پڕۆفیسۆر ئەرنستۆ ڤیردیجا ئوستادی زانستی سیاسەت و دیراساتی ئاشتییە لە زانكۆی (نۆرس داما)، خاوەنی كتێبی (پێكهاتنەوە لەدوای توندوتیژی سیاسی)یە و هەروەها پسپۆڕە لە سەر تاوانەكانی دژ بە مرۆڤایەتی. بۆ قسەكردن لەبارەی ئەو تاوانە دڕندانەی كە تیرۆریستانی داعش دەرهەق بە كوردانی ئێزدی ئەنجامیانداو ئافرەتانی كوردیان كرد بە كۆیلە و فرۆشتیانن و هەروەها بە زۆر ویستیان ئێزدی و مەسیحی واز لە ئایینی خۆیان بێنن و بچنە سەر ئەو ئیسلامەی داعش دەیەوێت، چەند پرسیارێكمان ئاراستەی كردووە و بەمجۆرە وەڵامی پرسیارەكانی گوڵانی دایەوە.

* لە هێرشەكانی چەكدارانی داعشدا بۆ سەر شنگال لە هەرێمی كوردستانی عێراق، بە هەزاران كوردی ئێزدی كۆمەڵكوژ كران و بە هەزاران ئافرەت بە كۆیلە كران و بازرگانییان پێوەكراو فرۆشران، ئایا تا چ راددەیەك دووبارە بە كۆیلەكردنەوەی ئافرەتان و ئەو تاوانە دژ بە ئافرەتانی كورد بە تاوانێكی نێودەوڵەتی هەژمار دەكرێت؟
- هێرشەكانی چەكدارەكانی دەوڵەتی ئیسلامی لە عێراق و شام (داعش) لە دژی خەڵكانی ئێزدی لە چیای شنگال بۆ چەندین مانگە بەردەوامەو درێژەی هەیە. بەم دواییە و لە رۆژی 21ی تشرینی یەكەمدا ئاژانسەكانی هەواڵ باسیان لەوە كرد كە دووبارە دەوڵەتی ئیسلامی لە عێراق و شام (داعش) هەوڵی گرتنەوەی شنگال دەدات، كە ئەمەش بووە هۆی ئەوەی ژیانی خەڵكانێكی زیاتر لە ناو بچێت و ژمارەیەكی زیاتری خەڵكانی مەدەنیش ئاوارە بن. سەرەڕای كوشتار و ئەشكەنجەدان، هێزەكانی دەوڵەتی ئیسلامی لە عێراق و شام (داعش) هێرشی سیستماتیكیان ئەنجام داوە و كچان و ئافرەتانیان بە كۆیلە كردووە. لە ئێستادا زۆر بە باشی هێرشەكانی دەوڵەتی ئیسلامی لە عێراق و شام (داعش) سەلمێنراون، بەڵگەی گرنگ لەبارەی بە ئامانج گرتنەكانەوە هاتوونەتەئاراوە، نەك تەنها لە زاری رزگاربووانەوە، بەڵكو بەهۆی وتەی فەرماندەكان و پڕوپاگەندەچییەكانی خودی دەوڵەتی ئیسلامی لە عێراق و شام (داعش)ـەوە پشتڕاست كراونەتەوە. لە روانگەی یاسای مافەكانی مرۆڤ و یاسای مرۆییەوە، دەوڵەتی ئیسلامی لە عێراق و شام (داعش) چەند تاوانێكی ئەنجام داوە، لە نێویاندا تاوانی دژ بە مرۆڤایەتی، جینۆساید و تاوانی جەنگ. هەموو ئەمانە جیاكردنەوە و پولێنكردنی یاسایین. هەروەك لەلایەن یاسای دادگای تاوانی نێودەوڵەتییەوە پێناسەی بۆ كراوە (كە لە بواری یاسای نێودەوڵەتیدا بە شێوەیەكی بەربڵاو بەكار دەهێنرێت). ئەم تاوانانەش كوشتن و لە ناوبردن و بە كۆیلەكردن و راگواستن، یاخود گواستنەوەی زۆرەملێی خەڵك و زیندانیكردن و بە هەمان شێوە بێبەشكردنی توند لە ئازادییەكان- كە پێشێلكردنی یاسایی نێودەوڵەتی بێت- و، ئەشكەنجەدان و ئەتككردن و شێوە توندەكانی دیكەی توندوتیژی جنسی، ستەمكردن لەسەر بنەمای سیاسی و رەگەزی و ئایینی و ناسنامە دەستە جەمعییەكانی دیكە، شوێنبزركردنی زۆرەملێ و كارە نامرۆڤانەكانی دیكە، كە ئێش و ئازارێكی زۆر دروست دەكەن. هەروەها هێرشكردنەسەر كچان و ژنان دەچێتە خانەی جینۆسایدەوە. گرنگە ئەوەمان لە یاد بێت كە جینۆساید لە یاسای نێودەوڵەتیدا پێناسەیەكی دیاریكراوی هەیە: پەیوەستە بە كردەوەیەكەوە كە ئەنجام دەدرێت بە ئامانجی لەناوبردنی بەشێك، یان سەرجەم گرووپێكی نەتەوەیی، ئیتنی، نەژادی یاخود ئایینی. بەلای كەمەوە دەكرێت ئێزدییەكان وەك گرووپێكی ئایینی پێناسە بكەین، دەوڵەتی ئیسلامی لە عێراق و شام (داعش) بەردەوام ئەوەی دووپات كردۆتەوە كە ئامانجی ئەوان لە ناوبردنی گرووپێكی لەم چەشنەیە. بۆی هەیە توندوتیژی جنسی و بە كۆیلەكردن بچێتە خانەی جینۆسایدەوە، ئەگەر هاتوو بەشێك بن لەم لەناوبردنە بە ئامانجگیراوە، كە ئەگەر لە لێدوانەكانی سەركردەكانی خودی دەوڵەتی ئیسلامی لە عێراق و شام (داعش) بڕوانین، ئەوا ئەمە حاڵەتەكەیە. خاڵی گرنگ بۆ جیاكردنەوەی جینۆساید لە كوشتنی بەكۆمەڵ، یاخود توندوتیژییەكی بەربڵاو بریتی نییە لە ژمارەی كوژراوەكان، بەڵكو لە جینۆسایددا دەبێت نیازی لە ناوبردنی گرووپە بە قوربانی بووەكە لە ئارادا بێت، نەك تەنها سەركوتكردنی.
لە كۆتاییدا، ئەوە روونە كە دەوڵەتی ئیسلامی لە عێراق و شام (داعش) چەند تاوانێكی جەنگی ئەنجام داوە. ئەگەر دووبارە بگەڕێینەوە بۆ پێناسە یاساییەكەی دادگای تاوانی نێودەوڵەتی، ئەوا تاوانەكانی جەنگ كوشتن و برسیكردن و هەڵسوكەوتی خراپ و راگواستنی زۆرەملێی دانیشتووانی مەدەنی و لەناوبردنی ئەو ناوچانەی دانیشتووانی مەدەنی تێدا نیشتەجێیە ناچنە خانەی پێداویستی سەربازییەوە، مامەڵەی خراپ و كوشتنی دیلی جەنگ، بەكارهێنانی چەكی جۆراوجۆر لە نێو چەندین ئامرازی دیكەدا. (خاڵی سەرەكیی لەبارەی تاوانەكانی جەنگەوە ئەوەیە پێویستە لە كاتی جەنگدا ئەنجام درابێت، بە پێچەوانەی جینۆساید یاخود تاوانەكانی دژ بە مرۆڤایەتی كە دەكرێت لە هەر كاتێكدا رووبدەن). ئاشكرایە دەوڵەتی ئیسلامی لە عێراق و شام (داعش) هەموو ئەو كارانەی ئەنجام داوە. لە راستیدا، بە پێی راپۆرتە سەرەتاییەكان ئاماژە بەوە دەكرێت كە چەكدارانی داعش رەنگە غازی كلۆریان بەكار هێنابێت، ئەمەش پێشێلكردنێكی ئاشكرای یاساكانی جەنگە. بە گشتی دەوڵەتی ئیسلامی لە عێراق و شام (داعش) تۆمەتبارە بە ئەنجاندانی ژمارەیەكی گەورەی تاوان دژ بە مافەكانی مرۆڤ، لە نێویاندا تاوانەكانی دژ بە مرۆڤایەتی، جینۆساید و تاوانەكانی جەنگ، كە دەبێت لێكۆڵینەوەیان لەبارەوە بكرێت و دادگایی بكرێن.
* هەندێ لە لێكۆڵەرەوانی مافەكانی مرۆڤ پێیانوایە لەبەر ئەوەی ئەو تاوانانە لەلایەن رێكخراوێكەوە ئەنجام دراون كە شەرعییەتی نێودەوڵەتییان نییە، كەواتە ناتوانرێت كارێكی جددییان لە دژ ئەنجام بدرێت، ئایا پێتوایە ئەگەری ئەوە هەبێت یاسای نێودەوڵەتی بەرگری لە بە كۆیلەكردنی ئافرەتانی كورد و فرۆشتنی ئەو ئافرەتانە بكات؟
- یاسای نێودەوڵەتی هەموو كەسێك لە بەكۆیلەكردن دەپارێزێت، بە چاوپۆشین لە رەگەزی ئەو كەسە. ئیدی گرنگ نییە كاراكتەرەكە دەوڵەت بێت، یاخود غەیرە دەوڵەت (وەك دەوڵەتی ئیسلامی لە عێراق و شام «داعش») كە خەڵكی بە كۆیلە دەكات. ئەمە دژی یاسایە و دەبێت ئەنجامدەرانی دادگایی بكرێن و سزا بدرێن.
* كاتێك دێینە سەر بەراوردكردنی جینۆسایدی ئەرمەنی و ئێزدییەكان، ئەو پرسیارە دروست دەبێت كە چ جیاوازییەك هەیە لە نێوانیاندا كە جیهان دان بە جینۆسایدی ئەرمەنەكاندا دەنێت، بەڵام لە ئاست بە كۆیلەكردن و كۆمەڵكوژییەكانی ئێزدییەكان دوودڵ دەبێت؟
- جینۆسایدی ئەرمەنەكان لەلایەن دەوڵەتێكەوە ئەنجام درا، كە ئەویش بریتیی بوو لە ئیمپراتۆریەتی عوسمانی، ئەویش وەك پلانێك بۆ گۆڕینی دیموگرافیای ئیمپراتۆریەتەكە لەبەر رۆشنایی مێژووی بچووكبوونەوەی ئیمپریاڵی، كە بە هۆی شەڕەكانی (بەلقان)ـەوە لە ساڵانی 1912 و 1913 و دەستپێكردنی جەنگی جیهانی یەكەمەوە زیاتر روویدا. ماوەیەكی زۆر بوو وا لەو كەسانە دەڕوانرا كە لە رووی ئیتنەوە ئەرمەنی بوون و هەروەها یۆنان پۆنتییەكان و گرووپەكانی دیكە كە شایستەی ئەوە نین متمانەیان پێ بكرێت و كەسانی نادڵسۆزن، سەركردایەتی شۆڕشگێری توركیاش كە لە ساڵی 1913دا دەسەڵاتی گرتەدەست سیاسەتی جینۆسایدی گرتەبەر لە سیاقی شەڕ و جیاكاری مێژوویدا. بە دڵنیاییەوە جیاوازی سەرەكی ئەوەیە كە جینۆسایدی ئەرمەنەكان كاری دەوڵەتێك بوو، نەك هێزێكی یاخیبووی لەیاسا دەرچووی وەك دەوڵەتی ئیسلامی لە عێراق و شام (داعش).
دەوڵەتی ئیسلامی لە عێراق و شام (داعش)، بە پێچەوانەی بانگەشەی سەركردەكانیەوە، دەوڵەتێكی دانپێدانراو نییە. بەڵكو زیاتر یاخیبوونێكە كە هەندێك سەركەوتنی لە گۆڕەپانی شەڕدا بەدەستهێناوە و دەیەوێت بە شێوەیەكی توندوتیژ هەڵبستێت بە «پاككردنەوەی» خاكە داگیركراوەكانی لە هەر كەسێك كە ئایدیۆلۆجیا سیاسی و ئایینییە توندڕەوەكەی قبووڵ نەكات. گرنگە ئەوەمان لە یاد بێت كە دانپێدانان بە جینۆسایدی ئەرمەنەكاندا، كە ئێستا بە شێوەیەكی بەربڵاوتر قبووڵ دەكرێت بە بەراورد بە پانزە ساڵ پێش ئێستا، پێویستی بە چەند دەیەیەك لە كار و كۆشش و پشتیوانیی سەخت هەبوو لەلایەن چالاكوانەكانی مافەكانی مرۆڤەوە، هەم لە لایەن ئەرمەنەكان و هەم لەلایەن ئەوانی دیكەوە. كەشە سیاسییەكە بە راددەیەكی گەورە گۆڕاوە، كە تەنانەت لە ئێستادا جینۆساید باشتر ناسراوە لە توركیادا، ئەگەرچی بە دڵنیاییەوە هێشتا گفتوگۆكردن لەبارەیەوە سەردەكیشێت بۆ ئەوەی لە رووی مەدەنی، یان جینائییەوە دادگایی بكرێت. لە هەر حاڵەتێكدا، دۆخی ئێستای ئێزدییەكان سوودی لە بوونی سۆشیال میدیا وەرگرتووە، كە بەلای كەمەوە سەركەوتوو بووە لە سەرنجڕاكێشانی نێودەوڵەتی بۆ میحنەتی مەدەنییەكان. بەڵام هەرچۆنێك بێت، بۆی هەیە درێژەدان بەم سەرنجڕاكێشانەی راگەیاندن زۆر زەحمەت بێت، ئەویش بەهۆی باسكردنی چەندین قەیرانی سیاسی لە هەواڵەكاندا (سوودانی باشوور، كۆماری رۆژهەڵاتی دیموكراتی كۆنگۆ، ئەفغانستان، ئیبۆلا و ئەفریقیای رۆژئاوا، هۆنگ كۆنگ، ئۆكرانیا و ...هتد.)
* سەرەڕای تاوانەكان دژی مەسیحی و ئێزدییەكان، ئەوا لە هەرێمی كوردستاندا یەك ملیۆن و نیو ئاوارە هەن، ئیدی یان ئاوارەی ناوخۆن، یاخود پەنابەری دەرەوەن، ئەمەش بەدەرە لە توانای ئەم هەرێمە، ئەو ئاوارانەش لە رەوشێكی خراپدان و بە هاتنی وەرزی زستانیش دۆخەكەیان خراپتر بووە، هاوكاری و كۆمەكی نێودەوڵەتیش وەك پێویست نەبووە، لەلایەكی دیكەوە حكومەتی عێراقی بەشە بودجەی كوردستانی بڕیوە، ئەمەش ئەوەندەی دیكە باری سەرشانی هەرێمی گرانتر كردووە، ئایا جیهان چۆن لەم كارەساتە دەڕوانێت؟
- من ئومیدی ئەوە دەكەم كە كۆمەڵگەی نێودەوڵەتیی پابەندبوونی خۆی بەهێزتر بكات بۆ هاوكاریكردنی ئێزدی و مەسیحی و ئەو خەڵكە مەدەنییانەی دیكە كە ئاوارە بوون و بەدەست بێبەشبوونێكی توندەوە دەناڵێنن. لەسایەی پرەنسیپێكی نێودەوڵەتیدا كە پێی دەوترێت بەرپرسیارێتی پاراستن، حكومەتەكان ئەركی ئەوەیان لەسەر شانە كە مافە بنەڕەتییەكانی هاووڵاتییەكانی-مافەكانی مرۆڤ- خۆیان بپارێزن، كاتێك حكومەتەكە نەیەوێت، یاخود نەتوانێت ئەم كارە بكات، ئەوا دەبێت كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی بێتەپێشەوە. ئەمە حاڵەتەكەیە بەتایبەتی لە كاتی ئەنجامدانی تاوانگەلێكی دیاریكراودا وەك: تاوانەكانی دژ بە مرۆڤایەتی، جینۆساید، تاوانەكانی جەنگ، پاكتاوی رەگەزی. لە ساڵی 2006دا نەتەوە یەكگرتووەكان جەختی لەسەر پرەنسیپی بەرپرسیارێتی پاراستن كردەوە، ئەگەرچی بە یەكسانی جێبەجێ نەكراوە و كراوەیە بە رووی تەلاعوبكردنێكی سیاسیی گەورە لەلایەن نەتەوە دەستڕۆیشتووەكانەوە. نەتەوە یەكگرتووەكان جار لە دوای جار داوای هاوكاری كردووە، هێزە رۆژئاواییە جۆراوجۆرەكانیش خۆیان پابەند كردووە بەلای كەمەوە بە دەستەبەركردنی هەندێ پشتیوانییەوە. هەرچۆنێك بێت، دەبێت كاری زیاتر بكرێت- بەپەلەش ئەو كارە بكرێت- ئەمە ئەگەر بمانەوێت ژیانی مەدەنییەكان رزگار بكەین. ئەمەش نەك هەر تەنها دەستبەركردنی ئاسایش، بەڵكو بەلای كەمەوە دابینكردنی خۆراك و دەرمان و جلوبەرگی گەرم و شەڵتەر دەگرێتەوە.
* جگە لە بە كۆیلەكردنیان تیرۆریستانی دەوڵەتی ئیسلامی داوایان لە مەسیحی و ئێزدییەكان كردووە ببنە ئیسلام، ئایا ئەمە جینۆساید نییە دژی كەمینەكان و ئایا ئەم جینۆسایدە بێ لێپرسێنەوە تێدەپەڕێت؟
- دەوڵەتی ئیسلامی لە عێراق و شام (داعش) هەڕەشەی لە ئێزدی و مەسیحیەكان كردووە بۆ ئەوەی ئاینی خۆیان بگۆڕن بۆ ئەو ئیسلامەی ئەوان بەرجەستەیان كردووە، ئەگەرنا رووبەڕووی مەرگ دەبنەوە. لەبەرچاوگرتنی بانگەشە یەك لە دوای یەكەكانی دەوڵەتی ئیسلامی لە عێراق و شام (داعش) بۆ لە ناوبردنی گرووپەكانی دیكە و ئەو كارانەی پەیوەستن بە گۆڕینی ئایینەوە بە شێوەیەكی زۆرەملێ دەچنە خانەی جینۆسایدەوە.
* ئایا دەكرێت قوربانییانی ئێزدی سكاڵا لە دادگای نێودەوڵەتی تۆمار بكەن بۆ ئەوەی قەرەبوو بكرێنەوە؟
- نە عێراق و نە سووریا ئەندام نین لە دادگای تاوانی نێودەوڵەتیدا، كەواتە لەم كاتەدا تاكە رێگە بۆ دەستكردن بە لێكۆڵینەوە و دادگاییكردن بریتییە لە مۆڵەت پێدانی ئەنجومەنی ئاسایشی نەتەوە یەكگرتووەكان (كە بۆ نموونە ئەمە حاڵەتەكە بوو لە لێكۆڵینەوەی دادگاكە لە ئاست سووداندا). دادگاكە «سندوقی قەرەبووكردنەوەی قوربانییەكان»ـی هەیە، ئەگەرچی ئەمە بۆ ئەو كەیسانەیە كە گەیشتوونەتە قۆناغی دادگاییكردن. بە دڵنیاییەوە، دەكرێت لە رێی دادگا ناوخۆییە جۆراوجۆرەكانی وڵاتانی دیكەوە بەدواداچوون بۆ دادگاییكردنیان بكرێت. هەندێ وڵات رێگە بە دادگاكانی ناوخۆی دەدەن كە دادگایی تاوانەكانی جینۆساید و تاوانەكانی جەنگ و دژ بە مرۆڤایەتی بكەن، ئەگەرچی لە ولاتێكەوە بۆ وڵاتێكە دیكە سنووربەندییەكان دەگۆڕێت.
لەم ساتەوەختەدا دەبێت گرنگترین ئامانج بریتی بێت لە:
1. دەستبەجێ كۆتاییهێنان بە ئێش و ئازارەكانی ئێزدی و مەسیحییەكان و گرووپە مەدەنییەكانی دیكە كە كەوتوونەتەبەر هێرشی دەوڵەتی ئیسلامی لە عێراق و شام (داعش.
2. ئەوەندەی دەكرێت بەڵگە لەسەر ئەو تاوانانە كۆبكرێتەوە كە دەوڵەتی ئیسلامی لە عێراق و شام (داعش) و گرووپەكانی دیكە ئەنجامیان داون بۆ ئەوەی لە كۆتاییدا دادگایی بكرێن.
3. ئامانجە بەربڵاوترەكە دەبێت هێنانەئارای سەقامگیرییەكی زیاتر بێت لە ناوچەكەدا. تاوەكو شەڕی ناوخۆیی سووریا و قەیرانی سیاسی درێژخایەنی عێراق بەردەوام بێت، ئەوا ئەگەری ئەوە نییە كە میحنەتی ئێزدییەكان و گرووپە مەدەنییەكانی دیكە بۆ یەكجاری كۆتایی پێبهێنرێت. بەرپاكردنی ئاشتی تەنها پابەندبوونی هێزە مەحەلی و ناوچەییەكانی پێویست نییە، بەڵكو پێویستی بە پابەندبوونی هێزە مەزنەكانی ناو نەتەوە یەكگرتووەكانیش هەیە. هەرچۆنێك بێت ئەم پرسە ئاڵۆزانە سەرەتای گفتوگۆیەكی دیكەن.