پڕۆفیسۆر ستیڤن لێونارد جاكۆب ئوستادی دیراساتی ئایینە لە زانكۆی ئەلباما و تایبەتمەندە لەسەر دیراساتی ئایینە ئاسمانییەكانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، هەروەها لەسەر تاوانی جینۆساید بەگشتی و جینۆسایدی جوولەكە لەسەر دەستی نازی (هۆلۆكۆست) توێژینەوەی وردی كردووە. بۆ قسەكردن سەبارەت بە قەوارەی گەوەریی ئەو تاوانەی تیرۆریستانی داعش دژی كوردی ئێزیدی و هەروەها كریستیانەكان ئەنجامیانداوە، چەند پرسیارێكمان ئاراستەی كردووە و بەمجۆرە وەڵامی گوڵانی دایەوە.

* لە هێرشەكانی داعشدا بۆ سەر شنگال لە هەرێمی كوردستانی عێراق، بە هەزاران كوردی ئێزیدی كۆمەڵكوژ كران و بە هەزاران ئافرەتیان بە كۆیلە كران و بازرگانییان پێوەكراو فرۆشران، ئایا تا چ راددەیەك دووبارە بە كۆیلەكردنەوەی ئافرەتانی كورد بە تاوانێكی نێودەوڵەتی دێتە هەژماركردن؟
- سەرەتا ئەو میحنەتەی بەسەر ئافرەتانی كوردی ئێزیدیدا هاتووە، هەم نایاسایی و هەم نائەخلاقییە و تەنانەت بە پێی داب و نەریتی ئیسلامی و خوێندنەوەی قورئانی پێرۆز پێشێلكردنی هەموو پرەنسپێكی كەرامەتی مرۆییە. بەردەوام كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی لە چەندین بواردا چارەسەری ئەم حاڵەتەی كردووە، بەڵام ئەوەی مایەی دڵتەنگییە، ئەم راڤەكارە توندڕەوە رادیكاڵ و هەڵانە بۆ داب و نەریتی ئیسلامی، خۆیان بە بەشێك لە كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی نازانن و بە هەڵە باوەڕیان وایە كە خوای پیرۆزی هەموو ئایینەكان بە یەهودییەت و مەسیحییەت و ئیسلامەوە تەنها لەگەڵ ئەواندایە.
* ئاماژەت بەوەكرد ئەم رێكخراوە تیرۆریستییە لەدەرەوەی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی مامەڵەی لەگەڵدا دەكرێت و، هیچ رێكخراوێكی نێودەوڵەتی مامەڵەیان لەگەڵ ناكات، ئەمەش مانای ئەوەیە ناتوانرێت كارێكی جددی و یاساییان لە دژ ئەنجام بدرێت، ئایا پێتوایە ئەگەری ئەوە هەبێت یاسای نێودەوڵەتی بەرگری لە بەكۆیلەكردنی ئافرەتانی كورد و فرۆشتنی ئەو ئافرەتانە بكات؟
- لە زۆر رووەوە یاسا هەیە، زۆرێك لە نەتەوەكان بە یاسا كۆیلایەتییان قەدەغە كردووە، بە درێژایی چەندین ساڵ نەتەوە یەكگرتووەكان رووبەڕووی ئەم حاڵەتە بۆتەوە لە رێی دۆكیۆمێنتەكان و كۆنفرانسەكانەوە كە تایبەت بوون بە مافەكانی ئافرەتان و منداڵان. بەڵام ئەوەی پێی دەگوترێ «دەوڵەتی ئیسلامی» هەموو شەرعییەتێكی یاسایی لە دەرەوەی خۆی رەتدەكاتەوە و دانی پێدا نانێت، بەو پێیە خۆی بە بەشێك لە كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی نازانێت، كەواتە هیچ ئەركێكی نییە بۆ پابەندبوون و رێزگرتن لەوەی خەڵكانی دیكە بە شێوەیەكی دەستەجەمعی دەریان كردووە.
* كاتێك دێینە سەر بەراوردكردنی جینۆسایدی ئەرمەنی و ئێزیدییەكان، ئەو پرسیارە دروست دەبێت كە چ جیاوازییەك هەیە لە نێوانیاندا كە جیهان دان بە جینۆسایدی ئەرمەنییەكاندا دەنێت، بەڵام دوو دڵە لە ئاست بە كۆیلەكردن و كۆمەڵكوژكردنی ئێزیدییەكاندا؟
- جیاوازیی سەرەكی لە نێوان جینۆسایدی ئەرمەنییەكان و جینۆسایدی ئێزیدییەكان ئەوەیە، جینۆسایدی ئەرمەنییەكان لەسەر دەستی دەوڵەتێك بووە و جینۆسایدی ئێزیدییەكان رێكخراوێكی تیرۆریستی كردوویەتی كە شەرعییەتی نێودەوڵەتی نییە، ئەوەی یەكەمیان لەلایەن دەوڵەتێكەوە شەریعیەتی پێدرا، لەسایەی سوڵتان عەبدولحەمیدی دووەم و دواتر لە سایەی دەوڵەتە عەلمانییەكەدا كە جێی گرتەوە. بەڵام بە تێڕوانینی من ئەوەی دژی ئێزیدییەكان روویداوە، جینۆسایدە، ئەگەر جیهانیش دان بەوەدا بنێت كە ئەو تراژیدیای بەسەر خەڵكانی ئێزیدیدا هاتووە، جینۆسایدە ئەوا ئەركێكی بە كۆمەڵ دەخاتە ئەستۆی كە هەڵبستێت بە ئەنجامدانی كارێك دژی ئەو گرووپە سەربازییە لە یاسا دەرچووە. بە رەوچاوكردنی ئەوەی لەم ساتەوەختەدا قەیرانی دیكەش لە ئارادان- سوریا و ئیبۆلا و .. هتد- ئەوا ئەگەر بە سادەیی بدوێین، جیهان بە راستی تەركیز لەسەر خەڵكانێك ناكات كە وای دەبینێت ژمارەیان كەمە و هێشتا دەوڵەت نەبۆتە تەوەری بیركردنەوەیان. هەر لەو روانگەیەوە، ئەوەی مایەی بایەخپێدانە، جگە لە كڵێسای كاسۆلیكی رۆمانی لە رۆژئاوا، پێناچێت جیهان ئامادەی چارەسەركردنی قەیرانە بەردەوامەكانی مەسیحییەكان بێت لە سەرتاسەری رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا، تەنانەت بارودۆخی قیبتییەكانیش لە میسر نەبۆتە هۆی ئەوەی ئیدانە بكرێت و نەبۆتە هۆی ئەوەی كارێكی راستەوخۆ لە بەرامبەریدا بگیرێتەبەر.
* سەرەڕای تاوانەكان دژی مەسیحی و ئێزیدییەكان لە عێراقدا، ئەوا لە هەرێمی كوردستاندا یەك ملیۆن و نیو ئاوارە هەن، ئیدی یان ئاوارەی ناوخۆن، یاخود پەنابەری دەرەوەن، ئەمەش بە دەرە لە توانای ئەم هەرێمەیەو ئەو ئاوارانەش لە رەوشێكی خراپدان و بە هاتنی وەرزی زستانیش دۆخەكەیان خراپتر بووە، هاوكاری و كۆمەكی نێودەوڵەتیش وەك پێویست نەبووە، لەلایەكی دیكەوە حكومەتی عێراقی بەشە بودجەی كوردستانی بڕیوە و ئەمەش ئەوەندەی دیكە باری سەرشانی هەرێمی گرانتر كردووە، ئایا جیهان چۆن لەم كارەساتە دەڕوانێت؟
- ئەوە شەرمەزارییە بۆ مرۆڤایەتی كە بەردەوام تەماشاكارە لە ئاست ئەنجامدانی كاری نامرۆڤانە لەلایەن خەڵكانێكەوە دژی خەڵكانی دیكە بەبێ ئەوەی هیچ كردەوەیەكی راستەوخۆ ئەنجام بدات. رێكخراوە مرۆیی و كۆمەك بەخشەكان، كە هەندێكیان ئایینین و هەندێكیان نائایینی، بەردەوامن لە هەوڵەكانیان، بەڵام ئەمانە كۆششی بچووكن و زۆربەی كات خۆیان لە خۆیاندا مەترسیدارن و هەندێ جار رووبەڕووی شكست دەبنەوە. لە ئینجیلدا وەڵامی یەزدان بۆ كەون ئەوەیە كە ئێمە پارێزەری خوشك و براكانمانین، بەڵام ئەمە پشتگوێ خراوە.
* جگە لە بە كۆیلەكردنیان تیرۆریستانی دەوڵەتی ئیسلامی داوایان لە مەسیحی و ئێزیدییەكان كرد ببنە ئیسلام، ئایا ئەمە جینۆساید نییە دژ بە كەمینەكان و ئایا ئەم جینۆسایدە بێ لێپرسێنەوە تێدەپەڕێت؟
- بەڵێ ئەوە جینۆسایدی كەلتوورییە، كە تەبایە لەگەڵ خودی تێگەیشتنی رافایڵ لەمكین (1900-1959) لەبارەی ئەوەی چ شتێك تاوانی جینۆساید پێكدەهێنێت، ئەویش لە نامەكەیەدا كە ناردی بۆ كۆمەڵەی گەلان و كۆنفرانسی مەدرید (ئەگەرچی ئەو خودی خۆی ئامادە نەبوو، خوێنرایەوە، بەڵام كاری لەسەر نەكرا) لە ساڵی 1933دا، ئەو جیاوازی كرد لە نێوان «vandalism» (واتە تێكشكاندنی كەلتوور) و «barbarism» (واتە تێكشكاندنی فیزیكی خەڵك). ئەوپیاوە بوو كە دەستەواژەی جینۆسایدی لە جیهاندا داهێنا و پاڵنەر بوو بۆ رێككەوتنامەی نەتەوە یەكگرتووەكانی ساڵی 1948، كە بریتی بوو لە رێككەوتنامەی سزادان و رێگەگرتن لە تاوانی جینۆساید. لەبەر ئەوەی نووسینێكی زۆرم هەیە لەبارەی خۆی و كارەكانیەوە، ئەوا هیچ گومانێكم نییە كە ئەو میحنەتی ئێزیدییەكانی بە جینۆساید دادەنا.
* ئایا دەكرێت قوربانییانی ئێزیدی بۆ ئەوەی قەرەبوو بكرێنەوە سكاڵا لە دادگای نێودەوڵەتی تۆمار بكەن؟
- بەڵێ پێموایە دەكرێت ئێزیدییەكان سكاڵا تۆمار بكەن بۆ قەرەبووكردنەوەیان لە بوارە یاساییە نێودەوڵەتییەكەدا، من شەرەفمەند دەبم كە ئیمزا لەسەر ئەو دۆكیۆمێنتە بكەم. بە لەبەرچاوگرتنی ئەوەی داوای لەسەر تۆمار دەكرێت كە پێی دەگوترێ «دەوڵەتی ئیسلامی»، ئەمەش زیاتر لە كارێكی رەمزی دەچێت، رەنگە تا راددەیەك مایەی دڵنەوایی بێت بۆ ئێش و ئازاری ئێزیدییەكان، بەڵام ئەگەر بە واقیعی و بە راستگۆیی بدوێین، ئەوا باوەڕم وا نییە ئەم داوا یاساییە سەركەوتوو بێت. رەفتاری ئەم چەكدارانە، ئەوەی من بە راڤەیەكی توندڕەو و هەڵەی خودی ئایینەكەی خۆیانی دەزانم تاوانێكی جینائییە نەك مەدەنی. چونكە ئەوان بەردەوامن لە فەرامۆشكردنی هەر شتێك كە لەلایەن كۆمەڵگەی نێودەوڵەتییەوە دەركرا بێت، هەروەها كەسانێكی كەمن و بە زۆری نەناسراون، ئەوان ئەمەش پشتگوێ دەخەن، بەڵام دانپێدانان بەم جینۆسایدەدا تەنانەت ئەگەر بێ قەرەبووكردنەوەش بێت، هەوڵێكە شایستەی ئەوەیە بیخەینەگەڕ، من هانی ئەو كەسانە دەدەم كە شارەزایی یاساییان هەیە بۆ ئەوەی ئەم هەوڵە ئەنجام بدەن.