برایان جەی فلیپس پڕۆفیسۆری توێژەرە لە سەنتەری توێژینەوە و فێربوونی ئابووری (CIDE) لە شاری مەكسیكۆ، تایبەتمەندە لەسەر بوارەكانی مانەوەی گرووپە تیرۆریستەكان و ململانێ لە نێوان گرووپە تیرۆریستییەكاندا. بۆ قسەكردن لەسەر ئەو هۆكارانەی بوونە هۆی سەرهەڵدانی رێكخراوێكی تیرۆریستی و دڕندەی وەك داعش و هەروەها هەوڵە بێ ئاكامەكانی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی بۆ لە ریشە هەڵكێشانی ئەو رێكخراوە، ئەم وتووێژەمان لەگەڵ ئەنجامدا و بەمجۆرە راو سەرنجەكانی بۆ گوڵان خستەڕوو.

برایان فلیپس پسپۆڕ لە گرووپە تیرۆریستییەكان بۆ گوڵان:كورد حاڵی حازر خاوەنی دەوڵەتی ئەمری واقیعە و دەبێت ئەمە بگۆڕێت بۆ دەوڵەتێكی رەسمی و دانی پێدا بنرێت



* بەرپرسانی ئەمریكی راشكاوانە پەنجە دەخەنە سەر كێشەكانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و دەڵێن هیچ كام لەو كێشانەی ئێستا لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بوونیان هەیە، ئاكامی سیاسەتی ئەمریكا نییە، یان ئەمریكا لێیان بەرپرس نییە، پرسیاری گرنگ لێرەدا ئەوەیە، ئەی هۆكاری راستەقینەی كێشەكانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست چین؟
- لە ڕاستیدا چەندین هۆكار هەن كە بەرپرسن لە دروستبوونی ئەو توندوتیژییەی حاڵی حازر لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا دەگوزەرێت، بەڵام بە شێوەیەكی تایبەتی چەند هۆكارێكی كەم هەن كە گرنگن: ئەو ناسەقامگیرییەی لە عێراقدا لە ئارادایە كە هۆكاری دروستبوونیشی بۆ گۆڕینی رژێمەكە لە ساڵی 2003 دەگەڕێتەوە، لەگەڵ ئەو شەڕە ناوخۆییەی بەدوایدا هات، هاوشان بە بەهاری عەرەبی و كاردانەوەی حكومەتی سووریا لە ئاستیدا. ئۆباڵەكەی لە ئەستۆی زۆرێك لە كاراكتەرەكانی ناوچەكەیە، كۆمەڵگەی نێودەوڵەتیش دەیتوانی كاری زیاتر ئەنجام بدات بۆ بەرپێگرتن و بەرەنگاربوونەوەی ئەو توندوتیژییە. لە سەروەختی بەهاری عەرەبیدا گەشبینیەكی زۆر باڵی كێشابوو بە سەر رای گشتیدا، هەروەها ئەمە چەند هەواڵێكی خۆشیشی لێكەوتەوە، بەڵام زۆرجار بە دیموكراتیكردن هاوشانە بە توندوتیژی. زەحمەتە بۆ دیموكراسییە تازەكان كە بە دۆخێكی هەستیار و ناسكدا تێدەپەڕن، سەقامگیری و گەشەكردن بەدەست بێنن، بەتایبەتی كاتێك گرووپە توندڕەوەكان هانی رق و كینە و ناسەقامگیری دەدەن.
* بەڵام وەك ئێستا بە راشكاوی دەیبینین، ئەمریكا و كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی وەك پێویست هەنگاویان بۆ چارەسەركردنی ئەم كێشەیە هەڵنەگرتووە، ئەوەی دەیكەن بە زۆر هێشتنەوەی نەخشە كۆنەكەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستە، ئایا بەم پێداگیرییە لەسەر مانەوەی ئەو نەخشە كۆنە كێشەكان چارەسەر دەبن؟
- من لەوە دڵنیا نیم كە رۆژئاوا و ئەمریكا چ پێداگیرییەكیان لەسەر نەخشەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست كردووە، بەڵام لە مامەڵەكردنی لەگەڵ داعشدا ئەمریكاش بە چەشنی وڵاتانی دیكە هەڵەی كردووە. ئەمریكا زۆر درەنگوەخت هاتەسەر خەت كاتێك داعش لە ساڵی 2014دا گەشەی كرد، لە ئێستاشدا ئەمریكا دەتوانێت كاری زیاتر ئەنجام بدات. لەبەر چەند هۆكارێكیش كاردانەوە و وەڵامدانەوەی ئەمریكا وەك پێویست نەبووە، لە نێویاندا شەكەتبوونی ناوخۆیی لە دووبارە تێوەگلان لە شەڕێكی دیكە لە عێراقدا، هەروەها ئەو مشتومڕەی لەگەڵ شەریكە نێودەوڵەتییەكاندا هەیەتی لەبارەی چۆنیەتی بەرەوپێشچوون لەو ڕووەوە. ئەمریكا بە هەزاران گورزی ئاسمانی لە دژی داعش ئەنجام داوە و توانیویەتی وڵاتانی دیكەش بهێنێتە سەر ئەو قەناعەتەی كە بەشداری لەو هەڵمەتەدا بكەن، بەڵام ئاشكرایە كە دەبێت كاری زیاتر ئەنجام بدرێت. ئەنجوومەنی ئاسایشی نەتەوە یەكگرتووەكان نەیتوانیوە بگاتە بڕیارێك سەبارەت بە سووریا، وڵاتانێك هەن هانی توندوتیژی لە نێوان شیعە و سوننە دەدەن، وڵاتانێك نەوت لە داعش دەكڕن، یان بواری پێ دەدەن بازرگانی بكات، كۆمەڵگەی نێودەوڵەتیش وەك پێویست ئاوڕ لە ناوچەكە ناداتەوە.
* دیارە تیرۆریستانی داعش لاوازیی دەوڵەتانی ناوچەكە و كەمتەرخەمی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی بە فرسەت وەرگرتووە، هەر بۆیە لە یەك دوو هەفتەی رابردوو چەندین كاری تیرۆریستی لە تونس و فەرەنسا و كوەیت و سۆماڵ ئەنجام دا، پرسیار ئەوەیە كەی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی ئاوڕێكی جددی لەم مەترسییە دەداتەوە؟
- ڕوون نییە ئایا هێرشەكانی ئەم دواییەی داعش ئاماژەی بەهێزی، یان لاوازی ئەو ڕێكخراوەن. ئەگەر داعش هەوڵی ئەوە دەدات پتر سەرنجی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی بەلای خۆیدا ڕابكێشێت، ئەوا ڕەنگە سەركەوتوو بێت. داعش ڕایگەیاندووە كە دەیەوێت شەڕكەری بیانی زیاتر بێنێتە ریزەكانیەوە بۆ نێو شەڕەكە. ئەگەر لە ساڵێكی دیكەدا بوایە، ئەوا بۆی هەبوو داعش خێراتر ئەوەی بەدەست بهێنایە كە دەیویست. هەرچۆنێك بێت، لە ئەوروپا و شوێنەكانی دیكە، دۆخێكی ئابووری دژوار و خەرجییەكی سەربازی كەم و بایەخدانێكی كەمتر هەیە بە دەستێوەردانی دەرەكی. ڕەنگە بەهۆی ئەو هێرشە مەترسیدارانەوە داعش خەڵكانی زیاتر بێنێتە ریزەكانیەوە، بەڵام ڕوون نییە دەتوانێت چ شتێك بەدەست بێنێت. هەروەها ڕەنگە ببێتەهۆی ئەنجامدانی گورزی ئاسمانی زیاتر، بەڵام گورزە ئاسمانییەكانیش بە تەنها بۆ تێكشكاندنی ئەم گرووپە بەس نین.
* باسی ئەوەت كرد هەتا ئێستاش وڵاتانێك هەن بە شێوەی ناڕاستەوخۆ هاوكاری داعش دەكەن و بازرگانی نەوتی لەگەڵ دەكەن و نەوتەكەی لێدەكڕن، بەڵام وەك لە یەك دوو هەفتەی رابردوو بینمان نزیكەی 70-80 چەكدار دزەیان كردە ناو كۆبانێ و لەوێ قەسابخانەیەكیان لە خەڵكی بێتاوان و سڤیل دروستكرد، ئایا ئەمەش پێشكەشكردنی ئاسانكاری ئیقلیمی نییە بۆ تیرۆریستانی داعش؟
- هاوپەیمانێتی نێودەوڵەتی دژ بە داعش بە دەست چەند تەحەددییەكەوە گرفتارە. زۆرێك لە وڵاتانی ناوچەكە چوونەتە نێو هاوپەیمانێتی ئاڵۆز و پڕ لە دژیەكییەوە. پێدەچێت هەندێ لە وڵاتان ئیستیغلالی داعشیان كردبێت لە ڕوانگەی ئەوەی «دوژمنی دوژمنەكەم دۆستمە». هەر وڵاتێك پشتیوانی داعش بكات، یان چاوپۆشی لێبكات لە مەودای دووردا لەو بڕیارەی خۆی پەشیمان دەبێتەوە. لەبەر ئەوەی ئەم گرووپە مەترسیدارە و جێی باوەڕپێكردن نییە و لە مەودای دووردا تەنها تیرۆریزمی زیاتر و كاولكاری زیاتر بەرهەم دەهێنێت.
* لە ئێستادا حكومەتی عێراق سەلماندوویەتی نە لەسەر ئاستی سەربازی دەتوانێت داعش تێكبشكێنێت، نە لەسەر ئاستی سیاسیش دەتوانێت كێشەكان چارەسەر بكات، ئایا ئایندەی عێراق چۆن دەبینیت؟
- ئایندەی عێراق ناڕوونە. تاوەكو زیاتر ئەو خاكانە لە ژێر دەستی داعشدا بن، ئەوا زەحمەتە وەك دەوڵەتێكی یەكگرتووی بەهێز بیر لە عێراق بكەینەوە. هەرچۆنێك بێت، چەندین شەڕی ناوخۆیی ڕوویانداوە كە بۆ چەند دەیەیەك درێژەیان كێشاوە، ئەو ماوەیەش كە ئەو خاكانە لەدەست چوون، لە كۆتاییدا شەڕی ناوخۆ بە تێكشكانی یاخیبووان كۆتایی دێت. ژمارەیەك لە چاودێران پێشنیاری چارەسەرێكیان بۆ عێراق كردووە كە دابەشكردنی ئەو وڵاتە بۆ سێ بەش لە خۆدەگرێت، بەڵام ڕوون نییە ئایا ئەمە باشترین چارەسەرە، هەروەها ئەمە چارەسەرێكی حەتمیش نییە. حاڵی حازر كوردەكان خاوەنی دەوڵەتی ئەمری واقیعی خۆیانن، بەڵام بە دڵنیاییەوە جیاوازییەكی گەورە هەیە لە نێوان دەوڵەتی ئەمری واقیع و دەوڵەتێك كە بە ڕەسمی دانی پێدانرابێت. لە بەرەنگاربوونەوەی تیرۆریستانی داعشیش، هێزە كوردییەكان بێئەندازە گرنگ بوون و كۆمەڵگەی نێودەوڵەتیش ئەم ڕاستییە دەزانێت. زەحمەتە وێنای تێكشكاندنی داعش بكەن بە بێ هەوڵی بەردەوامی كورد. لەوەش زیاتر، ئەوەی گومان هەڵناگرێت ئەوەیە كە زۆرێك لە وڵاتان و زۆر كەس لە جیهاندا پشتێوانی بیرۆكەی مافی بڕیاردانی چارەنووس دەكەن و باوەڕیان وایە گەلی كورد شایستەی ئەوەیە خاوەنی دەوڵەتی خۆی بێت. لەگەڵ ئەوەشدا من لە هیچ وڵاتێكی بەشداربووی شەڕی داعشم نەبیستووە ڕایبگەیەنێت دامەزراندنی دەوڵەتی كوردی زەروورەتێكە بۆ تێكشكاندنی داعش. لەبەر ئەوەی دامەزراندنی دەوڵەتێكی نوێ پێویستی بە ڕەزامەندی چەندین كاراكتەر هەیە، هەر لە هێزە ئیقلیمییەكانەوە بۆ ئەنجوومەنی ئاسایشی نەتەوە یەكگرتووەكان، بە دڵنیاییەوە ئەمە هەرگیز كارێكی ئاسان نەبووە. لە ئێستادا كە هەم عێراق و هەم ئێران لە شەڕكردنیان لە دژی داعش یەكگرتوون، ئەوا ڕەنگە ئێستا كاتی ئەوە بێت كە دەوڵەتی كوردی زیاتر لە هەر كاتێكی دیكە پشتیوانی ئیقلیمی بەدەست بێنێت. لەگەڵ ئەوەشدا، ئەگەری ئەوە هەیە وڵاتانی دیكە ئاستەنگی بۆ دروست بكەن.
* ئەی سەبارەت بە ئایندەی داعش، ئایا دەتواندرێت لە رووی فیكری و سەربازییەوە ئەم سەرەتانە ریشەكێش بكرێت؟
- پێموانیە مانەوەی گرووپێكی وەك داعش شتێكی حەتمی بێت، یاخود لە حاڵەتی لە ناوچوونی داعشدا گرووپێكی توندڕەوەی دیكە جێی بگرێتەوە. ئەم گرووپانە بۆشایی دەسەڵات پڕ دەكەنەوە و سوود لە نەبوونی دەسەڵات وەردەگرن و ئیستیغلالی ئەو ترس و لایەنگیرییە دەكەن كە كەسانێك هەیانە دژ بە گرووپەكانی دیكە. ئەوان لەسەر نەزانی گەشە دەكەن. لە ناو ئیسلامدا شەڕێك هەیە لەبارەی ئایندەی ئایینەوە، زۆرێك لە دەنگە میانڕەوەكان دەنگیان لە دژی توندڕەوەكان دەربڕیوە. ئەمە شەڕێكی ئایدیۆلۆژییە كە پێویستە دەنگە میانڕەو و مۆدێڕنەكان بەردەوام بن لە دەنگ بەرزكردنەوە. كەسانی وەك ئێمەش كە موسڵمان نین، پێویستە پشتیوانی ئەو كەسانە بكەین كە دژی توندڕەوەكانن و بوار نەدەین كەسە رادیكاڵەكان كاری توندوتیژی ئەنجام بدەن و لێكترازان و دابەشبوون دروست بكەن. هەمیشە بیروباوەڕی رقئامێز لە ئارادایە، بەڵام لە هەلومەرجێكی دیاریكراودا بەهۆی دۆخە ئابوورییەكە و داینامیكییەتی رێكخراوەكان و سیاقە سیاسییەكە و پشتیوانی نوخبە و هۆكارەكانی دیكە، رق و قین پتر زەق كراونەتەوە، یاخود لە ناو خەڵكدا بڵاون. بردنەوەی شەڕی ئایدیاكان پێویستی بە بەرەنگاربوونەوەی سەرجەم ئەو فاكتەرانە هەیە.