پڕۆفیسۆر فلیپ شمیتەر كە ئێستا تەمەنی لە هەشتا ساڵ نزیك دەبێتەوە، ماوەی نیو سەدەیە كاری توێژینەوە و وانەوتنەوە لەسەر زانستی سیاسەت و رۆڵی پارتە سیاسییەكان لە پرۆسەی دیموكراتی دەكات و لە ساڵی 1967 ئوستادی زانستی سیاسەت بووە لە زانكۆی شیكاگۆ و لە ساڵانی 1982- 1986یش لە زانكۆی ئامۆژگای ئەوروپا و لە 1986-1996 ئوستادی زانستی سیاسەت بووە لە زانكۆی ستانفۆرد، لە ساڵی 2004یشەوە جارێكی دیكە بۆتەوە ئوستادی زانستی سیاسەت و سیسیۆلۆژی لە زانكۆی ئامۆژگای ئەوروپا لە فلورەنسا لە ئیتالیا. بۆ قسەكردن لەسەر رۆڵ و گرنگیی حزبی سیاسی لە پرۆسەی دیموكراتی و ئەو ئاستەنگانەی حزبە سیاسییەكان لە دیموكراتییە نوێیەكاندا دروستی دەكەن، هەروەها ئەو گۆڕانكارییەی بە سەر رۆڵی حزبە سیاسییەكاندا هاتووە لە ئاكامی پێشكەوتنی تەكنەلۆژیا لەسەدەی بیست و یەك، ئەم وتووێژەمان لەگەڵ پڕۆفیسۆر شمیتەر كرد و بەم جۆرە وەڵامی پرسیارەكانی گوڵانی دایەوە.

پڕۆفیسۆر فلیپ شمیتەر تایبەتمەند لە رۆڵی پارتی سیاسی لە پرۆسەی دیموكراتیدا بۆ گوڵان:هەتا خەڵك لە سەر بنەمای بەرژەوەندیی چینێك، یان ئایینێك، یان ناوچەیەك، ئەندامی حزبە سیاسییەكان بن، ئەوا پرۆسەی دیموكراتی بونیادنانرێت و ئاستەنگی گەورەی بۆ دروست دەبێت


* حزبی سیاسی و بونیادی دیموكراتی جمكن و لە یەكتری جیاناكرێنەوە و بەبێ حزبی سیاسی دیموكراتی نوێنەرایەتی بونیاد نانرێت، بەڵام سەرەڕای ئەو گرنگییەش زۆرێك لە شارەزایان پێیانوایە پارتە سیاسییەكان ناتوانن دیموكراسییەتی مۆدێڕن بپارێزن، چۆن دەتواندرێت ئەم دژیەكییە ئیدارە بكرێت و دیموكراسی بپارێزرێت؟
- دیارە تێڕوانینە باو و تەقلیدییەكە بەو جۆرەیە پارتە سیاسییەكان ئامرازێكی سەرەكین لە پرۆسەی بونیادنانی دیموكراتی و پتەوكردن و چەسپاندنی دیموكراتیدا، بۆیە پێویستە جۆرە رێككەوتنێك لە نێوان پارتە سیاسییەكان هەبێت بەوەی چۆن پابەند بن بە رێسای گەمەكەوە، بەڵام لە كاتی پراكتیزەكردن و رەفتاری پارتە سیاسییەكان لەگەمەكەدا، جۆرێكی دیكەیە و ناتوانن ئەو رۆڵە بگێڕن كە پێویستە لە پرۆسەی دیموكراتیدا بیگێڕن. بۆ ئەمە دەتوانیت لە كارەكانی ئادەم جیبۆرسكی بڕوانیت كە لەسەر رەفتاری حزبەكان لە پرۆسەی دیموكراتی هەڵوەستە دەكات و ئاماژەی بەوەكردووە كە ئەو سەردەمە بەسەرچووە و چیتر پارتە سیاسییەكان ناتوانن بەشدار بن و ئەو ئامانجە بەدەست بهێنن كە لە هەردوو سەدەی نۆزدە و بیستدا بەدەستیان هێناوە، یان راشكاوانەتر ناتوانن ئەو ئامانجە بەدیبهێننەوە كە لە دوای جەنگی دووەمی جیهانی بەدەستیان هێناوە. بەڵام وێڕای هەموو ئەمانەش دیسان پارتە سیاسییەكان گرنگن بۆ چەسپاندنی دیموكراسی، بۆ نموونە لە ئیتاڵیا بەتایبەتی هەروەها ژاپۆن و .. تاد. بە دڵنیاییەوە پارتە سیاسییەكان لەوێدا لە ژێر كاریگەریی هێزی دەرەكیدا بوون، وەك ئەمریكا. بەڵام بۆ سەدەی بیست و یەك بە بۆچوونی من كێشەكان بەم شێوەیەن كە بێ متمانەییەكی گشتی لە ئاست سیاسەتمەدارەكاندا هەیە، تەنانەت ئەو سیاسەتمەدارانەش كە سەربەخۆن و جیان لە پارتە سیاسییەكان و ئەندامی پارتە سیاسییەكانیش نین، هەروەها بێ متمانەییەك هەیە لە ئاست پارتە سیاسییەكاندا، كەواتە تۆ كێشەی چەسپاندنی دیموكراسیت هەیە لە ڕۆژگارێكدا- من مەبەستم ئەوەیە لە جیهاندا- كە خەڵكی ئاستێكی پەروەردەیی باشتریان هەیە و بەهۆی پێشكەوتنی تەكنەلۆژیاوە ئاگاداری راستیەكانن، هەر بۆیە ئەمە وایكردووە هاووڵاتیان هۆكاری خۆیان هەبێت بۆ ئەوەی باوەڕ بەوە بكەن كە سیاسییەكان وەك پێویست نوێنەرایەتی ئەوان ناكەن. ئەگەرچی هەندێ كەس باس لە بوونی تێڕوانینێكی گوماناوی دەكەن نەك بێ متمانەیی، لایەنێكی دیكە لەم پرسەدا ئەوەیە، پێشتر لە سەدەی بیستەم خەڵك متمانەی بە پارتە سیاسییەكان بوو، لەبەر ئەوەی خەڵكەكە و پارتەكان خاوەنی ئایدیۆلۆژیایەكی دیاریكراو بوون، بەڵام لە ئێستادا خەڵكی باوەڕیان بەوە نییە ئایدۆلۆژیایەكی جێی متمانە و میسداقییەت هەبێت، یاخود تێڕوانینێكی جیاوازی هەبێت بۆ دیموكراسی، ئەگەر ئەم حاڵەتە لە هەندێ هەلومەرجی دیاریكراودا بوونی هەبێت، ئەو حاڵەتەیە وڵاتەكە پارتی بەهێزی وەك میرات بۆ دەمێنێتەوە، بۆ نموونە لە چیللی و ئیسپانیا و تەنانەت پورتوگال و یۆنان-یش كە سیستمێكی پارتی سیاسی بەهێزیان بۆ ماوەتەوە و ناسنامەیەكی بەهێزیان هەیە و هەموو كەسێك دەزانێت كێ سەر بە چ پارتێكی سیاسییە و چ خانەوەدایەك پەیوەستە بە چ پارتێكی سیاسییەوە. لێرەدا پارتە سیاسییەكان ڕۆڵێكی زۆر بەهێز دەبینن، بۆ نموونە لە ئیسپانیا، بەڵام كێشەكە ئەوەیە لە وڵاتێكی وەك عێراق، یاخود ئەوروپای ڕۆژهەڵاتدا پارتگەلێكی لەم چەشنە بوونی نییە. كەواتە چۆن دەتواندرێت متمانە بە پارتە سیاسییەكان دروست بكرێتەوە لە ڕۆژگاری ئێستادا لە كاتێكدا كە ئایدیۆلۆژیایەكی قەناعەت پێهێنەر بوونی نییە، یاخود ئایدۆلۆژیایەكی بەدیل بوونی نییە؟
* ئەو تەحەددییەی ڕووبەڕووی دیموكراسی دەبێتەوە لە سەدەی بیست و یەكدا دوورتر لە سنووری ئایدیۆلۆژییەكان دەڕۆن، واتە پارتە سیاسییەكان هەر ئایدیۆلۆژیایەكیان هەبێت، ئەوا ڕووبەڕووی هەمان تەحەددی دەبنەوە، پرسیارەكە ئەوەیە ئەگەر پارتە سیاسییەكان لە ئاست تەحەددییەكاندا نەبن، ئەوا گرنگیی پارتە سیاسییەكان بۆ دیموكراسی چی دەبێت؟
- من هاوڕام لەگەڵتاندا و ئەمە دەقاودەقی كێشەكەیە، هۆكاری ئەوەی هەندێ كەس شوێنكەوتەی پارتێكی سیاسین، بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە كە بە شێوەیەكی تەقلیدی خانەوادەكەی وابەستەی ئەو پارتەن، بەڵام وابەستەبوونی ڕاستەقینە بە پارتێكی سیاسییەوە بریتییە لە باوەڕبوون بە بەرنامە و ئایدیۆلۆژیاكەیەوە، یاخود تێڕوانینی ئەو پارتە بۆ ئایندە. كە پێویستە ئەو تێڕوانینە بە شێوەیەكی گەورە جیاواز بێت لە تێڕوانینی پارتە سیاسییەكانی دیكە. زەحمەتە بۆ من خۆم بخەمە جێی عێراق- ئەگەر گوزارشتەكە ڕاست بێت-كاتێك وڵاتێك لە قۆناغی ڕاگوزەریدا دەبێت، ئەوا پارتە سیاسییەكانی خەسڵەتێكی تایبەتیان دەبێت، بەڵام ئەو وڵاتانەی من شارەزاییم لەسەر یان هەیە، كێشە سەرەكییەكەیان ئەوەیە خەڵكی ئەو وابەستەییان نییە بە ڕابردووەوە، لەبەر ئەوەی زۆربەیان میراتگری پارتی سیاسی بەهێز نەبوون، كەواتە لە سەرەتاوە و لە سفرەوە دەستیان بە پێكهێنانی پارتی سیاسی كردووە، كێشەی دووەم ئەوەیە لە كاتێكدا ئەم كارە دەكەن كە بێ متمانەیەكی گشتی هەیە بە سیاسییەكان و بێ متمانەیەكی گەورە بە پارتە سیاسییەكان هەیە، كەواتە كێشەكە ئەوەیە ئایدیۆلۆژیاكان میسداقییەتیان نییە، یاخود وەك بەدیلێكی میسداقییەتیان نییە، هەروەها دووریی نێوان ئەو حزبانەی كە دەڵێن نوێنەرایەتی مافەكانی خەڵك دەكەن، لەگەڵ ئەو ئەدای خەڵك بەچاوی خۆی دەبیێنێت، زۆر لێك دوورن، ئەمەش مانای ئەوەیە لە بری ئەوەی پارتەكان هاوكاربن بۆ بونیادی دیموكراتی، دەبنە ئاستەنگ لە پرۆسەكەدا.
* ئەگەر سەیری ئاستەنگەكانی بەردەم پرۆسەی دیموكراتی بۆ نموونە لە وڵاتانی ئەمریكای لاتینی بكەین، هەست دەكەین نیگەرانییەكی دیكە هەیە كە پەیوەستە بە پۆپۆلیزمەوە، ئێمە دەزانین بەهۆی قەیرانەكانەوە كە ڕووبەڕووی پارتە سیاسییەكان دەبێتەوە، ئەوا زەمینەیەكی لەبار هەیە بۆ سەرهەڵدانی پۆپۆلیزم، ئایا تا چ ڕاددەیەك پۆپۆلیزم مەترسییە لەسەر دیموكراسی و ئایا تا چەند بوونی پارتە سیاسییە بەهێزەكان دەبێتە هۆی سنووردار بوونی سەرهەڵدانی پۆپۆلیزم لە كۆمەڵگەدا؟
- ڕاستە دەبێت پارتە سیاسییەكان لە ناو پرۆسەی دیموكراتی بەهێز بن، بەڵام لە سایەی ئەم هەلومەرجەی ئێستادا ناتوانن بەهێز بن، چونكە شتگەلێكی زۆر هەن دەستێوەردان دەكەن. كەواتە پارتە سیاسییەكان ناتوانن بەهێز بن بە چەشنی ئەوەی لە ساتەوەختە هەستیارەكانی بەرەوپێشچوونی دیموكراسی لە ئەوروپا، یان ئەمریكادا بەهێز بوون. من قوتابیم هەن كار لەسەر ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست دەكەن لە میسر و تونس و كەسم نییە لە عێراقەوە، كێشەكە لەوێدا ئەوەیە چۆن پارتێكی سیاسی ڕێكبخەیت لە كاتێكدا ئینتیمای سەرەكی ئەو خەڵكە بۆ دەستەبژێرێكە، یان خێڵێكە، بۆیە گرنگە ئەوەمان لەبەرچاو بێت، كە لە تیۆری دیموكراتیدا كاتێك پارتە سیاسییەكان دەتوانن رۆڵی كاریگەر بگێڕن، كە خەڵك بتوانێت وابەستە بوونە سەرەتاییەكان تێپەڕێنن و ئەو قۆناخە ببڕن كە خۆیان لە دەوری چینێك، یاخود ئایینێك، یان بەرژەوەندیی ناوچەیەك ڕێكدەخەن.
* ئایا بوونی پارتی سیاسی لاواز زەمینە بۆ پۆپۆلیزم دروست دەكات؟
- من هاوڕام لەگەڵتاندا و هەمیشە دەڵێم كە هۆكاری دروستبوونی پۆپۆلیزم بریتییە لە شكستی ئەدای سیستمی حزبایەتی، واتە كاتێك سیستمی حزبایەتی كاری خۆی ناكات، ئەوا مەیلی دروستبوونی پۆپۆلیزم دێتەئاراوە، ئەمەش هەر تەنها دیموكراسییە نوێیەكان ناگرێتەوە. بەڵكو دیموكراتییەتی پێگەیشتووش دەگرێتەوە، هەروەها دەستەواژەی پۆپۆلیزم لە چەندین وڵاتی جیاوازدا بەكارهێنانی جیاوازی هەبووە. لە ئەمریكای لاتین پۆپۆلیزم دەستەواژەیەكی زۆر بەربڵاوە و پێناسەی پارتی سیاسی بەوە دەكات كە خەڵكی لەسەر بنەمای ناسنامە و ئایین و چین و – هەرچیەك بێت- نایهێننە ناو حزبەكەوە، مەیلی ئەو خەڵكانە بەلای خۆیاندا ڕادەكێشن كە لە سیستمی حزبایەتییەكە ناڕازین، یاخود نوێنەرایەتیان ناكات، ئەویش لەسەر بنەمای ئێمە و ئەوان و باش و خراپ و بەڵێنی نەگونجاو دەدەن و دروشمی بریقەدار بەرز دەكەنەوە و ڕوودەكەنە خەڵكانی ناڕەزا و ئەو كەسانەی بەرژەوەندییەكی تەواو جیاوازیان هەیە. لەمەش زیاتر زۆر جار بزووتنەوەی پۆپۆلیزمی پێكهاتەیەكی ناسیۆنالیستی هەیە، هەروەها پێكهاتەیەكی كەسایەتیشی هەیە. كێشەی گەورەی ئەمریكای لاتین، ڕەنگە ئەمە كێشەی بەشەكەی ئێوە بێت لە جیهاندا ئەوەیە بزووتنەوەی پۆپۆلیستی لەلایەن سوپاوە ئیختیراق كراون، هەر بۆ نموونە لە فەنزویلا سەركردەیەكی سەربازی بوو، ئەمەش لایەنێكی مەترسیدارە، چونكە پۆپۆلیزم كاری خراپ دەكات و خەڵكیش یان دەگەڕێنەوە بۆ پارتە سیاسییە تەقلیدییەكان، یاخود پارتی نوێ پێكدەهێنن. گرفتێك نییە ئەگەر بتوانرێت لە ڕێی هەڵبژاردنی ئاشتییانەوە لە دەسەڵات دوور بخرێنەوە- چونكە ناتوانن بەڵێنەكانی خۆیان بێننەدی-، بەڵام كێشەكە لە ئەمریكای لاتین ئەوەیە كاتێك ئەمە ڕوویدا، ئەوا هێزی سەربازییان بەكارهێنا. وەك ئەنجامدانی كودەتای سەربازی، یان هەر كارێكی دیكە. بە تێڕوانینی من پۆپۆلیزم ئەگەر لە چوارچێوەی گەمەكە دەرنەچێت، مەترسی نییە بۆ سەر دیموكراسی، چونكە پەیوەستە بە هەڵوەشاندنەوە و دووبارە ئاوێتەكردنی سیستمی حزبایەتی، ئەمە كرۆكی كاری ئەوانە، بەڵام هەموو ئەمانە بە مەرجێك سەركردە پۆپۆلیستییەكە توندوتیژی ڕێكخراو بەدەست نەهێنێت، وەك بەكارهێنانی میلیشیا، یان هەر شتێكی دیكەی لەبەردەستدا بێت بۆ بەرهەمهێنانی توندوتیژی و درێژەدان بەو سیاسەتەی لەسەری دەڕوات.
* بەهۆی تۆڕە كۆمەڵایەتییەكانەوە ئێستا خەڵكی دەستڕۆیشتووترن لە ڕووی هێنانە ئارای گۆڕانكاری و دروستكردنی ناسەقامگیری، ئێستا دروستكردنی ناسەقامگیری كارێكی ئاسانە و گەڕاندنەوەی سەقامگیری تەحەددییەكی قورسە، ئێستاش بە ڕوونی ئەمە لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا دەبیندرێت، كە خەڵكی گۆڕانكارییان دەوێت و شۆڕش دەكەن و ناسەقامگیری دروست دەكەن، كە دواتر ئاسایی كردنەوەی ئەو ناسەقامگیرییە زۆر زەحمەت دەبێت، ئایا ئێوە چۆن ئەم پرسە لێك دەدەنەوە؟
- من بەم شێوەیە وەسفی دەكەم ئەویش بریتییە لە دژواریی جیاوازی هێزی پەیوەندیكردنی كۆمەڵایەتی بۆ تێكدان و ڕووخاندنی ئەو دەسەڵاتانەی لە ئارادان و سەختی لە گواستنەوەی ئەم ئامرازانەی پەیوەندیكردن بۆ ئەندامێتیی ڕاستەقینە، یان بەشداریكردن لە ڕێكخراوێكدا، ئەمە جیاوازییەكەیە، كەواتە ئەمە تەكنەلۆژیایەكی زۆر زۆر تێكدەرە، كەس گومانی لەمە نییە، بەڵام كاتێك بەكارت هێنا، ئەوا زۆر نەگونجاوە بۆ دروستكردنی گرووپێكی درێژخایەن كە بتوانێت هەڵوێستی هاوبەشی هەبێت و كۆنتڕۆڵی ڕەفتارەكانی ئەندامەكانی بكات و ئەو شتانەی پێویستن بۆ ئیدارەدانی دیموكراسیەتێكی چەسپیو. كەواتە ڕاستە ئەمە كێشەیەكی زۆر زۆر مەترسیدارە.
* ئەگەر لایەنێك پرسیارمان لەسەر نەكردبێت، لێرەدا دەتوانی ئاماژەی پێبكەیت؟
- سەبارەت بە رۆڵ و كاریگەریی پارتە سیاسییەكان لە پرۆسەی بونیادی دیموكراتی دوو پرسیار هەیە، یەكەمیان ئەوەیە چۆن پارتە سیاسیەكان زیندوو بكەینەوە؟ یان چی بكەین بۆ ئەوەی پارتە سیاسییەكان مانایان هەبێت و میسداقییەتیان لای خەڵك هەبێت؟ بە دڵنیاییەوە هەوڵدان بۆ وەڵامدانەوەی ئەم پرسیارە و بەدەستهێنانی ئاكامێكی ئەرێنی و شتێكی زۆر باش دەبێت لە پێوەندی بە دیموكراسییەوە، بەڵام لێرەدا دەمەوێت راشكاوانە ئەوەتان پێبڵێم، من وەك خۆم هەتا ئێستا وەڵامی ئەم دووپرسیارەم نەدۆزیوەتەوە، نازانم ئەمە دەكرێت یان نە، و ڕەنگە خوێنەرانی ئێوە بزانن، بەڵام من نازانم، واتە گومانم هەیە ڕێگاچارەیەكی گشتی هەبێت، ئەگەر هەبێت، ئەوا جیاواز دەبێت بۆ دیموكراسییە جیاوازەكان، یان بۆ بەشە جیاوازەكانی جیهان. پرسیارەی دووەم ئەوەیە- كە من لە بارەیەوە نووسیومە- ئەوەیە با دەست لە پارتە سیاسییەكان هەڵگرین و لە خۆمان بپرسین: ئایا ئێمە دەتوانین بێ بوونی پارتی سیاسی وێنای دیموكراسی بكەین؟ ئەمەشیان تا ئێستا وەڵامم دەستنەكەوتووە و هیوادرام ببێتە پرسیاری گۆڤارەكەی ئێوەش بۆ ئەوەی خوێنەرانتان لە وەڵامدانەوەیدا بەشداری بكەن.