پڕۆفیسۆر فلیپس جامیس واڵكەر یەكێكە لە دیپلۆمات و توێژەرە ناسراوەكان و راوێژكاری سیاسی و یاسایی پێوەندییە نێودەوڵەتییەكانە و یەكێكە لە پسپۆڕە دیارەكانی ریفۆرمی یاسایی و سیاسیییە لە كۆمەڵگەكانی قۆناخی راگواستن و ئەزموونێكی گەورەی لە وڵاتانی ئەفغانستان، میسر، عێراق، ئیسڕائیل، فەلەستین، ئەردەن، كوەێت، پاكستان، سعودیە، تونس و یەمەن هەیە. بۆ قسەكردن لەسەر رەوشی ئێستای رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و ئایندەی عێراق و كوردستان ئەم وتووێژەمان لەگەڵ ئەنجامدا و بەمجۆرە رای خۆی بۆ گوڵان خستەڕوو.

فیلیپ جامیس واڵكەر راوێژكاری سیاسی و یاسایی نێودەوڵەتی بۆ گوڵان:بەهێزیی داعش لە لاوازی و شكستی حكومەتی عێراقەوە سەرچاوەی گرتووە


* ساڵێكی تەواو بە سەر دامەزراندنی خەلافەتی ئیسلامی لەلایەن تیرۆریستانی داعشەوە تێدەپەڕێت. ئایا نهێنی بەهێزبوون و بەرفراوانبوونی داعش بۆچی دەگەڕێتەوە؟
- من دەڵێم: بەهێزیی داعش ڕاستەوخۆ گرێدراوە بە شكستی سیاسیی حكومەتی عێراقەوە، لەوەدا كە لە ئاستی بەرپرسیارێتیدا نەبووە لە بەرامبەر بەشێكی بەرفراوانی خەڵكی وڵاتەكە، بەتایبەتی ناوچە سوننەنشینەكان. ئەمە خاڵی یەكەم. خاڵی دووەم ئەوەیە كە بە بۆچوونی من داعش لە بنەڕەتدا لاوازە، بەڵام دەرفەت لە شكستی ئەوانی دیكە وەردەگرێت، ئەمەش پێوەندیەكی زۆری بە سیستمی حوكمڕانیی شەفافەوە هەیە. كەواتە ڕێگای دەرچوون و دەربازبوون لەم تەنگژەیە بریتییە لە بنیادنانی سیستمێكی حوكمڕانیی بەهێز و دیموكراتی كە نوێنەرایەتی ئیرادەی خەڵك بكات و پێداویستی تایبەتی خەڵك و ناوچە جیاوازەكانی عێراق لەبەرچاو بگرێت.
* ئایا كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی كار لەسەر ئەوە دەكات دووبارە ئەم سیستمە ڕێك بخاتەوە، یاخود سنوورەكان دابڕێژێتەوە بۆ ئەوەی سەقامگیری بگەڕێنێتەوە بۆ ناوچەكە؟
- لە ڕاستیدا ئێوە ئاماژە بە خاڵێك دەكەن كە زۆر پێوەندی بەم پرسەوە هەیە و زۆر جێی بایەخە. لەبەر ئەوەی سنوورەكانی ئێستا بە شێوەیەك لە شێوەكان دەستكردی رۆژگاری كۆلۆنیاڵین و ڕەنگدانەوەی سنووری سروشتی نێوان گەلان و نەتەوەكان نین. بەڵام ئەگەر بە راشكاوی بدوێم، ئەوا باسكردن لە گۆرینی سنوورەكان كارێكی زیرەكانە نییە، چونكە خواستێك نییە بۆ گۆڕینی سنوورەكان بە شێوەیەكی مانادار، نەك هەر ئەوە، بەڵكو ئەگەر دەرگای گۆڕینی سنوورەكان بكەیتەوە، ئەوا گەورەترین سەركەوتوو بریتی دەبێت لە داعش. لەبەر ئەوەی حاڵی حازر داعش لە هەردوو دیوی سنووری سووریا و عێراقدا خاكی كۆنتڕۆل كردووە، ئەمەش مشتومڕی سەرەكیی ئەوانە كە ڕایدەگەیەنن سنوورەكانی پێشوو ناشەرعین و پێویستە دووبارە دابڕیژرێنەوە. كەواتە ئەمە لە بەرژەوەندیی ئەواندا دەبێت و كارێكی زۆر مەترسیدارە. بۆیە لەناوبردنی ئەو سنوورە یاساییانەی ئێستا لە ئارادان، كارێكی بەرهەمدار نابێت. چەند پرسێكی جیا هەیە لە پێوەندی بە كوردستانەوە. لە یاسای نێودەوڵەتیدا بوار هەیە بۆ ئەو وڵاتانەی پێشتر سەربەخۆ نەبوون، ئێستا سەربەخۆ بن، بەڵام ئەمە دەبێت بە ڕێگەیەك بێت كە تێگەیشتنێكی باشی لەبارەوە هەبێت و ئاستێك لە ڕەزامەندی و گفتوگۆكردن لەخۆ بگرێت.
* لە نێو ئەو گۆڕانكارییانەدا هەر یەك لە وڵاتانی سعودیە و ئێران و توركیا پرۆژەی خۆیان هەیە و هەموویان دەیانەوێت كاریگەر بن لەسەر ڕەوتی ڕووداوەكان و جێپەنجەیان هەبێت لەسەر نەخشەی ئایندەی ناوچەكە، پرسیارەكە ئەوەیە: چۆن ڕۆژئاوا دەتوانێت هاوسەنگیی نێوان ئەو پرۆژە جیاوازانە ڕابگرێت؟
- ئەمەش پرسیارێكی باشی دیكەیە. سەرنجی من ئەوەیە هەر یەكە لەو سێ وڵاتەی ئاماژەت پێكردن، بە شێوازی خۆیان هێزێكی جیهانین، ئەوانە یاریزانی گەورەن لەسەر شانۆی جیهان، بەهۆی دانیشتووان و بەهۆی بەرهەم و كاریگەری ئابووری و هەروەها كاریگەری كەلتووریانەوە، ئەم سێ وڵاتە بە شێوازی خۆیان هێزێكی مەزنن. هەروەك ئێوە ئاماژەتان پێكرد هەر یەكەیان بەرژەوەندیی جیاوازیان هەیە، كە ئەو جیاوازییەش بە شێوەیەكی سەرەكی لە سووریادا ڕەنگی داوەتەوە- ئەگەرچی ئەمە تەنها بەند نییە بە سوریاوە-. هەروەها سەرنجی من ئەوەیە ئەوان بەرژەوەندیی هاوبەشیشیان هەیە كە ڕەنگە وەك پێویست لەبەرچاو نەگیرابێت. ئێوە پرسیاری ئەوەتان كرد ڕۆژئاوا دەتوانێت چی بكات؟ من دەڵێم دوو شت هەیە دەكرێت رۆژئاوا ئەنجامی بدات، یەكەمیان: دانپێدانان بە رۆل و بەرژەوەندیی تایبەتی هەر یەكە لەم سێ هێزە مەزنە و مامەڵەكردن لەگەڵیاندا، بۆ نموونە ئەگەر ئەمریكا دەیەوێت كێشەكە لەگەڵ ئێراندا چارەسەر بكات، ئەوا بەشێكی ئەو چارەسەرە بریتییە لە تێگەیشتن لەوەی دەبێت ئێران ڕۆڵێكی بنیادنەر ببینێت لە تەنگژەی سووریا. بە هەمان شێوە بۆ چەندین دەیەیە سعودیە و رۆژئاوا بەگشتی پێوەندی نزیك و بەهێزیان لەگەڵ یەكدا هەیە، گرنگە لەوە تێبگەن و گوزارشت لەوە بكەن كە بەرژەوەندیی ڕاستەقینەی ئەوان چییە، مەبەستەكە ئەوە نییە سعودیە دژی بەرژەوەندییەكانی خۆی كار بكات، بەڵكو مەسەلەكە ئەوەیە سعودیە لەو ڕاستییە تێبگات كە دۆزینەوەی چارەسەر لە نێوان لایەنەكاندا لە بەرژەوەندی ئەودایە. ئەوەی جێی بایەخە لەم ڕووەوە ئەوەیە كە حاڵی حازر گۆڕانگارییەك لە سعودیەدا ڕوودەدات كە نەوەی نوێ جڵەوی دەسەڵات دەگرنەدەست. ئەوەی پێوەندی بە توركیاوە هەبێت، ئەوا ئەم وڵاتە بەرژەوەندیی خۆی هەیە و گرنگە رۆژئاوا ئەوە دووپات بكەنەوە بۆ توركیا كە بەرژەوەندیی هاوبەش هەیە لە دۆزینەوەی چارەسەرێكی جێگیر و ئاشتییانە بۆ ئەو تەنگژەیەی حاڵی حازر لە ئارادایە.
* ئایا هاوڕا نین لەگەڵ ئەوەدا كە پێداگیری ئەمریكا لەسەر یەكپارچەیی عێراق خزمەت بە بەرژەوەندییەكانی ئێران دەكات، چونكە عێراقێكی یەكگرتوو شیعەكان بەسەریدا زاڵ دەبن؟
- پێموایە پرسیارەكەتان لایەنی باشی تێدایە، بەڵام من لە دوو ڕێگەوە ناكۆكم لەگەڵ پرسیارەكەتاندا. لێرەدا من وەك هاووڵاتیەكی سادەی ئەمریكا قسە دەكەم و نوێنەرایەتی ئیدارەی وڵاتەكە ناكەم، لەگەڵ ئەوەشدا دەزانم بۆچوونی ئەمریكا ئەوەیە ئایندەی عێراق دەگەڕێتەوە بۆ خودی عێراقییەكان خۆیان. ئەگەر عێراقییەكان دەیانەوێت نەتەوەیەكی یەكگرتوو بن، ئەوا پێویستە ئەمە دەرئەنجامەكەی بێت، خۆ ئەگەر هاتوو بڕیاریان دا كە دابەشبوون و سەربەخۆیی بۆ هەندێ ناوچە چارەسەرە، ئەوا ئەمەش دەرئەنجامێكی باشە. لە پێوەندی بە دەستڕۆیشتوویی ئێرانەوە، ئەوا ئەگەر بە جۆرێك لە جۆرەكان دابەشبوون ڕوویدا لە عێراقدا، ئەوا كاریگەری و دەستڕۆیشتویی ئێران لە ناوچەدا بەرەو هەڵكشان دەچێت، نەك داكشان، چونكە عێراقێكی یەكگرتوو وڵاتێكی گەورە و وڵاتێكی دەوڵەمەند دەبێت و كاریگەرییەكی گەورەی دەبێت لەسەر ناوچەكە، ئەگەر هاتوو توانی جیاوازییە سیاسییەكانی چارەسەر بكات. عێراقێكی دابەش بوو بە مانای بوونی ناوچەیەكی بچووك دێت لە باشوو كە لاواز دەبێت و لە ژێر دەستڕۆیشتوویی ئێراندا دەبێت. هەرێمی كوردستانیش هەرێمێكی گەشەكردوو، یان سەقامگیر دەبێت، بەڵام هەرێمێكی گەورە نابێت. هەروەها دابەشبوون ئەو پشێوییە گەورەیە كەم ناكاتەوە كە هەیە، بەڵكو ئەگەر كاریگەرییەكی هەبێت، ئەوا دەبێتە هۆی زیادبوونی ئەو پشێوییە، بەتایبەتی لە پێوەندی بە پێگەی كوردستانەوە، كوردستان دەنگ و سەنگی هەیە لە عێراقدا كە زۆر زیاترە لە قەبارەی دانیشتووانی بە بەراورد بە تێكڕای عێراقییەكانی دیكە، ئەمەش دەقاودەق بۆ سەقامگیری و گەشەكردنی كوردستانی عێراق دەگەڕێتەوە. من ناڵێم یەكێتی باشترە لە دابەشبوون، بەڵكو دەڵێم ئەگەر لە ڕوانگەی بەرژەوەندییەوە لە هەردوو لایەنی هاوكێشەكە بڕوانین، كە لەلایەك ئەو ئاسایش و ئارامییەی بەهۆی سەربەخۆییەوە دەستەبەر دەبێت، لەلایەكی دیكەشەوە ئەو كاریگەرییە گەورەیەی دەبێت لە وڵاتێكی گەورە و كاریگەردا، كەواتە دەكرێت مشتومڕ لەبارەی هەردوو بژاردەكەوە بكەن.
* بە بۆچوونی ئێوە تا چ ڕاددەیەك دامەزراندنی كوردستانی سەربەخۆ بۆ تێكشكاندنی تیرۆریستانی داعش بە هەنگاوێكی گرنگ دادەنرێت؟
- سەربەخۆیی پرسێكی پەیوەستە بە هەموو عێراقییەكانەوە و ئەگەر بە ڕاشكاوی بدوێم، باوەڕم وا نییە سەربەخۆیی هاوكار بێت لە پرسی شەڕكردن لەگەڵ تیرۆردا، لەگەڵ ئەوەدا هاوڕام كە كوردستانێكی بەهێز لە عێراقدا لایەنێكی گرنگە بۆ شەڕكردن لە دژی تیرۆریزم لە ناوچەكەدا، لەبەر ئەوە بە هەڵە لێم تێمەگەن، من هەستێكی بەهێزم هەیە و هیچ دوودڵ نیم لەوەدا كە بڵێم پێویستە كوردستانی عێراق بەهێز بێت، خاوەن خۆبەڕێوەبەری بێت و هێزی ئەمنی خۆی هەبێت و ئەو هێزە ئەمنییە بەكار بێنێت بۆ پاراستنی ئەمنییەتی هەرێمەكەی. سەربەخۆیی بۆی هەیە بە دوو ڕێگەی جیاوازدا بڕوات، كەس نازانێت، دەكرێت مایەی گەشەكردن و سەقامگیری بێت بە هۆی پارێزگاریكردن لە ئەمنییەتی ناوچەكەوە، بەڵام سەربەخۆییش بۆی هەیە مایەی ناسەقامگیركردنی دەوڵەتە دراوسێكان بێت لە ڕێی لە ناوبردنی بەهای یاسایی سنوورەكانەوە، ئەگەر هاتوو ئەو سنوورانە بە شێوەیەكی تاكلایەنانە گۆڕانكارییان بەسەردا هات، ئەمە مەسەلەیەك نییە پەیوەست بێت بە كوردستانەوە، ئەوەندەی پێوەندی هەیە بە داعشەوە. گەورەترین مەترسی لەسەر سەقامگیری ناوچەكە بریتییە لە داعش، لەبەر ئەوە لەناوبردنی ئەو دەسەڵاتە یاساییەی بە هۆیەوە كۆتایی بە داعش بهێندرێت، دەرئەنجامی پێچەوانەی لێدەكەوێتەوە. لەبەر ئەوە قسەكردن لەبارەی سەربەخۆبوونی كوردەكانی عێراقەوە لەم كاتەدا و دووبارە داڕشتنەوەی سنوورەكانی ناوچەكە لە دەرەوەی پرۆسەی گفتوگۆكردن، مایەی مەترسییەكی گەورەیە، لەبەر ئەوەی دەكرێت ئەو پاساوەی بۆ كوردەكانی عێراق بەكار بهێنێت، دەكرێ بۆ دابەشكردنی سووریاش بەكار بهێندرێت و عێراق بەرەو دۆخێك دەبات كە ڕەنگە زۆر مەترسیدار بێت و دەرئەنجامی پێچەوانەی لێبكەوێتەوە. ئەمەش هێندەی ئەوەی هەستی خۆمە، هێندە شیكردنەوەیەكی لۆجیكی نییە، بەڵام سەربەخۆیی ئامانجێكی بەهادار و پێویستە لە ڕێی گفتوگۆوە بەدەست بهێندرێت.