پڕۆفیسۆر جامیس ماككان ئوستادی زانستی سیاسەتە لە زانكۆی پیردیۆ، پسپۆڕ و تایبەتمەندە لە پرۆسەی بە دیموكراتیزە كردنی وڵاتانی ئەمریكای لاتین و پرۆسەی هەڵبژادن و شێوازی سیستمە دیموكراتییەكان، بۆ قسەكردن لە سەر شێوازە جیاوازەكانی سیستمی دیموكراتی و چۆنیەتی دەستنیشانكردنی ئەم سیستمانە بەپێی هەلومەرجی جیاوازی دەوڵەتەكان، ئەم وتووێژەمان لە گەڵ ئەنجامدا و بەمجۆرە وەڵامی پرسیارەكانی گوڵان-ی دایەوە.

پڕۆفیسۆر جامیس ماككان بۆ گوڵان:بۆ وڵاتانی قۆناخی راگواستن شتێكی باشە سەرۆكی هەڵبژێردراو و سەرۆك وەزیرانیان هەبێت



* لەو وڵاتانی دیموكراتی هەر سێ شێوازی (سەرۆكایەتی، پەرلەمانی، نیمچە سەرۆكایەتی) پیادەدەكرێن، ئەمەش مانای ئەوەیە هەر دەوڵەتەو شێوازێك پیادە دەكات، ئایا هۆكاری بوونی ئەم جیاوازییە بۆچی دەگەڕێتەوە؟
- ئەمە پرسیارێكی جێی بایەخە كە پەیوەستە بە سیستمە دەستوورییەكەوە، لە ڕاستیدا دەبێت لە سیاقەكەدا لە سیستمە دەستوورییەكە بڕوانیت، واتە سیاقە كۆمەڵایەتییە بەرفراوانەكە. لەو كۆمەڵگەیەنەدا كە جەمسەرگیری هەیە و جیاوازی و كەلێنی نێوان گرووپە كۆمەڵایەتییەكان زۆر قووڵن، ئەوا هەڵبژاردنی سەرۆك بە جیا، بەتایبەتی لەو سیستمانەدا كە براوە هەموو دەسەڵاتەكان دەگرێتەدەست (winner takes all system)، بۆی هەیە كارێكی تەواو باش بێت، لەبەر ئەوەی ئەگەری ئەوە هەیە سەرۆك سەر بە كەمینە بێت، چونكە ئەو كاتە لە چاوی زۆربەی وڵاتەكەوە شەرعییەتی نابێت. چەندین نموونە هەیە كە تێیاندا دیموكراسی لاواز بووە بە هۆی بوونی جەمسەرگیری كۆمەڵایەتییەوە و سەرۆكێك هەڵبژێردراوە كە تەنها لە ئاست گرووپێكی دیاریكراودا لە ئاست بەرپرسیارێتیدا بووە. بە دەربڕینێكی دیكە لە دۆخێكدا كە جەمسەرگیری تێدایە، یاخود هەمەڕەنگی تێدایە، باشترە سەرۆكێك هەبێت لە پاڵ سەرۆك وەزیراندا، یان سەرۆكێك لە ئاست دەسەڵاتی یاسادانان بەرپرسیار بێت.
* ئایا ئەگەر سەرۆك لەلایەن پەرلەمانەوە هەڵبژێردرێت، ئەگەری ئەوە دروست نابێت سەر بە هەمان زۆرینەی پەرلەمانی بێت كە حكومەتی پێكهێناوە؟
- دەبێت لە دیموكراسیدا هۆشیار بین بەوەی كە نوێنەرایەتییەكی بەرفراوانی بەرژەوەندییەكان هەبێت، لە دیموكراسییە نوێیەكاندا و بەتایبەتی كە فرەیی هەیە لە بەرژەوەندییەكاندا زۆر گرنگە ڕەنگدانەوەیەكی بەرفراوانی ئەو بەرژەوەندییانە هەبێت لە حكومەتدا. ئەگەر باس لە سەرۆك بكەین وەك تاكەكەسێك، نەك ئەنجومەنێكی جێبەجێكاری كە تیمێك بێت لە دوو بۆ حەوت كەس پێكهاتبێت، ئەوا- لە ڕووی شەرعییەتەوە- زەحمەتە لەم كۆمەڵگەیانەدا سەرۆكێكی بەهێز و خاوەن شەرعییەتت هەبێت، ئەمەش بە مانای ئەوە دێت كە بوونی سەرۆكێكی لاواز، یان سەرۆكێك كە بە هاوكاری لەگەڵ لایەنەكانی دیكەدا كار بكات، باشترە بۆ زۆرێك لە بارودۆخەكان.
* لەو وڵاتانەی ئەوروپادا كە سیستمی پەرلەمانی پیادە دەكەن، وەك پۆلەندا و نەمسا و چیك و تاد، دەبینین سەرۆك ڕاستەوخۆ لەلایەن خەڵكەوە هەڵدەبژێردرێت، بەڵام ئەم سەرۆكانەش هەمان ئەو دەسەڵاتانەیان هەیە كە سەرۆكێكی هەڵبژێردراو لەلایەن پەرلەمانەوە هەیەتی، پرسیارەكە ئەوەیە ئایا لۆجیكی هەڵبژاردنی سەرۆك لەلایەن خەڵكەوە چییە؟
- ئەگەر بتەوێت سیستمی «check and balance»ت هەبێت و نیگەران بیت لەوەی پەرلەمان زۆر بەهێز نەبێت، ئەوا باشترە سەرۆك لەلایەن خەڵكەوە هەڵبژێدرێت، نەك پەرلەمان.
* بۆچوونێك هەیە كە هەڵبژاردنی سەرۆك لەلایەن خەڵكەوە هیچ لە سیستمی پەرلەمانی كەم ناكاتەوە و بگرە دەبێتە هۆی دابەشكردنی دەسەڵاتەكانی جێبەجێكردن و پەلەنەكردن لە دەركردنی بڕیارەكاندا، بیروبۆچوونتان لەم بارەیەوە چییە ؟
- ئەگەر باس لە دەستوور بكەین لە سیاقە كۆمەڵایەتییە بەرفراوانەكەدا، ئەوا ئەگەر نیگەرانییەكی گشتی هەبوو بۆ ئەوەی دەسەڵاتەكان لە سنووری خۆیاندا ڕابگیرێن و كار بۆ ئەوە بكرێت كە تەواوی بەرژەوەندییەكان نوێنەرایەتی بكرێن، هەروەها ئەگەر ویستمان حكومەت پەلە نەكات، ئەوا باشترە سەرۆك ڕاستەوخۆ لەلایەن خەڵكەوە هەڵبژێردرێت، ئەو كاتە ڕەنگە گرووپێك حكومەتی بەدەستەوە بێت و گرووپێكیش سەرۆكایەتی، بەو پێیە هاوسەنگییەك دروست دەبێت. كەواتە ئەو مۆدێلە، مۆدێلێكی تەقلیدی جیمس مادیسۆن-یە. بەڵام ئەگەر نیگەرانییەكە بەپێچەوانەوە بوو، واتە حكومەتەكە جەمسەرگیری تێدابوو، یان بە بنبەست گەیشتنی تێدا بوو، ئەوا دابەشبوونی دەسەڵات مەترسی هەیە، بەتایبەتی لەو وڵاتانەدا كە لە سەرەتای بە دیموكراتیزەبووندان. كەواتە دەبێت تیۆرەكان لە چوارچێوەی سیاقەكاندا باس بكرێن، ناكرێت بە شێوەیەكی بابەتی بوترێت تیۆرێك لە تیۆرێكی دیكە باشترە، ئەوە بەندە بە بارودۆخەكەوە و دەبێت لە ئاست ئەم ڕاستییە هۆشیار بین.
* لەو وڵاتە دیموكراسییانەی دوای ڕووخانی دیواری بەرلین هاتنەئاراوە، هەروەها لەو وڵاتانەی ئێستا بوونەتە ئەندامی یەكێتی ئەوروپا وەك كۆماری چیك و پۆلەندا، سەرۆك راستەوخۆ لەلایەن خەڵكەوە هەڵدەبژێردرێت. پرسیارەكە ئەوەیە ئایا باشتر نییە لە قۆناغی راگوزەریدا بۆ ڕێگریكردن لە تاكڕەویی سەرۆك وەزیران وەك ئەوەی لە عێراقدا بەدیمان كرد كە سەرۆك وەزیران هەوڵیدا سەرجەم دەسەڵاتەكان لە دەستی خۆیدا كۆبكاتەوە، ئایا ئەگەر سەرۆك راستەوخۆ لەلایەن خەڵكەوە هەڵدەبژێردرێت، نابێتە هۆی كەمكردنەوەی ئەو مەترسییە؟
- بەڵێ لە ڕوانگەی ئەو نموونانەی ئێوە ئاماژەتان پێكرد و هەروەها لە ڕووی گریمانەشەوە من لایەنی باش دەبینم لە بوونی سەرۆك وەزیران و سەرۆكی وڵاتدا كە سەرۆكی وڵات بە شێوەیەكی سەربەخۆ و لە هەڵبژاردنێكی ڕاستەوخۆدا هەڵبژێردرێت، یاخود ئەوەی بە چەند قۆناغێك هەڵبژێردرێت – كە ئەگەر لە قۆناغی یەكەمدا زۆرینە بەدەست نەهێنرا، ئەوا ئەو دوو پاڵێوراوەی زۆرترینیان بەدەست هێناوە، ململانێ دەكەن-، دەكرێت ئەمە سوودبەخش بێت، چونكە سەرۆك دەتوانێت بانگەشەی ئەوە بكات پاڵپشتی زۆرینەی لەگەڵە.
* زۆرجار ڕوودەدات كە سەرۆكی هەڵبژێردراو لەلایەن خەڵكەوە سەر بەو حزبە نابێت كە زۆرینەی پەرلەمانی بەدەست هێناوە و سەرۆك وەزیرانی هەڵبژاردووە، ئایا چۆن ئەم حاڵەتە لێكدەدەنەوە و بۆچوونتان لەم بارەیەوە چییە ؟ ئایا پێتانوایە ئەمە دەرئەنجامی ئیجابی لێدەكەوێتەوە؟
- بەڵێ پێموایە، بەتایبەتی لە سیاقێكدا كە جەمسەرگیری كۆمەڵایەتی تێدایە، ئەگەر سیستمی حزبایەتی ڕەنگدانەوەی كەلێنە كۆمەڵایەتی و ئابووریەكان بێت و تەنها پارتێك زاڵ بێت، ئەوا مەیلی ئەوەی بۆ دروست دەبێت دەسەڵاتەكان بەرەو سنوورێكی زیاتر ببات، واتە ئەگەر هاتوو ئەو پارتە سەرجەم بەشەكانی دەسەڵاتی جێبەجێكرنی بەدەستەوە بوو، كەواتە بوونی ململانێ لەسەر ئاستی نەتەوە و بوونی هەڵبژاردنی سەربەخۆ- لە نەمانی بژاردەكانی دیكەدا- بۆی هەیە ببێتە هۆی ئەوەی لایەنە جیاوازەكانی كۆمەڵگە بەرەو سیستێمی سیاسیی سەقامگیر ببات، لە بری ئەوەی دوورخستنەوە و دوورەپەرێزكردنێكی سیستماتیكی هەبێت كە ئەمەش ناسەقامگیری بەرهەم دەهێنێت و سیاسەتی دیموكراتی لاواز دەكات.
* تا چەند گرنگە لە كاتی هەڵبژاردنی سەرۆكدا پرۆسەی بنیادنانی نەتەوە و قۆناغە ئینتیقالییەكە لەبەرچاو بگیرێت، بەتایبەتی كە سیستمی حزبایەتی گەشەی نەكردووە و دامەزراوەكانی دەوڵەتیش وەك پێویست بەهێز و كارا نین، ئایا تا چەند هەڵبژاردنی سەرۆك دەبێتە هۆی چالاككردنی حزبەكان و كاراكردنی دامەزراوەكان؟
- تا ڕاددەیەكی زۆر دەكرێت پرۆسەی بە دیموكراتیكردنی بەدوادا بێت. پرۆسەی هەڵبژاردن و سیاسەتێك كە ڕێبازی هەڵبژاردن بگرێتەبەر، بۆی هەیە دەرئەنجامی باشی لێبكەوێتەوە، ئەمەش دەوەستێتە سەر دەرئەنجامەكە، چونكە ئەگەر بە دەرئەنجامێكی شەرعی سەیر كرا و ئەگەر پاڵیوراوە ناسەركەوتووەكان دەرئەنجامەكانیان قبووڵ كرد، ئەوا ڕێگایەكی باشە بۆ ڕوونكردنەوەی سیستمی دیموكراسی.