پڕۆفیسۆر ولیام ئی كراوسەر، ئوستاد و سەرۆكی بەشی زانستی سیاسەتە لە زانكۆی نۆرس داما، پسپۆڕ و تایبەتمەندە لە دیموكراتییە تازەكانی وڵاتانی پۆست كۆمۆنیست و ناوەڕاستی ئەوروپا. بۆ قسەكردن لەسەر سیستمە جیاوازەكانی دیموكراتی و چۆنیەتی هەڵبژاردنی یەكێك لەو سیستمانە بۆ دیموكراتییە نوێیەكان، ئەم وتووێژەمان لەگەڵ پڕۆفیسۆر كراوسەر ئەنجامدا و بەمجۆرە وەڵامی پرسیارەكانی گوڵانی دایەوە.

پڕۆفیسۆر ولیام كراوسەر پسپۆڕ لە دیموكراتییە تازەكان بۆ گوڵان:قەیرانی پەرلەمانی وادەكات خەڵك سیستمی پەرلەمانی لە بەرچاو بكەوێت و روو لە سەرۆكایەتی، یان نیمچە سەرۆكایەتی بكات



* زۆر جار لە وڵاتانی تازە پێگەیشتوو فراكسێۆنە حزبییەكانی ناو پەرلەمان زۆر لێك دوور دەكەونەوە و ئەمەش جۆرێك قەیران لەناو پەرلەمان دروست دەكات، ئایا ئەم حاڵەتە ناسەقامگیری دێنێتە ئاراوە؟
- خۆی لە خۆیدا مشتومڕەكان لە پەرلەماندا مایەی كێشە نین، بەڵكو لە راستیدا ئەمە بەندە بە بنەماكانی پارتە سیاسییەكانەوە، كاتێك پارتە سیاسییەكان دەبنە پارتی بە شەخسەنەكراو و چیتر ناتوانن هاوكاری لەگەڵ یەكتردا بكەن، ئیتر پەرلەمان بەدڵنیایەوە ناتوانێت وەزیفەی خۆی بەباشی ئەنجام بدات، ئەمەش بەرەنجامی ئەو حاڵەتەیە كە پارتە سیاسییەكان هێندەی بیر لە بەرژەوەندیی خۆیان دەكەنەوە، هێندە بیر لە بەرژەوەندیی گشتی ناكەوە، هەربۆیە ئەگەر پارتەكان لە بەرژەوەندییە راستەقینەكانی كۆمەڵگەوە سەرچاوەیان گرتبێت و لەناوخۆیاندا دیموكرات بن، ئەوا بەگشتی مونافەسە لە پەرلەماندا دەبێت، چونكە لە پەرلەماندا مامەڵە لەگەڵ پرسە سیاسییەكاندا دەكرێت و دەتوانن لە سەر ئەو پرسانە سازان بكەن، بەڵام ئەگەر پارتەكان لە دەوری سەركردە سیاسییەكان كۆببنەوە بۆ بەدەستهێنانی دەسەڵات، ئەوكاتە ناتوانین باس لە سیاسەت بكەین، بەڵكو ئەو كاتە مەسەلەكە دەبێت بە دەستبەسەردا گرتنی سەرچاوەكانی دەوڵەت و بەم شێوەیەش زۆر قورس دەبێت بە سازان بگەن.
* ئایا لە وڵاتانی تازەپێگەیشتوو كە دیموكراتییەت ساوایە و بە قۆناخی راگواستن تێدەپەڕن، تاچەند بوونی سەركردەیەكی بەهێز ئەو قەیرانە پەرلەمانییە تێدەپەڕێنێت؟
- بەدڵنیایەوە كاریگەرییەكی گەورەی دەبێت لە سەر بەڕێوەبردنی وڵاتەكە.، ئەمە پشت دەبەستێت بە سیستەمی سیاسی لە وڵاتەكەدا، هەروەها پشت دەبەستێت بە كەسەكە. كێشەی دیموكراتی لەم بارەدا ئەوەیە كە خەڵكی بێزار دەبن لە سیاسەتی پەرلەمانی و زیاتر دەسەڵاتێكی بێسنووری سەرۆكیان دەوێت، تا بتوانێت كێشەكانیان بۆ چارەسەر بكات، لەبەر ئەوەی ئەمە باشترە لە پەرلەمانێك كە نەتوانێت هیچ بڕیارێك بدات، دەرئەنجامی بێزاریی خەڵكیش ئەو دابەشبوونانەیە كە لە پەرلەماندا هەیە، كێشەكەش ئەوەیە پێدانی ئەو هەموو دەسەڵاتە بە تەنها بۆ یەك كەس، زۆر جار كێشە بۆ دیموكراتی دروست دەكات، وەك لە زۆربەی وڵاتانی پێشووی سۆڤیەتدا كە خەڵكی گەڕانەوە بۆ سەركردایەتییەكی ناوەندی، لە بەر بێزارییان لە سیاسەتی دیموكراتی لە پەرلەماندا كە نەیاندەتوانی رێگەچارەی سیاسی بدۆزنەوە بۆ كێشە جیاوازەكان. ئەمە چارەسەرێكی درێژخایەن نییە، چونكە كێشەی جیاوازی لێدەكەوێتەوە، بەڵام لە سیستەمی سەرۆكایەتی، یاخود سیستەمی نیمچە سەرۆكایەتی، یان سیستەمی پەرلەمانیمان هەیە. لە بارودۆخێكی ئاوادا كە باست كرد، بوونی سەركردایەتییەكی بەهێز لە بەڕێوەبردندا وەك لە سیستەمی نیمچە سەرۆكایەتیدا دەتوانێت یارمەتیدەرێكی زۆر باش بێت.
* بەڵام ئەگەر قەیرانی پەرلەمانی لە وڵاتە فرەنەتەوەكانی وەك عێراق و لوبنان كە پارتە سیاسییەكان سەر بە گرووپە ئیتنییە جیاوازەكانن، روو بدات، تا چ رادەیەك ئەمە مەترسیی دەخاتە سەر سەرتاپای سیستەمی دەوڵەتەكە و پەلدەكێشێت بۆ فەشەلی دەوڵەت، ئەگەر لە سەرەتای پرۆسەی گەشەدا بن؟
- ئەمە بە تەواوی راستە و لەگەڵ بۆچوونەكەتدام. لێرەدا سیاسییەكان ئەوەندە پێگەیشتوو نین، لەوە تێبگەن كە بە سەرئەو كێشانەدا زاڵ ببن و تەنیا بۆ بەرژەوەندییە تەسكەكانی خۆیان هەوڵنەدەن. كێشەكە ئەوەیە لەو وڵاتانەی دابەشبوونی نەتەوەییەكانی تێدایە، سەركردەكان هەندێكجار ناتوانن ئەمە بكەن، لەبەر ئەوەی ئەگەر بیكەن، ئەوا لەلایەن سەركردە زیاتر رادیكاڵەكانی ترەوە جیگەیان پێ لێژ دەكرێت. تەنانەت ئەگەر لە خۆیان پێگەیشتووتریش بن، ئەوا سنووردار دەبن لەوەی كە دەیكەن لەبەر پێكهاتەكەیان، بۆیە من پێموا نییە چارەسەرێك بۆ ئەم كێشەیە هەبێت.
* مەرجی سەرەكی بۆ دیموكراتییەكی سەقامگیر بوونی سیستمێكی پارتایەتی دامەزراوەییە، هەروەها پێویستە پەرلەمان كارا بێت، بەڵام لە وڵاتانی تازەپێگەیشتوو ئەم سیستمە پارتایەتییە دامەزراوەییە بوونی نییە، ئایا بونیادی دیموكراتی لەم وڵاتانە چۆن دەبێت؟
- بە تەواوی لە گەڵتا هاوڕام، لەبەر ئەوەی نەبوونی پارتی دیموكراتی بەهێز، بەڕاستی ئەمە كێشەیەكی گەورەیە، ئەم پارتانە خۆیان لەناوخۆیاندا دیموكرات نین، یان پارتی كەسیین، یان پارتی ئیتنین، لە كۆمەڵگەیەكدا كە كێشەی ئیتنی زۆر مەترسیدارە، هەموو ئەمانە رێگرن لە بەردەم جێبەجێكردنی پرۆسەی دیموكراتی. بەبۆچوونی من، لەم حاڵەتەدا دەبێت ئیش زیاتر لەسەر پارتە سیاسییەكان بكرێت، بەوەی زیاتر لە ناوەوە دیموكراتی بن و پاشانیش لەسەر كۆمەڵگە لەسەر ئاستی لۆكاڵی كە خەڵكی باوەڕیان بە سەركردایەتییەكەیان هەیە. پاشان بە تیپەڕبوونی كات، ئومێدی گۆڕان دروست دەبیت، هەرچەندە ئەمە وەڵامێكی گەشبینانەی پرسیارەكەت نییە، بەڵام تەنیا وەڵامێكە كە من هەمە بۆ ئەم بارودۆخە، لەبەر ئەوەی ئیشكردن لەسەر ئاستی نیشتمانی زۆر زۆر قورسە لە ژێر ئەم جۆرە بارودۆخانەدا.
* لە قۆناغی بنیادنانی نەتەوەدا، وادەردەكەوێت كە رۆڵی سەركردە زۆر گرنگ بێت، بۆ ئەوەی بتوانێت بڕیارە چارەنووسسازەكان بدات، بەتایبەتی لە كاتە زۆر گرنگەكاندا. تا چ راددەیەك سەركردەی نەتەوەیی لە كاتە گرنگەكاندا بۆ سەركردایەتی خەڵك لە قۆناغی بنیادنانی دەوڵەتدا رۆڵی هەیە؟
- پێـموایە زۆر گرنگە و دەتوانین ببینین لە قۆناغە جیاوازەكاندا كە تەنیا سەركردەیەكی نەتەوەیی باوەڕبەخۆ چۆن گۆڕانكاری زۆر گەورەی ئەنجامداوە. بەڵام بەداخەوە سەركردەی خراپمان زیاتر لە سەركردەی باش بینیوە، كە هەموو جومگەكانی دەسەڵاتی قۆرخ كردووە بۆ خۆی و خێزانەكەی، لە جیاتی ئەوەی بۆ هەموو نەتەوە كار بكات. بۆیە ئەمەش كێشەیە.
* لە ئێستادا لە سەردەمی شۆڕشی تەكنەلۆژیادا، كەمكردنەوەی سەقامگیری كارێكی ئاسانە و گەڕانەوەشی كارێكی زەحمەتە، بۆیە پارتە سیاسییەكان دەتوانن بە خێرایی نائارامی دروست بكەن، بەڵام ناتوانن بەئاسانی دەستەبەری بكەنەوە. كەواتە چۆن دەستەواژەی نائارامی لەسەردەمی شۆڕشی تەكنەلۆژیدا لێكدەدەیتەوە، وەك بینیمان لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست تۆڕەكۆمەڵایەتییەكان چۆن بوونە هۆی دروستبوونی نائارامی؟
- بەدڵنیاییەوە، پێموایە توانای تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان و تەكنەلۆژیای نوێ بۆ كەوتنی رژێمەكان، بەشێكی بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە كە رژێمەكان خۆیان زۆر بەهێز نەبوون و بەر ئەو جۆرە كەوتنە كەوتوون. رژێمی بەهێز و لاوازمان هەیە، رژێمە بەهێزەكان وەك رژێمی ئەسەد دەبینین كە هەر نەكەوت و مایەوە، بۆیە، من پێموایە گێڕانەوەی دیموكراسی پاش رووخانی رژێمێك، پێوەندی بە نەبوونی كۆمەڵگەی مەدەنییەوە هەیە، ئەگەر خەڵكی بە باشی رێكخرابن لە كۆمەڵگەكانیاندا، ئەوا پاش رووخانی رژێمەكان ئەو بۆشاییە پڕ دەكەنەوە كە درووست دەبێت، بەڵام بەداخەوە لە زۆر لەو وڵاتانەی كە رژێم تیایدا رووخاوە، رێكخراوی كۆمەڵگەی مەدەنی بەهێزمان نییە، تا خۆیانی پێبگرنەوە.
* لە وڵاتێكدا كە جەنگ لەگەڵ لایەنێكی دەرەكیدا دەكات، تا چ رادەیەك قەیرانی پەرلەمانی دەبێتە هۆی سەرهەڵدانی دیكتاتۆری و گۆڕینی وڵات بۆ دەوڵەتێكی میلیتاری وەك میسر، هەروەها ئێستای عێراقیش كە لەگەڵ تیرۆریستاندا شەڕ دەكات؟
- گومان لەوەدا نییە، ئەوەی لەسەر میسر باست كرد، ئەوەیە كە زیاتر پێوەندی بە جەنگەوە نییە و گۆڕینی دەسەڵاتێكی مەدەنی بە سەربازی، یان دەسەڵاتێكی سیاسی كە زۆر پێوەندیداربێت بە دەسەڵاتی سەربازییەوە، شتێكی چاوەڕوانكراوە و روودەدات لە حاڵەتێكی ئاوادا. بۆیە سیستەمێكی دیموكراتی ناتەواو دەبێتە هۆی لەدەستدانی متمانە بە دیموكراسی لە بەرژەوەندیی شتێك كە دەستبەجێ كاریگەر بێت.
* دوا وتەت بۆ خوێنەرانی گوڵان سەبارەت بە نائارامیی سیاسی لە پەرلەماندا بەتایبەتی لەكاتی جەنگدا چییە؟
- كارێكی ئاسانە كە نائارامی دروست بكرێت، وەك لەوەی كە ئارامی بگەڕێندرێتەوە. لە بەرژەوەندیی هەموو لایەكیشە كە بیر لە ئامانجی دوور بكەنەوە نەك لە بەدەستهێنانی دەستكەوتی بەرتەسك و كەم، لەئێستادا بیر لە دەرئەنجامە دوورەكانی ئەو شتانە بكەنەوە كە ئێستا دەیكەن. بەڕاستی زۆر زۆر گرنگە كە لە ئێستادا بەرژەوەندییە كورتماوە بەپەلەكان تێپەڕێنن.