پڕۆفیسۆر پیتەر سیاڤێڵس بەڕێوەبەری پرۆگرامەكانی دیراساتی وڵاتانی ئەمریكای لاتینە لە زانكۆی وەیك فۆرست و تایبەتمەندە لەسەر وڵاتی چیلی و زۆربەری دەوڵەتانی ئەمریكای لاتینی. بۆ قسەكردن لەسەر رەوشی سیستمی پارتایەتی و رۆڵی پارتەكان لە شێوازی ململانێی سیاسی و كاریگەریی ئەو ململانێیە لە سەر سەقامگیریی سیستمی سیاسی، چەند پرسێكی گرنگمان لەگەڵ پرۆفیسۆر سیاڤێڵس ورووژاند و بەمجۆرە سەرنجەكانی خۆی بۆ گوڵان خستەڕوو.

پڕۆفیسۆر پیتەر سیاڤێڵس بەڕێوەبەری دیراساتی وڵاتانی ئەمریكای لاتین بۆ گوڵان:ململانێی ناتەندروستی حزبەكان لە كۆماری چوارەمدا، فەرەنسای دووچاری قەیران و كارەسات كرد


* هەتا ئێستاش لە رووی پراكتیكەوە هیچ دامەزراوەیەكی سیاسی نەیتوانیوە لە پرۆسەی بونیادی دیموكراتیدا جێگەی پارتە سیاسییەكان بگرێتەوە، بەڵام زۆر جاریش كێشەی سەرەكیی سیستمی دیموكراتی خودی پارتە سیاسیەكانن، ئایا چۆن ئەم دوو هاودژییە پێكەوە كۆدەكرێنەوە؟
- هیچ دیموكراسییەكی هاوچەرخ نییە كە پرۆسەی نوێنەرایەتیكردن بە بێ بوونی پارتە سیاسییەكان پیادە بكات، تەنانەت ئەگەرچی لە ڕووی تیۆرییەوە دەكرێت دیموكراسیت هەبێت، بە بێ بوونی پارتی سیاسی، بەڵام ئەو ئەركانەی پارتە سیاسییەكان پێی هەڵدەستن، وەك نوێنەرایەتیكردن و هاندانی سیاسی و دیاریكردن و دەستنیشانكردنی كاندید و پێوەندی سیاسی- كە هەموو ئەوانە گرنگییەكی بنەڕەتییان هەیە بۆ هەڵسووڕانی دیموكراسی-، هیچ كەس نەیوتووە دەكرێت ئەم ئەركانە بە ڕێگەیەكی دیكە جگە لە بوونی پارتە سیاسییەكان ئەنجام بدرێت. كەواتە ئەگەرچی پارتە سیاسییەكان كێشە بخوڵقێنن، ئەوا ئەو كێشانەی چارەسەری دەكەن، گرنگترن بۆ دیموكراسی لەو كێشانەی دەیخولقێنن.
* ئەگەر نەكرێت دەستەبەرداری پارتە سیاسییەكان بین لە دیموكراسیدا، چۆن دەكرێت پارتە سیاسییەكان بكەینە میكانیزمێك بۆ چارەسەركردنی كێشەكان لە كۆمەڵگەدا؟
- ئەمە پرسیارێكە وەڵامدانەوەی زۆر زۆر قورسە، ئەمە پێوەندییەكی زۆری هەیە بە ڕەوتی مێژوویی پارتەكەوە، چۆن گەشەی كردووە و چەند بەهێزە و چەند پشتیوانی هەیە لە نێو خەڵكدا. لەبەر ئەوەی تاكە فۆرمێك نییە بوترێت پێویستە پارتی سیاسی بەم شێوەیە هەڵسوكەوت بكات بۆ ئەوەی بتوانێت كێشەكانی كۆمەڵگە چارەسەر بكات.
* بەڵام زۆر جار هۆكاری ناسەقامگیریی سیاسی و حكوومی خودی پارتە سیاسییەكانن، بەتایبەتی ئەگەر حزبی فەرمانڕەوا رێژەی 50+1% دەنگەكانی نەبێت، ئەوا ئەم حاڵەتە دێتە ئاراوە، ئایا تاچەند بۆ سەقامگیریی دیموكراتی گرنگە حزبی فەرمانڕەوا زۆرینەی دەنگەكانی هەبێت؟
- لە ڕووی میسالییەوە هەمیشە گرنگە زۆرینەی دەنگەكانت بەدەست هێنابێت، كە بەدڵنیاییەوە ئەمەش زیاتر لە هەر شتێكی دیكە دەوەستێتە سەر سیستمی هەڵبژاردن، ئەو وڵاتانەی سیستمی نوێنەرایەتی رێژەیی پیادە دەكەن كە تەقریبەن زۆرینە لە ئارادا نییە. بەڵام لە دیموكراسیدا دەبێت هاوسەنگی لە نێوان نوێنەرایەتی و سەقامگیریدا دروست بكرێت. لە ڕووی میسالیەوە دەكرێت –حوكمڕانی- پارتی زۆرینە زۆر زۆر سەقامگیر بێت، بەڵام ڕەنگە بە هەمان ڕادە سروشتێكی نوێنەرایەتی نەبێت، لەبەر ئەوەی چەندین لایەن هەن لە كۆمەڵگەدا كە نوێنەرایەتی ناكرێن، بۆ نموونە، لە ئەمریكا كە تەنها دوو پارتی سیاسی هەن، ئەویش بەهۆی سیستمی هەڵبژاردن- لەو وڵاتەدا-، ئەوا هەمیشە زۆرینە هەیە- كە هەر جارەی یەكێك لەو دوو پارتە سیاسییە زۆرینەن-، بە بۆچوونی من ئەمە نوێنەرایەتیكردن سنووردار دەكات لە ئەمریكا، لەبەر ئەوەی نوێنەرایەتی تەواوی بۆچوونی خەڵك ناكات، لە كاتێكدا لە كۆماری چوارەمی فەرەنسادا نوێنەرایەتی بەشێكی زۆر بەرفراوانی خەڵك دەكرا، بەڵام لە غیابی تەواوی سەقامگیریدا. كەواتە پرسی سەرەكی ئەوەیە میكانیزمێك دابنرێت بۆ نوێنەرایەتی دەستەبەر بكات، هەروەك زۆرینەش بۆ حوكمڕانیكردن لە وڵاتە بەدی بێنێت، ئەمە تەحەددی بەردەم سەرجەم دیموكراسییەكانە.
* ئەی سەبارەت بە چۆنیەتی دابەشكردنی پۆستەكان لە نێوان پارتە سیاسیەكاندا كە دەبنە هاوپەیمان لەناو حكومەتدا، ئایا تاچەند مەترسی هەیە پارتێكی نادیموكراتی بەشداری حكومەت بكات، بەتایبەتی وەك دیموكراتییەكانی دوای راپەڕینەكانی بەهاری عەرەبی لە میسر و تونس و چەند وڵاتێكی دیكەش؟
- دووبارە ئەوە پرسێكە پەیوەستە بە ڕاگرتنی هاوسەنگییەوە. لە جیهاندا ڕوویداوە كە پارتە نادیموكراتیەكان بە تێپەڕبوونی كات گۆڕاون بۆ پارتی دیموكراتی، وەك پارتی كۆنگرێسی هیندستان.كە ئێستا ئەو پارتانە لە سیستمی دیموكراسی وڵاتەكەیاندا هەڵدەسووڕێن. دەكرێت لەو وڵاتانەی ئێوە ئاماژەتان پێكرد ڕەوتی گەشەكردن بە ئاڕاستەی ڕاستدا بڕوات و مایەی ئومێد بێت، ئەوا ئەگەری ئەوە هەیە ئەو پارتە سیاسییانە ئاڵوگۆڕیان بەسەردا بێت بەرەو فۆرمێكی حكوومیی دیكە كە پتر دیموكراسی بێت. ئەگەرچی لەو وڵاتانەی ئێوە ئاماژەتان پێكرد، نابینم ئەمە ڕووبدات.
* ئایا دەكرێت پارتە سیاسییە نادیموكراتەكان لە سیستمی دیموكراسیدا بە میكانیزمی هەڵبژاردن درێژە بە مانەوەی خۆیان بدەن؟
- دەكرێت بۆ ماوەیەك و بۆ مەودای كورت درێژە بە مانەوەی خۆیان بدەن، لەبەر ئەوەی لە كۆتاییدا- بە تایبەتی ئەگەر پارتی حوكمڕان بێت- ڕووبەڕووی داواكارییەكی زۆر دەبێتەوە بۆ پیادەكردنی فۆرمێكی پتر دیموكراتی لە ڕووی دانانی ڕیسای ناوخۆیی و دەستنیشانكردنی كاندیدی سیاسی، كەواتە لە مەودای كورتدا درێژە بە خۆیان دەدەن نەك لە مەودای دووردا.
* لە هەندێ وڵاتی ئەمریكای لاتین، پارتە سیاسییەكان بوونەتە كارگەری بەرهەمهێنانی سەركردەی پۆپۆلیستی، ئایا تا چەند ئەمە لەسەر دیموكراسی مەترسی هەیە؟
- ئەوەی ئێوە وتتان تەواو دروستە. دۆزینەوەی هێڵێك لە نێوان نوێنەرایەتیكردن و پۆپۆلیزمدا زۆر زەحمەتە، لەبەر ئەوەی سەركردە پۆپۆلیزمیەكانیش هەوڵدەدەن سوود لەوە وەربگرن كە خەڵك كۆمەڵگە داوای دەكات. كەواتە ئەو كاتە ئەو هێڵە تێدەپەڕێندرێت كە میتۆدی پۆپۆلیستی بەكار بهێنرێت لە كاتێكدا سنووربەندی بخرێتەسەر پارتە سیاسییەكان، یان بزووتنەوە كۆمەڵایەتییەكانی دیكە، ئەو كات دۆخەكە زەحمەت دەبێت، من لێرەدا حاڵەتی فەنزویلام لەبەرچاوە كە هۆگۆ شافێز كە وەڵامی خواست و پێداویستییەكانی خەڵكی دایەوە، بەڵام زەحمەت بوو – لە سایەی دەسەڵاتی ئەودا- موعارەزە دروست بێت. لەم كاتەدا پۆپۆلیزم مەترسی دەبێت بۆ سەر دیموكراسی، بەڵام خودی پۆپۆلیزم خۆی لە خۆیدا مایەی مەترسی نییە، لەبەر ئەوەی لە هەموو جیهاندا هەیە و تەنانەت من بە قوتابیەكانیشم دەڵێم كە سارا پایلین لە ئەمریكا سەركردەیەكی پۆپۆلیستیە. لەبەر ئەوە پێموایە لە هەموو شوێنێك-پۆپۆلیزم- بوونی هەیە. هەروەها ئەو وڵاتەی زیاتر توێژینەوەم لەبارەوە كردووە كە چیللی-یە لە ماوەی قۆناغی ڕاگوزەری بەرەو دیموكراسی لە حوكمڕانیی دیكتاتۆرییەوە لە سەردەمی پینۆشێ-دا، لەو كاتەدا 17 پارتی سیاسی هەبوون لە سەرەتای دەستپێكی دیموكراسیدا، بەڵام توانییان لە ڕێی سەركردایەتی و لە ڕێی بنیادنانی دامەزراوەكانەوە بگەنە فۆرمێك لە بنیادنانی كۆدەنگی بۆ ئەوەی بە شێوەیەكی كاتی جیاوازیەكانی ئەو پارتانە بخەنەلاوە لە پێناوی دیموكراسیدا، پێموایە ئەوە زۆر گرنگە. هەمیشە ناكۆكیی سیاسی ڕوودەدات، بەڵام ئەمە پێویستی بە پێگەیشتوویی سیاسی و بنیادنانی كۆدەنگی هەیە، بۆ ئەوەی ڕێگری بكرێت لەوەی ناكۆكی نێوان ئەو پارتە سیاسییانە لەسەر ئایندەی دیموكراسی كاریگەری نەبێت.
* تا چەند گرنگە پارتە سیاسییەكان دۆخی هەستیاری وڵاتەكەیان لەبەرچاو بگرن و ئیستیغلالی نەكەن، چونكە دەكرێت كاریگەرییەكی مەترسیداریان هەبێت لەو بارودۆخانەدا، راشكاوانەتر لەبەرچاونەگرتنی دۆخەكە چ كاریگەرییەكی خراپی لێدەكەوێتەوە لەسەر وڵاتەكە؟
- دووبارەی دەكەمەوە ئەمە دەوەستێتەسەر ئەو هۆكارانەی پێشتر ئاماژەم پێكردن، چەند پشتیوانی هەیە لە نێو خەڵكدا و ڕەوتی مێژوویی گەشەكردنی چۆنە. ئەمانە لە پارتەكانی فەڕەنسادا بەدی نەدەكران، لەبەر ئەوەی چوونە نێو دوو شەڕەوە، واتا توانای سەركردایەتی لە ئارادا نەبوو، كۆدەنگی لە ئارادا نەبوو، زۆرینەی سیاسی بوونی نەبوو، ئەمە هاتنی سەركردەیەكی وەك شارل دیگۆلی خواست كە پەنای بۆ ناسیۆنالیزم برد و توانی پشتیوانی لە ناو خەڵكدا بەدەست بێنێت بۆ ئەوەی هەنگاو بەرەو كۆماری پێنجەم بنێت. كەواتە ئەوەی ئێوە دەیڵێن راستە، لە كاتی قەیرانەكاندا پارتی لاواز مایەی كێشەیەكی لە ڕاددەبەدەرە.