پڕۆفیسۆر رۆبەرت ئەنتۆنیۆ پاپ ئوستادی زانستی سیاسەتە لە زانكۆی شیكاگۆ و لە ساڵی 2004ـەوە بەڕێوەبەری دیراساتی پرۆگرامی خۆكوژە تیرۆریستەكانە لە زانكۆی ناوبراو، هەروەها تایبەتمەندە لە سەر كاروباری ئاسایشی نیشتمانی و بەرەنگاربوونەوەی تیرۆریستان. بۆ قسەكردن لە سەر سەرهەڵدانی رێكخراوی تیرۆریستی داعش و جیابوونەوەی لە رێكخراوی تیرۆریستی ئەلقاعیدە و جیاوازی نێوان لە ستراتیژیەت و كار و چالاكیی تیرۆریستان، ئەم وتووێژەمان لەگەڵ ئەنجام دا و بەمجۆرە وەڵامی پرسیارەكانی گوڵان-ی دایەوە.

* ئەگەر بەراوردێك لە نێوان ستراتیژیەتی رێكخراوی تیرۆریستی ئەلقاعیدە و رێكخراوی تیرۆریستی داعش بكەین، هەست بە جیاوازی دەكەین، بەتایبەتی كە ئامانجی ئەلقاعیدە دامەزراندنی خەلافەتی ئیسلامی نەبوو، بەڵكو بریتی بوو لە هێرشكردنەسەر ئەو وڵاتانەی كە بە دوژمنی ئیسلام دادەنران، ئەمەش لە هێرشكردنە سەر سەنتەری بازرگانی جیهانی لە 11ی سێپتەمبەری 2001 بەرجەستە بوو. ئایا پێتوا نییە هۆكاری ئەم حاڵەتە بۆ ئەمەریكا بگەڕێتەوە كە ئەو كەسانەی بۆ شەڕی یەكێتی سۆڤیەت ئامادە كردبوو؟
- ستراتیژیەتی ئەلقاعیدە لە چەند ڕوویەكەوە هاوشێوەی ئەو ستراتیژەیە كە موجاهیدەكانی ئەفغانستان لە ساڵانی هەشتاكاندا دژی یەكێتی سۆڤیەت پیادەیان كرد. یەكێتی سۆڤیەت لە ساڵی 1979 هێرشی كردە سەر ئەفغانستان و لە ساڵی 1980 زیاتر لە 150 هەزار سەربازیان بۆ داگیركردنی ئەو وڵاتە بەكار هێنا، موجاهیدەكانیش كە زۆربەیان چەكداری ئیسلامی بوون و سەر بە چەند وڵاتێك بوون و ڕێژەی زۆریان لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستەوە هاتبوون بۆ ئەفغانستان، شەڕی یەكێتی سۆڤیەتیان دەكرد و بە ڕاددەیەكی زۆریش ئامانجی خۆیان پێكا. دواتر لە ساڵی 1990 دوای ئەوەی ئەمەریكا هێزی زەمینی لە كەنداوی فارس بڵاو كردەوە، سەرەتا بۆ دەرپەڕاندنی عێراق لە كوەیت و دواتر بۆ ڕێگەنەدان بە گەڕانەوەی عێراق و دووبارە داگیركردنەوەی كوەیت، لەو كاتەدا ئوسامە بن لادن رێكخراوی ئەلقاعیدەی، بۆ كۆتایی هێنان بە ئامادەبوونی سەربازی ئەمەریكا و ڕۆژئاوا لە خاكی كەنداوی عەرەبیدا دروست كرد، بەڵام ستراتیژیەتی داعش جیاوازە لەم ستراتیژیەتە، چونكە داعش تەنها دژی رۆژئاوا نییە، بەڵكو بەلای ئەوانەوە حكومەتە شیعەكان خاكی سوننەیان داگیر كردووە، حكومەتی شیعە لە عێراق و حكومەتی شیعە لە سووریا، كەواتە داعش گرووپێكی سەربازییە و هەستاوە بە ڕێكخستنی بەرگری سوننەكان لە دژی داگیركردنی شیعە و ئینجا لە دژی پشتیوانی رۆژئاوایە بۆ داگیركاری شیعە.
* دیارە پێش ئەوەی رێكخراوی تیرۆریستی داعش خۆی رابگەیەنێت، لقی ئەلقاعیدە بوو لە عێراقدا، بەڵام ستراتیژیەتی خۆی لە كۆتایی ساڵی 2014ـەوە لە ستراتیژیەتێكی جیهانییەوە بۆ لۆكاڵی گۆڕی، هەروەها خەلافەتی ڕاگەیاند كە لەلایەن زۆرێك لە ڕێكخراوەكانی سەر بە ئەلقاعیدەوە دانیان پێدا نراوە، پرسیارەكە ئەوەیە ئایا تا چەند ئەمە بووە هۆی گۆڕینی هەڵمەتی دژەتیرۆر لە جیهاندا؟
- ستراتیژیەتی داعش بۆ دامەزراندنی دەوڵەتی خەلافەتی ئیسلامی لە بەشە سوننەكەی عێراق و سووریادا بووە هۆی ئەوەی ئەمەریكا و رۆژئاوا و گرووپەكانی دیكەی ناوچەكە هەوڵ بدەن ئیحتیوای داعش بكەن، بۆ ئەوەی كاریگەری ئەم گرووپە سەربازییە درێژ نەبێتەوە بۆ ناوچە كوردییەكە و هەروەها ناوچە شیعەكەش. ئەوەش هەوڵێكی گرنگ بوو كە لە هاوینی رابردوودا خرایەگەڕ. كەواتە هەڵكشانی داعش وایكرد سەرەتا و پێش هەر شتێك هەوڵی ئیحتیواكردنی بەرفراوانبوونی داعش بدرێت لە ناوچە كوردییەكان و ناوچەی شیعەكاندا. هەروەها نیگەرانییەكانی زیاتر كرد لە بارەی ئەنجامدانی هێرش لە ڕۆژئاوا بە ئیلهام وەرگرتن لە داعشەوە، ئەو هێرشانەش لە شێوەی گورگی تەنیادا دەبن، یاخود ئەوانەی كاریگەرن بە داعش و بە پاڵنەرێكی خودی ئەو هێرشانە ئەنجام دەدەن و بە ناوی داعشەوە ئەنجامی دەدەن، ئەمە بە پێچەوانەی ئەو هێرشانەی بە فەرمانێكی ڕاستەوخۆ ئەنجام دەدرێن، وەك هێرشەكانی 11ی سیپتەمبەر، كە چەندین مانگ پێشتر لەلایەن سەركردەكانی ئەلقاعیدەوە پلانی بۆ دانرابوو بە هاوكای لەگەڵ ئەو كەسانەی هێرشەكانیان ئەنجام دا و ئەو هێرشە گەورەیەشی لێكەوتەوە كە نزیكەی 3 هەزار كەسی كوشت. كەواتە پێوەندییەك هەیە لە نێوان هەڕەشەی نێودەوڵەتی و هەڕەشەی مەحەلی، بەڵام مەترسیدارترین هەڕەشە كە داعش دروستی كردبێت لەسەر ئاستی مەحەلی، ئەوەیە كە مەترسی لەسەر ناوچە كوردییەكە و ناوچە شیعەكە دروست كردووە، ئەمەش ناسەقامگیرییەكی گەورەی لێ دەكەوێتەوە، هەر لەبەر ئەمەشە كە هەوڵی سەرەتا ئەوەیە كە ئیحتیوای داعش بكرێت و لە ناوچەكەدا لاواز بكرێت.
* پێش دروستبوونی داعش، ئەلقاعیدە لە كەمپەكانی خۆیدا مەشقی بە خەڵك دەكرد و ڕەوانەی ڕۆژئاوای دەكردن بۆ ئەنجامدانی چالاكی تیرۆریستی، بەڵام ئێستا كەسانێك كە هەڵگری ڕەگەزنامەی رۆژئاوایین دێن و دەچنە ریزەكانی داعشەوە لە سووریا و عێراق و دواتر دەگەڕینەوە، ئایا پێتانوا نییە رۆژئاوا خۆی بووبێتە سەرچاوەی تیرۆریستان؟
- ئەگەرچی بە سەدان كەس لە رۆژئاواوە رۆیشتوون بۆ پشتیوانیكردنی داعش، بەتایبەتی چوونەتە سووریا بۆ ئەم مەبەستە، بەڵام بە بەراورد بەو هەزاران شەڕكەرانەی داعش هەیەتی رێژەیەكی كەمە. ڕاستە ئەوانەی پێیاندەوترێت شەڕكەرە بیانییەكان ژمارەیەكیان بەرەو سووریا و عێراق بەڕێ كەوتوون، بەڵام ژمارەی زۆری شەڕكەرەكانی داعش لە دەوڵەتە دراوسێكانی سووریا و عێراقەوە هاتوون، بەتایبەتی سعودیە خەزێنەیەكی باشە بۆیان. كەواتە زۆرینەی ئەو شەڕكەرانە لە عێراق و سووریا و هەروەها لە دەوڵەتە دراوسێكانی عێراق و سووریاوە هاتوون، بە پلەی دووەم لە باكووری ئەفریقیا و بەتایبەتی لە تونس و هەندێكیان لە لیبیاوە هاتوون، بە پلەی سێیەم ڕۆژئاوا دێت كە بە شێوەیەكی بەراوردكاری ئەوانە ریژەیەكی كەمن كە پشتیوانی داعش دەكەن و دەچنە نێو داعش، كەواتە رۆژئاواش بەشدارە لە چوونی ئەو شەڕكەرانە بۆ ناو داعش. هەروەها ئەوەش ڕاستە كە تاوەكو كەسانێكی زیاتر لە رۆژئاواوە بچنە نێو داعش، مەترسی ئەوە زیاتر دەبێت كە بۆ ئەنجامدانی هێرشی تیرۆریستی ڕەوانەی رۆژئاوا بكرێنەوە، ئەوە گۆڕانكارییە ڕاستەقینەكەیە. پێموایە ئەمەریكا كارێكی باشی كردووە كە هێزی زەمینی جێگیر نەكردووە كە بووە پاڵنەری ئەلقاعیدە و هەروەها هێرشبەران بۆ ئەوەی هێرش بكەنە سەر رۆژئاوا. ئەو ژمارانەی ئێوە ئاماژەتان پێكردن، گرنگە لە خستنەڕووی ئەوەدا كە رۆژئاوا بەشدارییەكی كەمی كردووە لە دابینكردنی شەڕكەران بۆ داعش، بەڵام ئەگەر بێتو ئەمەریكا هێزی زەمینی بڵاو بكاتەوە،- با بڵێین 50 هەزا سەرباز- ئەوا ڕەنگە ئاڕاستەكە پێچەوانە ببێتەوە و دووبارە ئەلقاعیدە كار لەسەر ئەوە بكاتەوە كەسانێك بنێرێت بۆ ئەوەی لە ناو ئەمەریكادا هێرش ئەنجام بدەن.
* شارەزایانی توندڕەوی ئیسلامی باس لەوە دەكەن كە داگیركردنی عێراق لەلایەن ئەمەریكاوە و زیادبوونی كاریگەری و دەسترۆیشتوویی ئێران لە عێراقدا دوای ئەو داگیركارییە، هەروەها زیادبوونی دەستڕۆیشتوویی ئێران لە سووریا دوای دەستپێكردنی شۆڕشی سووریا و دەستێوەردانی حزبوڵا لەو وڵاتەدا هەموو ئەمانە بوونە هۆی ئەوەی ململانێیەكە بگۆڕێت بۆ ململانێیەكی تایفەگەری، ئایا تا چەند ئەمە ئایندەی ناوچەكە دەخاتە مەترسییەوە؟
- سەرەتا ئەو دەستنیشانكردنێكی ڕاستە كە داگیركردنی عێراق و ڕوخاندنی دەسەڵاتی سەددام حوسێن سەریانكێشا بۆ دروست بوونی ئەلقاعیدە لە عێراق و دواتر داعش، چونكە هیچ هۆكارێك نییە وامان لێبكات باوەڕ بەوە بكەین كە بە بێ داگیركاری ئەمەریكا و بێ ڕووخاندنی سەددام حوسێن و بێ دامەزراندنی حكومەتێك كە شیعە زاڵ بێت بە سەریدا، ئەلقاعیدە لە عێراق و داعش بەو شێوەیە دروست ببن، یاخود بەو شێوەیە بەرفراوانە كە لە ماوەی دە ساڵی ڕابردوودا هاتنەئارا، كەواتە ئەمە مەسەلەیەكی سەرەكی بوو كە سەری كێشا بۆ دروستبوونی داعش. ئەگەر لە ئایندە بڕوانین ئەوا دوو سیناریۆی سەرەكی چاوەڕوانی عێراق دەكەن، ڕوونیش نییە كامیان دێنەئاراوە، یەكەمیان ئەوەیە ناوچە سوننەكان جیا ببنەوە، واتە ناوچە سوننەكانی رۆژئاوای عێراق و ناوچە سوننەكانی سووریا و دەوڵەتێكی سوننە دروست ببێت، خۆ ئەگەر لە لایەن یاسای نێودەوڵەتیشەوە دانی پێدانەنرێت، ئەوا لە ڕووی ئەمری واقیعەوە بوونی هەبێت و لەلایەن داعشەوە حوكمڕانی بكرێن، بە چەشنی ئەوەی حەماس كردی لە كەناری رۆژئاوای فەلەستین دوای بردنەوەی هەڵبژاردنەكان. پێموایە سیناریۆیەكی دیكەش ئەوەیە كە سوننەكانی دیكە، بە تایبەتی خێڵە سوننەكان، هەڵبستن بە كاركردن لە دژی داعش، ئەمە سیناریۆیەكە كە ئیدارەی ئۆباما كاری لەسەر دەكات، بەڵام لەو حاڵەتەشدا سوننەكان ئاست و ئەندازەیەكی باشی ئۆتۆنۆمییان دەبێت بۆ ئەوەی نەكەونە دۆخێكە كە پتر دەستەوستان بن، بەڵكو دەخوازن دۆخێك بێتەپێشەوە كە تێیدا پتر سەركردایەتی بكەوێتە دەستی خێڵە سوننەكان، ئەمە سیناریۆیەی دووەمە و ئێمەش لە ماوەی چەند ساڵی كەمی داهاتوودا بۆمان دەردەكەوێت كە چ سیناریۆیەك دێتەئاراوە.
*شارەزایانی جیهانی ئیسلامی باس لەوە دەكەن كە بەرەنگاربوونەوەی فیكرەی ئەلقاعیدە ئاسانتر بوو لە بەر ئەوەی دژی سەرجەم مرۆڤایەتی بوو، لە كاتێكدا فیكرەی داعش پتر تایەفەگەرییە و لە ململانێی شیعە و سوننەدا بەرجەستە بووە، پرسیارەكە ئەوەیە چ میكانیزمێك دەكرێت بۆ كۆتایی هێنان بەم شەڕە ناوخۆییە پیادە بكرێت؟
- گرنگترین میكانیزم بریتییە لە میكانیزمی سیاسی كە شیعە و حكومەتی بەغدا كاری زیاتر بكەن بۆ ئاوێتەكردنی سوننەكان لە ئاستی سیاسی. بۆ چەندین ساڵە حكومەتی شیعە لە بەغدا بەرهەڵستی دابەشكردنی داهاتی كردووە لەگەڵ پێكهاتەی سوننەدا، بۆ چەندین ساڵە ڕێگەی لە چەكداركردنی خێڵە سوننەكان گرتووە بۆ ئەوەی بتوانن لە دژی شەڕكەرانی داعش بەرگری لە خۆیان بكەن. حكومەتی بەغدا دەتوانێت كاری زیاتر بكات بۆ ئاشتكردنەوەی فەرماندە سەربازییەكانی پێشووی حزبی بەعس، كە ئێستا چوونەتە پاڵ داعش، بەڵام هیچ ئیلتیزامێكی ئایینییان بەرامبەر داعش نییە. كەواتە دەكرێت كاری زۆر باش ئەنجام بدرێت، ئەگەر حكومەتی شیعە لە بەغدا هەڵوێستی هاوكاری و لە خۆگرتن بگرێتەبەر لە ئاست سوننە، بەڵام تا ئێستا هەر لە سەر ئاستی گوتار بووە، لە كاتێكدا ڕەفتارەكانیان زۆر خراپ بووە لە ئاستی سوننەكاندا، ئەمەش سوننەكان ناچار دەكات ڕوو لە داعش بكەن. كەواتە ڕێگای ڕاستەقینە بۆ گۆڕینی ئەم بارودۆخە ئەوەیە حكومەتی بەغدا سیاسەتی خۆی بگۆڕێت.
*دوا وتەتان چییە؟
حكومەتی شیعە لە بەغدا نایەوێ داهات لەگەڵ كورددا دابەش بكات، بۆیە گرنگترین پرس بۆ كورد ئەوەیە كە بتوانن ڕۆڵێكی بەهێز ببینن لە پشتیوانیكردنی دابەشكردنی داهات لەگەڵ سوننەكاندا، چونكە هەرچۆنێك بێت ڕێگایەكی باشتر ئەوەیە لە بری ئەوەی داوای داهاتی زیاتر بكرێت بۆ كورد، فشارێكی بەهێز دروست بكرێت، بۆ ئەوەی حكومەتی شیعە لە بەغدا پشتیوانی سوننەكان بكات، ئەگەر ئەمە لەلایەن سەركردە كوردەكانەوە ئەنجام بدرێت، ئەوا دەبێتە كارتێكی بەهێز، لەبەر ئەوە من هانی سەركردە كوردەكان دەدەم بیر لەوە بكەنەوە كە لە مەودای دووردا هاوكارییان دەكات.