بكرێ، كە ململانێیەكی تایفەگەرییە كە خۆی لە خۆیدا بە سیاسەتكردنی ناسنامەی ئایینزاییە، كە ئامانجەكانی لە فراوانكردنی سنووری دەسەڵات و رێكخستن و بەهێزكردنی سوپایە دژی لایەنی دیكە، بەڵام ئەم تایفەگەرییە تەمەنی كورتە، بۆ نموونە لە عێراق دەبینین، ئەوەی ئێستا روودەدا سەرجەم ئەو پارێزگایانەی كە خۆپیشاندان ساز دەكەن جگە لە بەغداو بەسڕە كە تێكەڵن، ئەوانی دیكە هەموویان شیعەن، كەواتە ئەوانە لەو دەوڵەتە یاخی دەبن و رەخنەی لێدەگرن كە خودی شیعە بەڕێوەی دەبات، ئەمەش مانای وایە كە تایفەگەرییەكە لاوازبووە و بەرژەوەندیی خەڵكەكە لەم لایەنە گرنگترە، تەنانەت زۆربەی خۆپیشاندەران تەمەنیان لە 27 ساڵی كەمترە بۆ نموونە هەندێكیان تەمەنیان 12 یان 13 ساڵە كە سەردەمی سەدامیان بەبیر نایەت و بەعسی نەبوونە، ئەمە مانای ئەوەیە كە گەلەكۆمەك و هەماهەنگیی تایفەگەری هەرەسی هێناوە، بەڵام هێشتا هەندێك هێزی تایفەگەریی هەر ماوە، بەڵام بەو شێوەیە ناتوانێت یەكلاكەرەوە بێت لەم هەلومەرجە ئاڵۆزەدا، بە كورتی نەك هەر ئێران و سعودیە بەرپرسی ئەمەن و دەستیان تێدایە، بەڵكو حزب و بزووتنەوە ئیسلامییەكانیش رۆڵیان لەمەدا هەیە.
* ئایا پێتوایە كە ئیسڕائیل دەستی لەمەدا هەیە، بە تایبەتیش لەو بەهارە عەرەبییەی كە لەم دواییەدا رووی دا؟
- ئیسڕائیلییەكان لەوەدا دڵخۆش و ئاسوودەن كە داعش پەرەی سەندووەو رەوشی سوریاو وڵاتانی دەوروبەریشی هەرەسی هێناوە، بەمەش هیچ هێزو وڵاتێك ناتوانێت دژایەتییان بكات، هەروەها سەركەوتنی ئیخوان موسلمینیش لە میسر ترسی پێ گەیاندن لەوەی كە گۆڕانكاریی لە سیاسەتی دەرەوەی میسر رووبدات، ئەمریكاش هەر بەم شێوەیە لەم ئەنجامە نیگەران بوو، بۆچوونێك لە ئیسڕائیل هەیە كە پێی وایە ناتانیاهۆ بە رەگەزپەرستیی خۆی وایكردووە كە خەڵكەكە هەست بەوە بكەن كە هەر ئەو هۆكارە لە رێگەگرتن و چارەسەرنەكردنی كێشەی فەلەستین و دواتر پەرەسەندنی بزاڤە ئیسلامییە توندڕۆكان لەوانەش داعش، بەڵام ئەگەر بڵێن ئیسڕائیل چەك بە داعش دەدات، ئەمە پێموایە راست نییە، هەر چەندە من رقم لێیەتی، بەڵام ئەمە وانییە، ئەوان سوودمەندن لەو هەرەسهێنانەی رەوشی وڵاتان و ئەو ململانێیانەی كە لەنێو خودی ئەو دەوڵەتانە هەن و سوود لە گێلیی و نەفامیی سیاسەتی دەوڵەتان دەبینن، بەمە زۆر ئاسوودەن.
* بۆچی دەوڵەتانی عەرەبی هاوكاریی عێراق ناكەن دژ بە داعش، كەچی ئەمریكا دەست لەم دۆسێیە وەردەدات و بە چەك و شێوازی دیكە یارمەتیی عێراق دەدات، ئایا عێراق بۆتە گۆڕەپانێكی تایبەتی ئەمریكا؟
- من پێموایە هۆكارەكە خودی عێراقە، چونكە لەیەكەم رۆژەوە حەیدەر عەبادی سەرۆك وەزیرانی عێراق بەوە قایل نەبوو كە وڵاتانی عەرەبی دەست لەم رەوشە وەربدەن، چونكە بە بۆچوونی ئەو، ئەوانە دەوڵەتی سوننەن، هەروەها هەستەوەری و كێشەی بیروباوەڕی تایفیی هەیە، بەتایەتیش لەگەڵ دانیشتووانی موسڵ و تكریت و ئەنبار و كەركوك و دیالەو شوێنەكانی دیكەدا، كەچی دەرگای بۆ ئێران كردەوە، بەتایبەتیش كە دەبینین قاسم سولێمانی كە فەرماندەی فەیلەقی قودسە دێتە عێراق و سەركردایەتی هێڕشەكان دەكات و بۆتە وتەبێژی بەرگریی حكومەتی عێراق، چەكی تازە بۆ حەشدی شەعبی دێنێت و ئەو هێزە تەنیا بۆ میلیشیا شیعەكان قۆرخ دەكات، تا ئەو میلیشیا شیعانە هێزو توانای سیاسیی خۆیان بۆ بگەڕێتەوە كە بە داخەوە هاوپەیمانن لەگەڵ سەرۆك وەزیرانی پێشوو، بۆیە هەندێك هێزی ناو ئەو حەشدە هەم بۆ لێدانی داعش بەكاردێت، هەمیش رەنگە بیانەوێت كودەتا بەسەر حەیدەر عەبادیدا بكەن و تەنانەت دەیانەویست پەلاماری زۆنی سەوز بدەن، من ناڵێم هەموویان، بەڵام بەشێكی ئەو حەشدە، بەڵكو هەندێكیان كە موقتەدا سەدر بە(میلیشیای چەقاوەسوو) ناوی بردن، بۆیە دەوڵەتانی عەرەبی دەیانەویست یارمەتی عێراق بدەن، بەڵام حكومەتی عێراق نەیویست ئەم شتە رووبدات، لەبەر ئەوە هەر ئەمریكا بە تەنیا لە گۆڕەپانەكە نییە، بەڵكو هەر وەك دەزانن ئێران و خودی قاسم سولێمانی رۆڵی سەرەكی لەم هاوكێشەیەدا دەبینن.