پڕۆفیسۆر كریستۆفەر جەی فیرۆر پێشتر ئوستادی دیپلۆماتی و پێوەندییە نێودەوڵەتییەكان بووە لە زانكۆی سیتن هۆڵ، هەروەها یەكێكە لەو ئەكادیمیستانەی زانستی سیاسەت كە وەك پڕۆفیشناڵێك لە حكومەت كاری كردووە. ئێستا خەریكی خوێندنی دكتۆرای دووەمە لەسەر سیاسەتی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست لە زانكۆی ماكسوێڵ. بۆ قسەكردن لەسەر ئایندەی عێراق و دۆسێی ئەم وڵاتە كە هەر لە ئێستاوە بۆتە كارتێكی هەڵبژاردن لە نێوان كۆماری و دیموكراتەكاندا، چەند پرسیارێكمان ئاراستەی كرد و بەمجۆرە وەڵامی گوڵانی دایەوە.

كریستۆفەر فیرۆر تایبەتمەند لە سیاسەتی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بۆ گوڵان: ناتوانرێت بەبێ رەچاوكردنی توانای پێشمەرگە بیر لە تێكشكاندنی داعش بكرێتەوە


* ئاشكرایە هەر لە ئێستاوە كێشەی عێراق بۆتە یەكێك لە بابەتە سەرەكییەكانی هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی ئەمریكا، كۆمارییەكان بانگەشەی ئەوە دەكەن كە ئیدارەی ئەمریكا لە عێراقدا شكستی هێناوە، پرسیارەكە لێرەدا ئەوەیە ئایا تا چ ڕاددەیەك ئایندەی عێراق لەسەر ئایندەی سەرۆكایەتی ئەمریكا كاریگەری دەبێت؟
- من لەو باوەڕەدا نیم كە بارودۆخی عێراق فاكتەرێكی یەكلاكەرەوە بێت لە هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی ئەمریكا كە لە ساڵی 2016دا بەڕێوە دەچێت، تەنها ئەگەر هێرشێكی تیرۆریستی گەورە لە دژی ئەمریكییەكان ئەنجام بدرێت. بە دڵنیاییەوە ئەمریكییەكان بایەخ بە عێراق و داعش دەدەن، بەڵام لە هەمان كاتدا ئەوان – دەنگدەرە ئەمریكییەكان- بە لەبەرچاوگرتنی پرسە ناوخۆییەكان هەر لە ئابوورییەوە بۆ كێشە كۆمەڵایەتییەكان، دەنگ دەدەن. هەرچۆنێك بیت، ڕوونە كە سەرۆكێك لە حزبی كۆماری پتر خواستی ئەوەی دەبێت ژمارەیەكی گەورەی سەرباز ڕەوانەی ناوچەكە بكاتەوە بۆ چارەسەركردنی ئەو كێشانەی لەلایەن داعش دروست كراون، رەنگیشە سەرۆكێكی دیموكراتی – بە چەشنی هیلاری كلیتۆن- لە سەرۆك ئۆباما پتر توندتر بێت، بەڵام بە ئاست و ئەندازەی توندی كۆمارییەكان نا لە پێوەندی بە پەنابردن بۆ چارەسەری سەربازی لە ناوچەكەدا.
* نزیكترین هاوپەیمانەكانی ئەمریكا لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا كە بریتین لە توركیا و سعودیە، لەبەر ئەوەی ئەمریكا سیاسەتێكی ڕوونی نییە بۆ تێكشكاندنی داعش، ئەوا لەگەڵ بەرنامەی ئەمریكا بۆ ناوچەكە یەكناگرنەوە، ئایا دروستبوونی ئەم دۆخە بە شكشتی دیپلۆماسیەتی ئەمریكا نازانیت؟
- ئەوە ڕاستە كە تاوەكو ئێستا ئەمریكا پەرەی بە ستراتیژیەتێكی ڕوون نەداوە بۆ بەرەنگاربوونەوەی داعش، بەڵام هەرچۆنێك بێت لە شێوازی مامەڵەكردنی ئەمریكادا پەیامێكی لۆژێكی هەیە. پەیامەكەش بۆ حكومەتەكانی ئەنقەرە و ریاز و بەغدا ئەوەیە كە بەرپرسیارێتی لە ئەستۆ بگرن و بەرەنگاری ئەو ڕووداوانە ببنەوە كە لە ناوچەكەتاندا ڕوودەدەن. ریاز بەرپرسیاریەتییەكی گەورەی دەكەوێتە ئەستۆ لە پێوندی بە هەڵكشانی ئایدیۆلۆژیای داعشەوە، لەبەر ئەوەی بۆ رۆژگارێكی دوور و درێژە پشتیوانی فەرهەنگی وەهابییەت دەكات لە جیهانی ئیسلامیدا. هەروەها توركیاش چەند بژاردەیەكی گرتەبەر كە هیچ پێوەندییەكان بە ئەمریكاوە نەبوو. بۆ نموونە، بەلای توركیاوە هەندێك لە كورد هەڕەشەیەكی گەورەترن لە داعش بۆ سەر وڵاتەكەی. حكومەتەكانی ناوچەكە هەندێ حیسابات و هەڵەیان ئەنجام داوە كە هۆكار بوون بۆ ئەو كێشانەی لە ئێستادا لە ئارادان، بۆیە دەكرێت بڵێین دەركەوتنی داعش شكستێكی جەماعییە، نەك شكستی ئەمریكا بە تەنها.
* سیاسەتێكی دیكەی ئەمریكا كە هاوپەیمانەكانی لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا نیگەران كردووە، بریتییە لە چۆنیەتی مامەڵەكردنی لەگەڵ بەرنامە ئەتۆمییەكەی ئێراندا. ئەمەش وای كردووە ئەمریكا چاو دابخات لە ئاست هەڵسوكەوتەكانی ئێران لە عێراق و سووریا و باشووری لوبنان و یەمەن -دا. ئایا ئەمە نابێتە هۆی شەڕێكی خوێناوی ناوچەیی لە نێوان گرووپە تایفەگەرییەكانی سوننە و شیعەدا؟
- من هێڵێكی ڕاستەوخۆ ناكێشم لە نێوان گفتوگۆكانی پەیوەست بە بەرنامە ئەتۆمییەكە و شەڕی تایفەگەری. بە دڵنیاییەوە ئێران تاوانبارە بە ئاڵۆزكردنی ناكۆكییەكان لە ناوچەكەدا، بەڵام تەواوی ئۆباڵەكەی ناكەوێتە ئەستۆی. ئەلقاعیدە لە عێراقدا –ئەو گرووپەی پێشوو كە داعش بۆتە جێگرەوەی- بژاردەیەكی ستراتیژی گرتەبەر بۆ خۆشكردنی ئاگری شەڕی تایفەگەری. گرووپە سوننە جۆراوجۆرەكان لە ناوچەكەدا بۆ رۆژگارێكی دوور و درێژە شیعەیان بە باوەڕێكی ئایینی هەڵە زانیوە. حكومەی سعودیە چاوپۆشییەكی زۆری كردووە لە پەیامە ئەنتی شیعەكان. ئێران كاراكتەرێكی ستراتیژییە كە بەو شێوەیەی بە گونجاوی دەزانێت مامەڵە لەگەڵ گرووپە شیعە و سوننەكاندا دەكات، چیتر ئێران بایەخ بە هەناردەكردنی مۆدێلی ویلایەتی فەقیه نادات. لە ڕاستیدا، ئەگەر ئێران هەوڵی بەدەستهێنانی هەژمونگەری ناوچەیی بدات، ئەوا بە دڵنیاییەوە شتێكی لۆژیكی نابێت كە تەنها و تەنها ئەجێندایەكی تایفەگەری پیادە بكات، لەبەر ئەوەی زۆرینەی زۆری خەڵكانی ناوچەكە و جیهانی ئیسلامیش سوننەن. لەوەش زیاتر، لە ڕابردوودا زۆرێك لە دەوڵەتە سوننەكان پشتیوانی حزبوڵایان كردووە، كە گرووپێكی شیعەیە. لەبەر ئەوە باوەڕم وا نییە ئەو ناكۆكییە تایفەگەرییە شتێكی حەتمی بێت. بەم ساڵانەی دوایی كاراكتەرە سەرەكییەكان بڕیارێكی ستراتیژیان دا بە بەكارهێنانی تایفەگەری وەك پاساوێك بۆ بەدەستهێنانی پشتیوانی لە ململانێی بەدەستهێنانی دەسەڵاتدا. ئەمە جێی داخە، بەڵام شتێكی حەتمی نییە.
* نوێترین و نزیكترین هاوپەیمانی ئەمریكا لە ناوچەكەدا نەتەوەی كوردە، بەڵام ئەمریكا وەك پێویست پشتیوانیان ناكات. بە بۆچوونی ئێوە ئەگەر ئەمریكا پشتیوانی كورد بكات بۆ دامەزراندنی دەوڵەاتی كوردستان، ئایا تا چ ڕاددەیەك ئەمە دەبیتەهۆی دووبارە ڕێكخستنەوەی سیاسەت و ستراتیژییەت لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا؟
- هەڵوێستی ڕەسمی ئەمریكا ئەوەیە كە دەبێت عێراق وەك وڵاتێكی یەكگرتوو بمێنێتەوە، هاوشان بە پیادەكردنی شێوازێكی فیدڕاڵی، یان كۆنفیدڕاڵی كە دەسەڵاتێكی مەحەلی زۆر بداتە كورد. بەڵام زۆرێك لە شارەزایان پرسیاری ئەوە دەكەن ئایا ئەمە شتێكی مومكینە؟ پێموایە زۆرێك لە ئەمریكیەكان – بە هاووڵاتی ئاسایی و شارەزایانی بواری سیاسەتی دەرەكییەوە- لە ڕووی عاتیفییەوە زۆر خۆشحاڵ دەبن كە ببینن لە كۆتاییدا كوردەكان سەربەخۆییان بەدەست هێناوە، بەڵام هێشتا چەندین كێشەی ستراتیژیش هەن لەم ڕووەوە. بەڵام ڕوونە كە ئەمریكا نیگەرانە لەوەی كە ئەگەر پشتیوانییەكی ئاشكرا بۆ كوردستانێكی ئازاد دەربڕێت، ئەوا ئەمە كاریگەری دەبیت لەسەر پێوەندیەكانی لەگەڵ توركیا و وڵاتانی دیكە لە ناوچەكەدا. بەڵام لە هەمان كاتدا كێشەیەكی ستراتیژی هەیە لە پێوەندی بەوەی لە بەشەكانی دیكەی عێراقدا چی ڕوودەدات. ئایا عێراق بۆ سێ دەوڵەت دابەش دەبێت؟ ئەگەر دابەش بێت، ئایا بەشە شیعەكەی ناكەوێتە ژێر كاریگەری ئێرانەوە و ئایا بەشە عەرەبییە سوننەكە وەك خەلافەتێكی توندڕەو نامێنێتەوە؟ ئایا كورد دەتوانن كۆنتڕۆڵێكی زیاتریان هەبێت بەسەر كاروبارەكانی بەشەكانی دیكەی عێراقەوە، ئەگەر هاتوو وەك بەشێك لە دەوڵەتەكە مانەوە؟ ئەمە پرسێكی ستراتیژییە كە دەبێت كورد لەبەرچاوی بگرێت. ئەگەر جیا ببنەوە، ئایا چ كاریگەریكیان لەسەر بەغدا و پارێزگا عەرەبییە نزیكەكان دەبێت؟