محەمەد سەبیلا بیرمەندی گەورەی مەغریبی و جیهانی عەرەبی، بایەخی سەرەكی داوە بە خوێندنەوەی فەلسەفیانە سەبارەت بە مۆدێرنیتەو دەوڵەتی مەدەنی و گوتاری ئاینی. تاد، ئەم بیرمەندە گەورەیە لەهەموو پرسێكدا خاوەنی پێشبینی گەورەیەو بۆچوونەكانی لەسەر ئاستی جیهانی عەرەبی بایەخی گرنگی هەیەو لەسەر تەنگژەكانی كۆمەڵگەی عەرەبی و كەلتور و پرسی بە سیاسیكردنی ئایینی ئیسلام، پێشنیار و پرۆژەی واقیعیانەی هەیە و هەوڵی بۆ ئەوەیە فیكری نوێبوونەوە و دەسپێكی مۆدیرنە لەسەر بنەمای فیكری عەرەبی هاوچەرخ لە هەناوی كۆمەڵگە ئیسلامی و عەرەبیەكاندا لەدایك بێت و چیدیكە رۆشنبیرانی عەرەبی و ئیسلامی، پاشكۆی فیكری رۆژئاوا نەبوون و پرۆژەكانیان بەشێوەیەكی نامۆ سەیر نەكرێت، بۆ قسەكردن لەسەر واقیعیی ئێستای رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و ئەو ئاڵۆزی و ئاژاوەیەی هەموو وڵاتانی عەرەبی و ناوچەكەی گرتۆتەوە، ئەم دیمانە تایبەتەمان لەگەڵ بیرمەندی گەورەی عەرەبی ساز كردو بەمجۆرە وەڵامی پرسیارەكانی گوڵانی دایەوە.

محەمەد سەبیلا بیرمەندی گەورەی جیهانی عەرەبی بۆ گوڵان:رەگ و ریشەی كەلتووری، هەردەم توندڕەوی و سەختگیری و زێدەڕۆیی لە جیهانی ئیسلامیدا دێنێتە بەرهەم





گوڵان: ئەگەر سەرەتا لەو پرسیارە سادەیەوە دەست پێبكەین، ئایا محەمەد سەبیلا لە ئێستا چۆن باردۆخی وڵاتانی عەرەبی دەخوێنێتەوە و ئەم واقیعە چۆن دەبینێت؟
محەمەد سەبیلا: جیهانی عەرەب بووەتە ناوچەیەكی گڕگرتوو، فاكتەری نوێ تێیدا كەوتووەتە گەڕ. هەندێ لەو فاكتەرانە لە پای ئەوەن، كە ناوچەیەكی ناوەندییەو شوێنی چەقی جیهانی داگیر كردووە، هەندێ لەو فاكتەرانەش پەیوەستن بە هەبوونی چەندین كەلێن لە نێو سەدەی رابردوودا، بڕێكی بۆ بایەخی كەلتووری و سیاسیانەی ناوچەكە و هەندێكی بۆ رەگ و ریشەی قووڵی دەڤەرەكە دەگەڕێتەوە. رەگ و ریشەی ەزری كە وەك تۆپەڵە بەفر غلۆر بووەوە، ەێدی ەێدی گڕی گرت، پێش هەمووشیان ەزری تەكفیری یان تەحریمی یان خەواریج، ەزرێكە تژی لە توندوتیژیی ئایینی. ئەو ەزرە وردە وردە غلۆر بووەوە تا بوو بە گرفتێكی زەبەلاح، یان بۆ عەرەب و بۆ جیهان بوو بە كێشەیەكی گەورە. ئەمەش لە چوارچێوەی مەترسیی دیكەی هەرێمی یان دڕك و داڵی دی، وەك رۆڵی دووسەرەی توركیا، وەك دەوڵەتێكی عەلمانی لە پەیمانی ئەتڵەسی، بەڵام لە هەمان كاتدا پشتیوانی لەو بژاردانەش دەكات، هەروەها رۆڵی روو لە گەشە یان دڕك و داڵی گەشە كردووی ئێران، كە دەوڵەتێكە لەگەڵ عێراقدا شەڕی نایەوە، كەچی توانیی هەستێتەوە سەر پێ و عێراق و ناوچەكەشی كۆنتڕۆڵ كرد، لەوانە لوبنان و یەمەن و هەندێ پەناوپێچی دی. خۆ رەنگە یەكێك لە جەمسەرەكانی پشێوی خودی عێراق بێت، كە كۆمەڵێ ەێز گەلەكۆمەكییان لێ كردووە، لەوانە ئەو ەێزانەی هەرێمی كە ئاماژەم پێ كردن، هەروەها هەندێ لایەن و قەوارەش كە ئارەزوو دەكەن رزگار بن و هەندێكیان پارێزراون، لە پاڵ هەندێ ەێزی شەڕەنگێز كە لێی لە بۆسەدان، لە پای گەلێ فاكتەری جۆربەجۆر، لەوانەش لە سەدەی رابردوودا گیرۆدەی دیكتاتۆریەت بووبوو، كە هەموو ەێزەیلی جیهانی بە دەوری ئەودا كۆكردەوە.
گوڵان: ئێوە باسی ەزری توندڕەوی ئیسلامیتان كرد، بە رای تۆ ئایا ئەم رەوشە پێویستی بە چاكسازی هەیە یان شتێكی دی؟
محەمەد سەبیلا: ئەمە شتێكی تازە نییە، رەگ و ریشەكەی بۆ سەدری ئیسلام دەگەڕێتەوە، بۆ كوشتنی خەلیفەكان و شتی دیكەش دەگەڕێتەوە، بەڵام بەرەو رەوشێكی دی غلۆر بووەوە. واتە قۆناغی جیاجیای سستی و داڕووخان لە جیهانی ئیسلامیدا هەیە، هەورەها داتەپینی زانستی و چینایەتیش هەیە، دەتوانین بڵێین قۆناغی تەپین و سستییە. پاشان لە سەرەتای سەدەی رابردوودا بزووتنەوەی توندڕەو پەیدا بوون، كە زادەی ئەوەن كە پێی دەڵێین رووخانی خەلافەتی ئیسلامیی عوسمانی. لە سەرەتای سەدەكەش بزووتنەوەی وەهابی و ئیخوان و هەندێ گرووپی توندڕەوی لایەنگرو پشتیوانی خەواریج دروست بوون، بە تێپەڕین بە ەزری (ئیبن تەیمییە) كە لە بەشێكیدا ەزرێكی (ئیجتیهادی)یە، بەڵام بە دیوێكیشدا ەزرێكی (جیهادی)یە. پاشان ئەو بیرۆكانە پەرەیان سەند و رەنگە بووبنە مایەی دروست بوونی حاڵەتی ئامادە كردن و بەڕێ كردنی شەڕوانانی ئیسلامی (جیهادی). سەرەتا وەك قۆناغی یەكەم، لە ئەفغانستان بۆ شەڕی دژ بە داكشانی كۆمۆنیزم لە ئەفغانستاندا دروست بوون. لە قۆناغێكی دیكەشدا لەگەڵ بەرپا بوونی شۆڕشی ئیسلامیی ئێراندا پتەوتر بوون، كە بووە مایەی بەهێز بوونی رەوتگەلی توندڕەوی ئیسلامی و بوو بە چاوگێك بۆ ئەوان. قۆناغی سێیەمیش لەگەڵ داگیركردنی عێراق دەست پێ دەكات. هەر دەبێ ئاماژە بە رژێمی پێشووی عێراقیش بكەین، كە سوپای پڕچەك كردو(اللە أكبر)ی خستە سەر ئاڵای عێراق، سەرباری داگیركردنی عێراق و كۆنتڕۆڵ كردنی رابوونی شیعە لەو وڵاتەدا لە لایەن ئێرانەوە. چركەساتێكی دی چركەساتی گەڵاڵە بوونی رەوتگەلی توندڕەوە لە میسر. بە داخەوە باڵێكی ئیخوان رووی كردە پیادە كردنی ەزری سەید قوتب، لەگەڵ پەیدا بوونی توندڕەوی لە ەزری حەسەن بەننا، بە تایبەتی سیاسەتی ئەو، كە رووی كردە رێكخستنی ەزریی توندڕەوی لە سەرەتای سەدەی رابردوودا. ئەمانە هەموو فاكتەر بوون، هەندێكیان سەرەكی و هەندێكیان لاوەكی بوون، بەڵام گەرایەك لە ەزر و كەلتووری ئیسلامیدا هەیە، كە گۆڕا بە بنیاتێكی ەزریانەی توندڕەو یان رەنگە بنیاتێكی رەق، كە هەندێ فاكتەری لە پشتە. دەكرێ بڵێین كارەكە زەحمەتە، كە پێوەندیی بە دنیای ەزرەوە هەیە و لە لایەن هەندێ رژێمی توندڕەویشەوە پشتیوانیی لێ كرا، رەنگە ئەو رژێمانە بە سامان و دارایی نەوت خزمەتیان كرد بێت، یان ئەوەی پێی دەڵێن خوان و سفرەی پترۆل، كە ئەم بیرۆكانە بە شێوەیەكی فراوان گەشەیان پێداو پارەداریان كرد. ئیدی لە لایەكەوە بنیاتی ەزریی ئامادەو لە سەر پێ هەیە، كە كەلتووری عەرەبی پێ گەیشتووە، لە لایەكی دیكەشەوە هەوڵی وەبەرەێنان و هەواڵگرییانەش هەیە، كە لە قۆناغی یەكەمدا دژ بە یەكێتیی سۆڤیەت بوو، لە قۆناغی دووەمیشدا بە سەر خودی جیهانی ئیسلامیدا رەنگدانەوەی هەبوو. ئەم توندوتیژییە بە لایەكدا رووی كردە سیاسەتی رژێمەكان، بە لایەكی دیكەشدا بە دیوی هەواڵگرییانە یان پیلانگێڕانەیەوە گرێ دراوە. هەڵبەت ئەوەی تێیدا زەحمەتە ئەو لایەنەیە كە وابەستەی بنیاتی كەلتووریانەیەتی، كە لە بنیاتی بەرگریكارانەی دژ بە هەمەجۆر ەێرشێكی كە لە رۆژاواوە دێت، چڕ دەبێتەوە، هەرچەندی هەست بكات كە لە رەوشێكی نزمدایە، گڕ و كڵپەكەی پتر تاو دەستێنێ، چونكە هاودژیی سەرەكی و جیاوازیی سەرەكی كە جیهانی ئیسلامی هەستی پێ دەكات، بریتییە لەو وێنەیەی كە كەلتوورەكەی خۆی لەبارەی خۆیەوە پێشكەشی دەكات، بەوەی كە جیهانێكی باڵادەست و بژاردەیە، بەڵام لە واقیعدا وێنەیەكی واقیعی هەیە روونی دەكاتەوە، كە جیهانی ئیسلامی جیهانێكی نزم و داوكەوتووی داتەپیوی بەرحوكمە، هەرچەندە ئەو دەیەوێ بە باڵادەستیی ەزری و رۆحی قەرەبووی ئەو داتەپینە ەزری و سیاسی و ئابوورییە بكاتەوە. هەموو ئەمانە فاكتەری توندڕەوانەن، پوختەكەیان ئەوەیە كە رووبەڕوو بوونەوەی ئەم رەوتگەلە سەخت و توندڕەوانەی، كە جیهانی ئیسلام و وێنەی ئایینی ئیسلامیان شێواندووە، چارەسەركردنیشی لە لایەكەوە پێویستی بە گوتاری سیاسی و هاوپەیمانی و هەنگاوی سەربازی هەیە، بەڵام پێم وایە رەگ و ریشەی كەلتووری، هەردەم توندڕەوی و سەختگیری و زێدەڕۆیی لە جیهانی ئیسلامیدا دێنێتە بەرهەم، ئەگەر هەنگاو هەنگاو ئەو بنیاتە ەزرییە نەخرێتە بەر چاكسازییەوە و بكرێتە بنیاتێكی ەزریی كراوە بەرەو رووی جیهانی نوێ، چونكە سەختیی گرفتەكە لەو هاودژییەدایە كە لە نێوانی كەلتووری كۆن و بە میرات ماوەی ئیسلامی و واقیعی جیهانی نوێدایە، ئەو جیهانەی كە خەسڵەتی گەشە كردن و پێشكەوتنی هەیە.
گوڵان: لەبارەی رۆشنگەریی ەزری و چاكسازیی ئایینییەوە، (داعش) یان (قاعیدە) بانگی جیهاد یان داكۆكی كردن و قسە كردن بە ناوی ئیسلامەوە دەكەن، بەڵام ئاڕاستەی كار جیاوازە، لەم بارەیەوە چی دەڵێی؟
محەمەد سەبیلا: هاوپەیمانیی نێودەوڵەتی و هەرێمیی بۆ رووبەڕووبوونەوەی تیرۆر هەیە، دووەم لە نێو بژاردەی رۆشنبیریی عەرەبیشدا ەۆشیاری روو لە هەڵكشاندایە، هەروەها هەست كردن بەوەی كە ئەم مەترسییە لە دەرگامان دەدات و لە نێو ماڵی خۆشماندایە، لە نێو كراس و كەوای خۆماندا خۆی مەڵاس داوە. شەرم كردن لە ئاست ئەوەی هەست دەكەین ئەو توندڕەوییە زادەی ئایینە، بەرەنجامی لێكدانەوەیەكی دیاری كراوە بۆ ئایین. خۆ لە لایەكی دیكەشەوە ویستێك هەیە بۆ لەناو بردنی ئەو دەردە، جا چ لە رێی هاوپەیمانیی هەرێمییەوە بێت یان نێودەوڵەتی، یان هەوڵی سیاسیانە و ویستی ناوخۆ و نێودەوڵەتی بۆ لەناو بردنی تیرۆری توندڕەو بە ناوی ئایینەوە. هەڵبەت هاوشانی ئەوە لە جیهانی ئیسلامیدا وردە وردە گەشەیەكی خود هوشیاری هەیە، بەوەی لە نێو دووتوێی كەلتووری ئێمەدا شتێك هاتە بەرهەم، كە پێویستی بە پێداچوونەوەی خود و واز ەێنان لەو كەلتوورە هەیە كە چووەتە سەر ملی جیهانی ئیسلامی، رووبەڕووی خود و شكۆی عەرەبی و ئیسلامی دەبێتەوە، هەروەها جۆش دانی وهەمی شڕ و شپڕێو كە دەبێتە واقیعی كەلتووری و ەزری و ەی دیكە، پاشان نزمیی ئەو واقیعە. هاوشانییەك لە نێوان ویستی سیاسی و ەۆشیاریی كەلتووریانەی هەموو ئەو لایەنانەی ئایینیدا هەیە، كە خۆیان لە (داعش) بێبەری كردووە. ئەمەش گرەوێكی كەلتوورییە، بەڵام زادەی داكشانێكی كەلتوورییە بەرەو توندڕەوی و ئامادە نەبوونی بۆ رەخنە لە خۆ گرتن، هاوپەیمانییەكی جیهانییش هەیە بۆ رووبەڕوو بوونەوەی ئەم توندڕەوییە مەترسیدارە، پێشم وایە رووبەڕوو بوونەوەی پێویستی بە دەیان ساڵە، كە رەنگە درێژە بكێشێ. بۆ نموونە، چەپ و ماركسیزم لە سەدەی رابردوودا ەێندە تەمەن درێژ نەبوون، هەروەها هاوپەیمانییەك هەبوو بۆ پێداچوونەوەی ماركسیزم وەك نموونەیەك بۆ تیرۆر، ئەو هاوپەیمانییە بهەێز و بە گوڕ و تین بوو. ئەو تیرۆرەی ئەمڕۆ بە ناوی ئیسلامەوە خۆی شاردووەتەوە تیرۆرێكی هەمیشەیی نییە و درێژە ناكێشێ، ئەویش بە پێی پلان و بەرنامە، مادام جۆرە هەوڵێك لە ئارادایە بۆ كۆنترۆڵ كردنی رەگ و ریشەی كەلتووریانەی، هەروەها زیندوو كردنەوەی ئەو قسەیەی كە ئەم گرەوە زادەی كەلتووری خۆمانە، وێڕای ئەو هەموو مانۆرە سیاسییەی كە دەڵێن چارەسەرەكەی سیاسییە. وێڕای هەموو ئەو شتانە دەكرێ بڵێین سەرەتا لەناو بردنی ئەو تیرۆرە لەوەدایە كە كەلتووری ئیسلامی بە خۆی و بۆچوونەكانیدا بچێتەوە.
گوڵان: وەك ئاشكرایە سعوودیە چاوگی وەهابیزمە، شەبابی سۆماڵ و قاعیدەش لە یەمەن و لیبیا و دەوڵەتانی دیكە و عێراقیش، جێگیر بوون، داعشیش ئێستا لە عێراقدا گرێژەنەی بەستووە و گەیشتووەتە لیبیا و سووریاش، هەڵبەت بە ناوی دیكەی وەم (بۆكۆ حەرام) لە ئەفریقا و شوێنانی دی. پێت وایە چاوگی هەموویان یەكە؟ واتە بنەگەی ەزریی ئەو هەموو رێكخراوە یەكە، یان ئەوەتا ئامانجەكانی سیاسی و ئابوورین و بە ناوی ئیسلامەوەن؟
محەمەد سەبیلا:رەگ و ریشەكە یەكە، بنەگەی هاوبەشەكەش بنەگەیەكی كەلتوورییە، ئیسلامی توندڕەو لە (ویلایەت)ـەوە سەرچاوەی گرتووە، كە لە سەدەی رابردوودا سەری هەڵدا بۆ ئەوەی گورز لە ئیسلامی سیاسی بوەشێنێ، بۆ ئەوەی ببێتە تێگەیشتنێكی سیاسیانەی كە لەگەڵ خەسڵەتی سیستەم و بوارەكاندا بگونجێت. وێڕای توندڕەوی، ئیسلامی میانڕەو وەك هەویرێك وایە كە منداڵ گەمەی پێ دەكەن، كە هەموو هەرێم و هەموو دەوڵەتێك دەتوانێ بە گوێرەی خۆی بیسازێنێ، هەڵبەت ئەو هەر بە رادیكاڵ و توندوتیژایەتیی خۆی و رەت كردنەوە دەوڵەتی نوێ و رێكخستنی نوێ و ەزری نوێش، دەمێنێتەوە، هەڵبەت بە رەنگ و سیمای خۆجێ و ناوخۆییانە، بە ناوی فڵانە پارت و گرووپی فڵانەوە، یان جەخت كردنەوە لە سەر هەندێ پرسی ئابووری یان سیاسی، چونكە دەگۆڕێ بە ئیسلامێكی ئایدیۆلۆژی، ئیسلامێك قابیلی سازان بێ لەگەڵ رەوش و دەرهاویشتەی خۆجێ و ناوخۆ. هەر بۆیە نابێ لە بیرمان بچێ رەگ و ریشەكە یەكە، هەروەها بیری توندڕەویش یەكە، هەر لە خەواریجەوە بیگرە تا (تەیمییەناسی) و (ئەبوو عەلا) و (سەید قوتب) و گرووپگەلی توندڕەو لە میسر، كە بەو ئاڕاستەیەدا تیۆریزەیان كردووە، جاری واش هەیە فاكتەری ئابووری و كۆمەڵایەتیی لە پشتە، هەروەها رۆڵی ەزری ئایینی كاتێك دەبێتە ئایدۆلۆژیا، دەشتوانێ لەگەڵ ئەم رژێم و ئەو رژێمدا بسازێ، بۆیە من هەمیشە دەڵێم: ریشەكە یەكە، بەڵام رەنگ و رووی خۆجێ و ناوخۆ دەگرێت.
گوڵان: پێت وا نییە كە مەترسییەكی گەورە و گوناەێك دەكەوێتە ئەستۆی بیرمەندان، ئیسلامییەكان، دواندەران (خەتیبان)، پێشنوێژان لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا، چونكە رۆژاوا ئایینی لە سیاسەت دوور خستەوە، ئیدی پێشكەوتن و شارستانیەتیان بنیات نا. جیاوازییەكی گەورە لە نێوانی رۆژاوا و رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا هەیە، هەڵبەت ئێمە وەك جڤاكی موسڵمان لە ئایینی ئیسلامدا چاكسازیی ئایینیمان بەدی نەكردووە، بەڵام بەم دواییانە گەلێ پرس بەدی دەكەین، بۆ نموونە پەیدا بوونی داعش لە ناوچەكەدا، هەندێ لە لاوان دەترسن هاموشۆی مزگەوت بكەن، هەندێكیان كاتێ سەردانی وڵاتێكی ئەوروپا دەكەن، شەرم دایان دەگرێت بڵێن: من موسڵمانم. ئاخۆ باری ئەو رەوشە دەكەوێتە ئەستۆی كێوە؟
محەمەد سەبیلا: راستە ئەم ەزرە توندڕەوە لە لایەن گەلێ رژێمی سیاسییەوە چاودێری كراوە و گەشەی پێ دراوە، بە ەزر پشتیوانیی لێ كراوە و پارێزراوە. دەبێ ئەوەمان لە بیر نەچێت. خاڵی دیكەش بنیاتی ەزرییە كە لە كۆنەوە بە میرات ماوەتەوە، گەیشتە ئەو ئاكامەی كە هەڵوێستی داكۆكی كردن لە جیهانی ئیسلامی بگرێتە ئەستۆ، ئەو جیهانەی خۆی ورد و خاش و تێكشكاو بینییەوە، بووە بە ناوكێكی رەق و پێی وا بوو، كە ئیسلام ئایین و دەوڵەتیشە، هەڵبەت بە جەخت كردنە سەر لایەنی سیاسی. دیارە جڤاكەكانی (كۆمەڵگاكانی) عەرەب ناتوانن و شایستەیی ەزریشیان نییە بۆ دەرچوون لەو بۆچوونە. دەبێ بڵێین، بنیاتی نەریتیانەی ەزریش بنیاتێكی بەهێز و چەسپاوە، لە تواناشدا نییە لێی دەربچین. بۆیە ئەو رژێمەی لە سیاسییەی كە لە ناوەڕاستی سەدەی رابردوو پێیان گوترا پێشكەوتنخواز، نەیانتوانی بە شێوەیەكی بەشەكی ئەو گرفتە چارەسەر بكەن، ئەویش رەنگە لەبەر ئەوە بێت، كە رەچاوی نموونەیەكی نێودەوڵەتییان كردووە كە (یەكێتیی سۆڤیەت) بوو. لە گۆشەیەكی دیكەشەوە، لە ئاستی ناوخۆدا لەگەڵ ئەو ەزرەدا سازاون، گەشەی ەزری و كەلتووریشیان بە خۆوە نەدیوە كە بتوانن لەو گرفتە دەرباز بن، چونكە زەحمەتترین شت دەرچوونە لەو كەلتوورە، چونكە تێكەڵ بە هەڵسوكەوت و رەفتاری كۆمەڵ (جڤاك) بووە. ئەمڕۆ ترس و مشتومڕێك هەیە، كە بریتییە لە وێنە شێواوەكە لە بارەی ئیسلامەوە، رێی ئەوەشی گرتووەتە بەر، كە وێنا و بۆچوونەكانی ناخمان بەهژێنێ. جا ئایا دیداری كەلتووری و رۆشنگەریانە دەتوانن رووبەڕووی ئەو شەپۆلە ببنەوە، كە دەوڵەتان و سەدان كەناڵی ئاسمانی و ریكلامی ئاراستە كراو و ئەوانەی داكۆكی لە كەلتووری نەریتی دەكەن، پشتیوانیی لێ دەكەن؟ كەواتە كامەیە رۆڵی رۆشنبیران و رووناكبیران، ئەدی تا چ رادەیەك سیاسەتمەداران لێیان رازین؟ ئایا رژێمی سیاسیی نوێخواز و پێشكەوتوو ەەن كە پشتیوانییان لێ بكەن؟ لە لایەكی دیكەوە وابەستەی رای گشتی نابێت، رژێمگەلی سیاسیش هێندە گوێی پێ نادەن، بەڵكوو ئەو رژێمانە گوێ لە رۆشنبیران و ئەندامانی نەریتكاری خۆیان دەگرن، ئەركی توێژەری نەریتی زەحمەتە، ئەگەر ئەستەم نەبێت، چونكە كۆمەڵگاكان بە پشتیوانیی رایەڵی سیاسی بە دەوری یەكدا كۆ دەبنەوە، وێڕای هەبوونی هەندێ رواڵەتی ئابووری یان تەكنیك، یاخود پەیڕەو كردنی هەندێ تەكنیكی نوێ، ئەمەیە قووڵایی ململانێیەكە. كەواتە هەموو هەوڵێكی رۆشنخوازی ەێشتا لە ئارادان و جێی ئومێدن. هەڵبەت دەبێ لە چوارچێوەی ئەو ئاستەنگانەی جڤاكی و كەلتووری و سیاسیدا لێیان بڕوانین، كە رێی بەجێ گەیاندنی ئەركەكەیان لێ دەگرن. ئەمە پاساوێك نییە بۆ واقیعی رۆشنبیران، بەڵكوو لە پای باس كردنی ئەستەمەكانەوەیە، بەڵام ئەو شێوانەی ئەمڕۆی رووی داوە، بە ەۆی ئەو رەفتارەی لە كەلتووری ئایینییەوە داتاشراوە و بە چڵەپۆپە، بە جۆرێك لە دڕندایەتیش گەیشتووە، كە نە جیهان و نە ئێمەش باوەڕی پێ دەكەین، چونكە رەنگدانەوەی وێنەی سەراپای مێژووەكەیەتی، كە بریتییە لە جوان كردن و خۆ هەڵكێشان و شانازی بە خۆوە كردن، هەروەها لەو نائاگاییەی دەروونناس دەیخاتە روو. ئەمەیە ئەو ەێدمەیەی كە كۆمەڵگاكانی عەرەب و رژێمەیلی سیاسی تێی كەوتوون.
گوڵان: تۆ بە ئاییندەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست گەشبینی، یان لە پاش شۆڕشەكانی بەهاری عەرەب چاوەڕوانی خوێن رشتنی زیاتر بین؟ ئەو ئاییندەیە چۆن دەبینی؟
محەمەد سەبیلا: ماوەی خوێن و دووبەرەكی رەنگە دەیان ساڵ درێژە بكێشێت، چونكە ئەو دەرهاویشتانەی باسیان دەكەین زادەی خەیاڵ نین بەڵكوو لە واقیعدا هەن، حاڵەتی خوێن رشتن و ململانێ بۆی هەیە دە تا بیست ساڵ درێژە بكێشێت، چونكە ئەوە بەرهەمی دیكتاتۆریەتی خۆبەخۆی عەرەبە. بە داخەوە ئامانجەكانی بەهاری عەرەب بە ئاكام نەگەیشتن، چونكە دەرهاویشتەی ناوخۆ و دەرەكی و هەرێمیی هاتە نێوییەوە و بۆڕ درا. بەهاری عەرەبیش لە لایەن ئیسلامی توندڕەوەوە قۆرخ كرا، وەك ئیخوانی موسلمین لە میسر، هەڵبەت میسری ئەمڕۆ توانیی خۆی رزگار بكات، بەڵام دەوڵەتانی دی كەوتنە نێو ئەو تەڵە و داوەوە. كەواتە فاكتەری دەرەكی هاتە نێوییەوە، من دژی دووبارە گەڵاڵە كردنەوەی جیهانی عەرەبم نیم لە روانگەیەكی یەكبوونخوازییەوە. ئەو روانگەیەی وابەستە بە چەندین چین و ئاراستە بوو، یان ئەوەی پێی دەگوترێ قۆناغی ناسیونالیستی عەرەب بە ئاستێك گەیشت كە بەڵێنی جۆرێك لە رزگاریی نەتەوەییدا، بەڵام گۆڕا بە رژێمگەلی دیكتاتۆری. ئیدی بەهارەكە هەڵقوڵاوی ئارەزووی لاوان بوو بۆ بەدی ەێنانی گۆڕان، هەروەها رۆڵی دەزگاكانی راگەیاندن لە جۆشدانی خەڵك، بەڵام گۆڕا و بوو بە پەشێوی. جا بۆیە هەر دەوڵەتە گیرۆدەی ژانی خۆیەتی، ئەمڕۆ مەغریب لە جۆرێك لە سازان و پێكەوە ژیانی نێوان رەوتگەلی ئیسلامی و نوێخوازیدا دەژی، هەڵبەت لە میسریش جۆرێك لە هەوڵدان هەیە بۆ رزگاركردنی لە رێی ئەو وەرچەرخانەی بەدی هات. لە تونسیش رەنگە هەڵبژاردن هەبێت، بەڵام ەێشتا مەترسیی تێدایە، ناتوانین بڵێین یەك خێزانە. یەمەنیش دەوڵەتێكە شپڕێوە، بەشێكە لە زامی عەرەب. كەواتە هەر دەوڵەتە گێژاوی ناوخۆی لە چێوەی بەهاری عەرەبدا هەیە.
گوڵان: دوایین كتێبت چییە، ئایا شتێكی نوێت بە دەستەوەیە؟
محەمەد سەبیلا: من ئێستا خەریكی كۆ كردنەوەی وتار و توێژینەوەكانی پێشووی خۆمم، گرێژەنەی بایەخ پێدانیشم نوێخوازی و نوێكارییە، هەروەها ئاڕاستەی فەلسەفی و ەزری و سۆسیۆلۆژیی پەیوەست بە وردەكاری و پیادە كردنەوە. لە پاش كتێبی (سیاسەت بە سیاسەت) گەلێ نووسینم بە ناونیشانی جیاجیا هەیە، لەوانە نوێخوازی و نوێكاری، مافی مرۆڤ، بنەمای ەزری و فەلسەفیانەی مافی مرۆڤ، جگە لەكۆمەڵێك وتار و توێژینەوە، هەموو ئەوەی نوسیویشمە بەو ئاراستەیەدا دەڕوات.
گوڵان: سەبارەت بە عێراق، تا ساڵانێك دەسەڵات بە دەستی سوننەوە بوو، لە ساڵی 2003شەوە شیعە حوكمڕانیی دەكات، چۆن لە رەوشی عێراق دەڕوانیت؟ پێت وایە ئارامی بە خۆیەوە دەبینێ یان وەك رۆژهەڵات ناوەڕاست خوێن رشتنی تێدا بەردەوام دەبێت، یان پێویستمان بە هەندێ گۆڕان دەبێت، تۆ رەوشەكە چۆن لێك دەدەیتەوە؟
محەمەد سەبیلا: من پێم وایە بە پەیدا بوونی داعش رەوشەكە بەرەو داتەپین چوو، هەروەها پەیوەندیی ئەوە بە داگیركردنی عێراق لە لایەن ئەمریكاوە، هەروەها ئێران وەك كاردانەوەیەك بۆ شەڕێكی پێشوو دەستی بە سەر عێراقدا گرت، سەرباری گەڵاڵە بوونی هەستی نیشتیمانی و نەتەوەیی لە لای كورد، كە ئەوان لە هەموو قۆناغەكاندا ئەشك و زەحمەتییان كێشا، لە قۆناغی رژێمی سەدام، ئەوان بە دەستی شیعە و سوننەشەوە چەوسانەوە. من شایەدی دەدەم كە جۆرێك لە گەڵاڵە بوونی نیشتیمانی و نەتەوەیی هەیە، هەروەها ئەو دڕك و زییەی پەیوەندیی بە دراوسێكانەوە هەیە (توركیا و ئێران)، ئەوەش نەك وەك مەراییەك، بەڵكوو لەبەر بەدی نەهاتنی ئامانج.





محەمەد سەبیلا ساڵی 1942 لە دارولبەیزای مەغریب هاتۆتە دنیاوە و لە سەرئاستی جیهانی عەرەبی وەك فەیلەسوفێكی مودیرنە ناسراوە،، بەكالۆریۆسی لە سۆربۆن و دكتۆراكەشی لە مەغریب ەێناوە، لە نێوان ساڵانی 1972 تا 1980 سەرۆكی بەشی فەلسەفەو زانستی كۆمەڵایەتی بووە لە كۆلێژی ئادابی زانكۆی ڕیبات، دەیان ژمارەی لە گۆڤاری مدارات و المشروع دەرچواندووە، لە دەیان گۆڤارو بڵاوكراوەی تایبەت بە فكرو فەلسەفەدا بڵاوكراوەكانی بڵاوكردونەتەوەو پێنج كتێبی بە ناوبانگی هەن كە تەرجەمە زۆر زمان كراونەتەوە لەوانە «مخاچات الحداپە» و «فی الشرگ الفلسفی المعاصر» و «الحداپە و ما بعد الحداپە» و «الاصولیە والحداپە» تاد، كتێبە بەناوبانگەكەی لوی ئەڵتۆسێری تەرجەمەی عەرەبی كردۆتەوە بە ناوی «الفلسفە بین العلم و الایدیولوجیا»، هەروەها دەیان كتێبی تری دانسقەی فیكریی خۆرئاوایی و جیهانیی تەرجەمە كردۆتەوە لەوانە (نڤام الخگاب)ی مێشێل فۆكۆو تاد..