پڕۆفیسۆر جامیس ئەی راسڵ ئوستادی بەشی كاروباری ئاسایشی نەتەوەییە لە زانكۆی ناڤل پۆست گراجوەیەت سكول و وانەكانی كاروباری ئاسایشی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و تیرۆریزم و ستراتیژیەتی ئاسایشی نەتەوەیی دەڵێتەوە. تایبەتمەند و پسپۆڕە لەسەر سیاسەت و ئاسایشی دەوڵەتانی كەنداو و ستراتیژیەتی ئاسایشی ئەمریكا - كەنداوی فارسی و رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، هەروەها تایبەتمەندە لەسەر پرسی رێگرتن لە بڵاوبوونەوەی چەكی كۆكوژ و تیرۆریزم و سیاسەتی بەرگری. بۆ قسەكردن لەسەر ئەو رەوشە ئاڵۆزەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و شێوازی رووبەڕووبوونەوەی جیهان بۆ ئەم ئاڵۆزییە، ئەم وتووێژە تایبەتمان لەگەڵ ئەنجامدا و بەمجۆرە رایەكانی خۆی بۆ گوڵان خستەڕوو.

جامیس راسل پسپۆڕ و تایبەتمەند لە سیاسەت و ئاسایشی دەوڵەتانی كەنداو بۆ گوڵان:ئەگەر دەوڵەتی خەلافەتی ئیسلامی داعش-یش تێكبشكێندرێت، ناتوانرێت رێگە لە دابەشبوونی عێراق بگرێت


* ئەو بارودۆخەی ئێستا لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست دەگوزەرێت، هەموو جیهانی دووچاری سەرسوڕمان كردۆتەوە، ئەمەش لەبەر ئەوەیە دوای ئەوەی ژمارەیەك لە وڵاتانی عەرەبی لە دەستی رژێمە تۆتالیتارەكان رزگاریان بوو، لە بری ئەوەی بەرەو كرانەوە و دیموكراتی هەنگاو هەڵبگرن، روویان لە ئایدیۆلۆژیەتی توندڕۆیی جیهادی ئیسلامی كرد، ئایا بۆچی ئەم ئاراستەیە بەو جۆرە پێچەوانە بووەوە؟
- دەبێت بە وردی لەوە بڕوانین كە لە سەرتاسەری ناوچەكەدا دەگوزەرێت و لەسەر هەریەكەشیان هەڵوەستە بكەین، ئەو تەحەددییە بەربڵاوەی دوچاری ئەو بنەماڵە و دەستەبژێرە سەربازی و ئەمنییە بۆتەوە كە لە دوای كۆتایی هاتنی كۆڵۆنیاڵیزمەوە حوكمڕانیی دەوڵەتانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستیان كردووە. تەحەددییەكی بنەڕەتییە. بۆ نموونە ئەوەی لە میسر و تونس ڕوو دەدات، هەروەها هەرەسهێنانی سووریا و خزانی بەرەو پشێوی و شەڕی ناوخۆ، بە هەمان شێوە ئەو ناڕەزایەتییانەی لە ئەردەن و تەنانەت لە كەنداویش هەیە. ئەو شەڕە ناوخۆییەی لە یەمەن و هەروەها سووریا و لیباش هەیە. ئەم شەڕانە لە پێناوی دەسەڵاتی سیاسی دەكرێت، لایەنە جیاوازەكان هەن كە دەیانەوێت كۆنتڕۆڵی وڵات، یان كۆنتڕۆڵی سیستمی سیاسیی وڵاتەكە بكەن. لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا شەڕكەرە ئیسلامییەكان باشترین ڕێكخستنیان بە بەراورد بەو لایەنانەی دیكە هەیە كە دەیانەوێت لەم ناوچەیە دەسەڵاتی سیاسی بگرنەدەست، میسر باشترین نموونەیە. لە ساڵانی پەنجا و شەستەكاندا لەلایەن جەمال عەبدولناسر و سەرۆكەكانی دوای ئەویش رێكخراوە ئیسلامییەكان ناچار كراون بە پەنهانی كار بكەن، هەروەها ئایدیا بەدیلەكانی دیكەش دەرفەتی ئەوەیان نەبووە كە خۆیان ڕێكبخەن بە شێوەیەكی ئاشكرا و لە رێكخراوێكی سیاسی گشتیدا گوزارشت لە خۆیان بكەن. دروستبوونی دیاردەی وەك داعش بەرهەڵەستییەكە بۆ دەستەبژێری حوكمڕانەكانی پێشوو، كە تێكەڵەیەكە لە سەلەفیزمی جیهادیزم و لە نووسینەكانی سەید قوتب -دا گوزارشتی لێكراوە، ئەو بیروباوەڕە لە كتێبی «معالم فی الگریق» باس كراوە و ڕێگە دەدات بە موسڵمان بەوەی موسڵمانێكی دیكە بكوژێت، لەگەڵ پەنابردن بۆ توندوتیژی بۆ گەیشتن بە ئامانجە سیاسییەكان. ئەمە بیروبۆچوونی حەسەن بەننا بووە كە دامەزرێنەری ئیخوان موسلمین بوو. كەواتە شەپۆلی ململانێی بەدەستهێنانی دەسەڵاتی سیاسی ناوچەكەی گرتۆتەوە و دراماتیكیترین گوزارشتی ئەم حاڵەتەش ئەوەیە كە لە سووریا و لیبیا و یەمەن و عێراق ڕوودەدات، بە دڵنیاییەوە ئەوەی لە ئیستادا لە عێراق دەگوزەرێت، لەبەریەك هەڵوەشانەوەی سیاسییە كە لە دوای داگیركردنی عێراقەوە ڕووی دا و زەمینەیەكی لەباری ڕەخساندووە بۆ بەدیلی سیاسی بۆ حكومەتی مەركەزی لە بەغدا، كە ئەمە لە شوێنێكی وەك پارێزگای ئەنباردا بەدی دەكەین، كە ئەو مافە سیاسییانە نەڕەخسێنران كە بەڵێن درابوون بە ناوچە نیمچە خێڵەكییەكان و بە سەركردە نیمچە خێڵەكییەكان و هەڵبژاردنەكانیش لە عێراقدا مایەی لێكترازان بوون و ماوەی سەرۆكایەتی مالیكی -یش كارەساتێكی تەواو بوو كە كارێكی كرد پێكهاتەكانی كۆمەڵگەی عێراقی دژی یەكتر بوەستنەوە و دەوڵەتی عێراقیشی لەبەریەك هەڵوەشاند.
* لەوەتەی تیرۆریستانی داعش دەوڵەتیان راگەیاندووە، ئەمریكا و وڵاتانی رۆژئاوا گورزی ئاسمانییان لێدەوەشێنن، لەسەر زەویش شەڕیان لەگەڵ دەكرێت، بەڵام ئەوان وا خۆیان نمایش دەكەن كە لە پێشان بەهێزترن، پرسیار ئەوەیە بۆچی هەوڵەكانی ئەمریكا سوودی نەبووە؟
- بە بۆچونی من مەحاڵە ئەمریكا بتوانێت لە بەرزایی 50 هەزار پێ سیاسەت لەسەر ئەرزی واقیع هەڵسووڕێنێت، ئەمە بۆ یەمەن و عێراق و هەروەها بۆ سووریاش ڕاستە، فڕین بەسەر خەڵكەكەدا و بۆردوومانكردن وەك ئەوەی فەڕەنسا و بەریتانیا كردیان لە سەردەم و رۆژگاری كۆڵۆنیاڵیزمدا لە سەرەتای سەدەی بیستدا، رێگایەك نییە بۆ هەڵسووڕاندنی سیاسەتی ئەرزی واقیعی ئەو وڵاتانە. هەموو ئەو شەڕ و ناكۆكییانەی حاڵی حازر لە عێراق و سووریادا لە ئارادان، ناكۆكیی سیاسین، واتە هەوڵ و كۆششە بۆ كۆنتڕۆڵكردنی سیاسەت لەو ناوچەیەی ناكۆكی لەسەرە. كەواتە گورزی ئاسمانی نابێتە هۆی لە ناوبردنی دیاردەی داعش، چونكە ئەمە دیاردەیەكی سیاسییە. ڕاستە ئەوان خاكی زیاتر داگیر دەكەن، بەڵام بەلای منەوە ڕوون نییە كە ئەوەی پێی دەوترێت «پشتیوانی جەماوەری»، هێندە بەربڵاو بێت بۆ خەونە سیاسییەكانی داعش. راشكاوانەتر واتە پشتیوانییەكی جەماوەری نییە بۆ گەڕانەوە بۆ مۆدێلی سەدەكانی ناوەڕاست، دەوڵەتی خەلافەت كە داعش پشتیوانی لێدەكات. بەڵام بەلای منەوە كەمینەیەك هەیە كە پشتیوانیان دەكەن. دیاردەی داعش، وەك سیاسەتی بزواندنی كۆمەڵایەتی دیاردەیەكی نوێیە، واتە كەسانێك هەن كە لە ناوچەكەدا ناژین، بەڵام كۆچ دەكەن بۆ ئەو شوێنەی كە ئاڵای داعشی تێدا هەڵكراوە. سۆشیال میدیاش بەكار دەهێندرێت بۆ هاندانی ئەو جیهادییانە. بە تێڕوانینی من ناكرێت چارەسەرەكە لەلایەن رۆژئاواوە بسەپێندرێت و ناكرێت لە ڕێی بۆردوومانكردنی ئەو خەڵكانەوە بسەپێندرێت و بۆردوومانكردن ئەو خەڵكانە تووڕە دەكات و چارەسەر نییە بۆ كێشە سیاسییەكە. داعش دیاردەیەكی كورتخایەنە و ڕێكخراوێكی سیاسی نییە كە لە سەر بنەمای دڵسۆزی و پشتیوانییەكی جەماوەری بەربڵاو دروست بووبێت، بەڵكو ئەوان خاك داگیر دەكەن و بە زەبری لوولەی تفەنگ و شمشێر و ترساندنی خەڵك حوكمڕانی دەكەن، ئەمەش مایەی سەركەوتنێكی درێژخایەن نییە. لە رۆژگاری ئێستادا دەبێت خەڵكی ئازادی ڕادەربڕین و ئازادی پێكهێنانی كۆمەڵەی سیاسی هەبێت و دەبێت ئازادی هەڵبژاردنی ئەو حكومەتەیان هەبێت كە حوكمڕانییان دەكات و نابێت بە شێوەی ناچاری بەسەریاندا بسەپێندرێت بە چەشنی ئەوەی داعش دەیكات. واتە ڕوون نییە بۆ من كە بۆردوومانكردنی داعش ببێتە هۆی چارەسەركردنی ئەو ناكۆكییە سیاسییە بەربڵاوەی لەسەر دەسەڵات لە ناوچەكەدا دەكرێت.
* ئەو ترس و تۆقاندنەی ئێستا داعش لەناوچەكانی ژێر دەسەڵاتی خۆی پیادەی دەكات، ئێستا خەریكە دەیگوازێتەوە بۆ دەرەوە، ئەم رەفتارەی داعش چ پەیامێك ئاراستەی جیهان دەكات؟
- ئەو هێرشە جیهادییانەی لەو شوێنانەی وەك تونس و كوەیت و فەرەنسا كران، نیشانەی ئیسلامێكی توندڕەوی شەڕانین كە لە هەوڵی بەدەستهێنانی دەسەڵاتدان، كە بە چەشنی ڕێكخراوەكانی پێش خۆیان لە ڕابردوودا دەیانەوێت لە ڕێی هێرشكردنە سەر مەدەنییەكانەوە خەڵك بترسێنن و سەرنج بۆ لای كێشەكەیان ڕابكێشن. مایەی دڵتەنگییە دەبینین ئەو كەسانە دەكوژرێن بەهۆی توندوتیژییەكەوە كە هۆكار و پاڵنەری سیاسی لە پشتە. ئەمریكاش ناتوانێت چارەسەری دیاردەی داعش بكات و بەدڵنیاییەوە ناتوانێت لە ڕێی بۆردوومانكردنی داعشەوە چارەسەری بكات. بەڵكو ئەمە ناكۆكییەكی سیاسییە كە دەبێت لە لایەن خەڵكی ناوچەكە خۆیانەوە چارەسەر بكرێت. دەبێت خەڵكی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست خۆیان بەرپرسیارێتی بگرنەئەستۆ و جیاوازییە سیاسییەكانیان چارەسەر بكەن. ئەگەر دەتوانن، ئەگەر ناشتوانن ئەوا دەبێت چەك هەڵبگرن و لەو رێیەوە ئەجێندای سیاسیی خۆیان جێبەجێ بكەن كە لە ئێستادا ئەمە دەگوزەرێت. ئومێد دەكەم لایەنە میانڕەوەكان لەم شەڕەدا سەركەوتوو بن و دەبێت ئەمریكا ئامادە بێت بۆ پشتیوانیكردنی ئەو خەڵكە میانڕەوانە كە ئەجێندایەكی سیاسیی میانڕەوەیان هەیە و دەیانەوێت شەڕەكە ببەنەوە بۆ ئەوەی سەقامگیرییەكی سیاسی ناوخۆیی بەرپا بكەن.
* ئەوەی پێوەندی بە عێراقەوە هەبێت، ئەوا لە سەدا30ی خاكی ئەم وڵاتە، كە پێكهاتووە لە پارێزگاكانی موسڵ و ئەنبار، لەلایەن داعشەوە داگیر كراون و دەوڵەتیان تێیدا دامەزراندووە، ئەمەش هەرێمی كوردستانی لە بەغدا دابڕیوە و بەو مانایە دێت كە حكومەتی بەغدا بە شێوەیەكی عەمەلی بۆتە حكومەتی شیعەكان. پرسیارەكە ئەوەیە تا تا چ ڕاددەیەك عێراق لە ڕووی ئەمری واقیعەوە دابەش بووە، تەنانەت ئەگەر هاتوو داعشیش تێكشكێندرا؟
- من بە تەواوەتی هاوڕام لە گەڵتاندا و پێمان خۆش بێت، یان نا، ئەمریكاش لەمەدا رۆڵی بینیوە و ئێستا عێراق بە پراكتیكی لەبەر یەك هەڵوەشاوە و دابەش بووە. تەنانەت هەتا داعشیش نەمێنێت، ئەم دابەشبوونە بەردەوام دەبێت، لەبەر ئەوەی حكومەتی بەغدا ناتوانێت كێشەكان بە شێوەی سیاسی چارەسەر بكات.
* پرسی كورد لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و دامەزراندنی دەوڵەتی كوردستان بۆتە بابەتی گەرمی ڕاگەیاندن و ناوەندەكانی توێژینەوە لە رۆژئاوا، بەڵام لە ڕووی سیاسییەوە پشتیوانی ئەم پرسە ناكرێت، بۆچوونتان لە سەر ئەم پرسە چییە؟
-هاوڕاییەك هەیە لەسەر ئاستێكی بەربڵاو بۆ پاراستنی هەرێمی كوردستان و تەنانەت ئەگەر پێویست بە بەكارهێنانی هێزیش بكات، هەروەها پێشمەرگەش وەك تاكە هێزێكی تۆكمە دەركەوتن كە توانای شەڕكردن و بەرنگاربوونەوەی داعشیان هەبێت، كەواتە وەڵامی پرسیارەكە ئەوەیە كە دەكرێت هەموومان هاوڕابین لەسەر ئەوەی مۆدێلی كوردستان لە شوێنەكانی دیكەش پیادە بكرێت كە خاوەنی قەوارەیەكی حوكمڕانییە و دەتوانێت لە ئاشتیدا لەگەڵ دەوڵەتە دراوسێكانیدا بژێیت و لە ڕووی ئابوورییەوە ئاوێتەبێت لەگەڵیاندا. بۆیە لەم روانگەیەوە دەشێت دەوڵەتی كوردستان ببێتە هۆكاریكی باش بۆ تێكشكاندنی داعش.
*بەڵام بەشێكی زۆری شارەزایان رەشبینن لە بەرامبەر تیكشكاندنی داعش لە ڕووی هزرییەوە، لەبەر ئەوەی سەرچاوەی هزری داعش سەلەفیزمی جیهادییە، كە خۆڕسكانە لە ناوچەكەدا گەشەی كردووە. ئایا دەكرێت داعش لە رووی فیكرییەوە تێكبشكێندرێت؟
- لەسەر ئەم پرسە هەواڵی خۆش و هەواڵی ناخۆش هەیە، هەواڵە ناخۆشەكە ئەوەیە ناتوانیت لەگەڵ توندڕەوە سیاسییەكاندا گفتوگۆ بكەیت، بەتایبەتی لە حاڵەتی بوونی گرووپێكی لەم چەشنەی داعش كە بەو شێوەیە ئایین و سیاسەتی تێكەڵ كردبێت، بۆیە زۆر زەحمەتە بتوانیت گفتوگۆی لەگەڵدا بكەیت و بگەیتە ڕێككەوتن لەگەڵیدا، ئەوان بایەخ بە گفتوگۆ نادەن و تەنیا دەیانەوێت بۆ سەركەوتنیان توندوتیژی بەكاربهێنن، لەهەمانكاتدا هەواڵە خۆشەكەش ئەوەیە كە ئایدیۆلۆژیای توندڕەوی تەنها دەتواندرێت لە ڕێی بەكارهێنانی هێز و ناچاركردنەوە بسەپێندرێت. ئەمەش بەو مانایە دێت كە پارتە توندڕەوەكان، یان ئەوانەی پشتیوانی ئەو بۆچوونە توندڕەوانە دەكەن، ناتوانن پشتیوانییەكی بەربڵاو بەدەست بێنن، كاتێك من لە خەڵكی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست دەڕوانم، دەبینم ئەم خەڵكە نایانەوێت بگەڕێنەوە بۆ سەردەمی خەلافەت و ئەوان لەگەڵ ئەو تاوانانەدا نین كە لەلایەن داعشەوە دژ بە خەڵك دەكرێن، وەك هەڵدانی كەسانێك لەسەر باڵەخانەیەكەوە، یان سەرپەڕاندن و ئەنجامدانی تاوانی جەنگ لەلایەن داعشەوە، ئەوانە لە كۆمەڵگەی مۆدێڕندا جێیان نابێتەوە و پێموایە لەلایەن خەڵكانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستەوە ڕەتدەكرێنەوە.