وەك هاوڕێی بەڕێزم د.عادل باخەوان لە پێشەكیی ئەم دیمانەیەدا ئاماژەی پێكردووە، ریجیس دوبریە ئەرستۆكەی فەرەنسایە، بەڵام دوبریە شایەنی ئەوەیە پێی بگوترێت ئەرستۆكەی جیهان، دوبریە جیا لەوەی خاوەنی كتێبی (شۆڕش لە ناو شۆڕشدا)یە، لە هەمانكاتدا نووسەری چەندین كتێبی دیكەیە، كە بێجگە لە بڵاوبوونەوەیان بە زمانی فەرەنسی، بۆ سەر زەمانی ئینگلیزی و عەرەبی و زمانەكانی دیكەی جیهانیش وەرگێڕاونەتەوە، ئەمەش مانای ئەوەیە فیكری ئەم فەیلەسووفە گەورەیە سەرچاوەی ئیلهام وەرگرتنە بۆ هەموو رۆشنبیران و شۆڕشگێڕان لە سەرتاسەری جیهاندا. ئەم مرۆڤە زانایە بێجگە لەوەی فەیلەسووفێكی گەورەیە لە هەمانكاتدا رۆژنامەنووس و شۆڕشگێڕیشە. باوكی دوبریە یەكێك لە پارێزەرە گەورەكانی فەرەنسا بووە و دایكیشی یەكێك بووە لەو خانمە دیارانەی كە رۆڵی لە دژایەتیكردنی فاشیزم بینیوە. دوبریە لە ساڵی 1960 بەشی فەلسەفەی لە خانەی باڵای مامۆستایان لە پاریس تەواو كردووە، كە گەورەترین دامەزراوەی زانكۆكانی فەرەنسایە و هەمان ئەو زانكۆیە كە جان پۆل سارتەر و ریمۆن ئارۆن لێی دەرچوون. دوبریە لە ساڵی 1965 بڕوانامەی دكتۆرا لە فەلسەفە وەردەگرێت بۆ ئەوەی لە زانكۆ وانە بڵێتەوە، بەڵام ئەو لە بری ئەوەی رووبكاتە زانكۆ، هەمان ساڵ دەچیتە كوبا و لەوێشەوە دەچێتە پۆلیفیا بۆ ئەوەی پەیوەندی بە شۆڕشگێڕی گەورەی جیهانی چێ گیڤارا بكات، لە ماوەی ساڵانی 1965-1967 دۆبریە بیروبۆچوونە فەلسەفییە شۆڕشگێڕییەكانی خۆی لە كتێبی «شۆڕش لە ناو شۆرشدا» بڵاو دەكاتەوە، پاشان لەلایەن حكومەتی پۆلیفیاوە دەستگیر دەكرێت و فەرمانی لە سێدارەدانی بۆ دەردەچێت، بەڵام دواتر حوكمەكەی بۆ 30 ساڵ كەمدەكرێتەوە، بەڵام بەهۆی ئەو هەڵمەتەی لەلایەن رۆشنبیرانەوە بە رێبەرایەتیی جان پۆل سارتەر لەسەری بەرپاكرا، ماوەی چوار ساڵ لە زیندانی پۆلیفیا دەمێنێتەوە و پاشان ئازاد دەكرێت. دوای ئازادكردنی روودەكاتە چیلی بۆ ئەوەی چاوی بە سەرۆكی ئەوسای چیلی بكەوێت و هەر لەو ماوەیەدا كە لە چیلی بووە، لەگەڵ شاعیری گەورە بابلۆ نیرۆدا چاوپێكەوتنی كردووە.د. عادڵ باخەوان مەبەستی بووە لەم بارودۆخەدا، ریجیس دوبریە تایبەت بۆ خوێنەرانی كوردستان بدوێت، بۆیە لەسەر چەندین پرسی هەنوكەیی و گرنگی تایبەت بە كورد و كوردستان ئەم دیدارەی لەگەڵدا ئەنجامداوە. دیداری: د.عادل باخەوان – پاریس

ململانێ لەگەڵ شەیتانەكاندا
دیسانەوە لە بەرامبەری رێجیس دوبرێ دادەنیشم، دیسانەوە وەك فەیلەسووفە گەورە جیهانییەكە بانگهێشتم دەكات بۆ ماڵ خۆیان و لەگەڵ خێزانە میهرەبانەكەیدا پێشوازیم لێدەكەن. بەڵام بەپێچەوانەی جارەكانی پێشووەوە، ئەم جارە رێجیس دوبرێ دەیەوێت راستەوخۆ لەسەر چەند پرسێكی گرنگ و گەرم گفتوگۆ بكەین. دەیەوێت مەودایەك لەگەڵ كتێبخانە گەورەكەیدا، لەگەڵ كۆشكە فەلسەفیەكەیدا وەربگرێت و، لەو ئاسمانە بەرزەوە دابەزێتە خوارەوە، بۆ قسەكردن لەسەر كۆمەڵێك مەسەلەی بایەخدار كە چەند پەیوەندی بە منەوە، منی رۆژهەڵاتی و منی كوردەوە هەیە، ئەوەندەش پەیوەندی بەوی رۆژئاوایی، ئەوی فەرەنسیەوە هەیە، چەند پەیوەندی بە منی سۆسیۆلۆگەوە هەیە، هێندەش پەیوەندی بەوی فەیلەسووفەوە هەیە.
دیسانەوە لەنێو دڵی پاریسدا، لە ماڵەكەی خۆیدا، ئەو و من بە یەك دەگەین، ئەوێك كە لە ساڵی 1971دا، كە من تازە بە تازە، لە گوندێكی كوردستان و لە بناری چیای زەواڵیدا لەدایك بووم، وەك یەكێك لە «سەرچاوە» گەورەكانی فیكریی جیهانی دەردەكەوێت. من هێشتا لە دایك نەببووم كە ئەو لە ساڵی 1966دا كتێبە بەناوبانگەكەی بەناوی (شۆڕش لە نێو شۆڕشدا) بڵاو كردەوە، كتێبێك كە دواتر دەبێت بە «كیتابی موقەدەسی» شۆڕشگێڕەكانی جیهان.
ساڵی 1974، من تەنها تەمەنم سێ ساڵ بوو، هێشتا زمانم نەگرتبوو، بەڵام ئەو لە ئەمریكای لاتینەوە دەگەڕێتەوە پاریس. ئەمریكای لاتین، سەرزەمینێك كە رێجیس دوبرێ و چێ گیڤارا پێكەوە فیكر و بەرنامەی شۆڕشی بۆ دادەنێن و پێكەوە بەرەیەكی ئەنتەرناسیۆنال بۆ رزگاری گەلانی چەوساوە دروستدەكەن. ئەو پاش چوار ساڵ لە زیندانی بۆلیڤیاییەكان، پاش مەرگی چێ گیڤارای هاوڕێی، دەگەڕێتەوە پاریس و ئەمجارە لەگەڵ فرانسوا میتێران ـدا بەرنامەی كۆكردنەوەی چەپەكانی فەرەنسا و پاشان بردنەوەی هەڵبژاردنەكان و گەیشتن بە دەسەڵات دادەنێن.
ساڵی 1979، من تەمەنم تەنها هەشت ساڵە و لەنێو بەلەمێكدا و بەنێو دەریاچەیەكدا، رژێمی بەعس ناچارم دەكات گوندەكەم بەجێبێڵم و لەگەڵ خانەوادەكەمدا رێگەی هات و نەهاتی ناوچەیەكی نادیار بگرمەبەر، بەڵام ئەو لەو ساڵەدا، دوور لە جیهانە بچووكەكەی ئەو منداڵەی كە ئێستا بەرامبەری دانیشتووە، رووداوێكی گەورەی جیهانی و سەرلەنوێ دروستدەكاتەوە، كە بریتییە لە بڵاوكردنەوەی كتێبە هەرە جوانەكەی بە ناوی «دەسەڵاتی رۆشنبیر لە فەرەنسادا»، كتێبێك كە تائێستاش، وەك یەكێك لە شاكارە گەورەكانی فەرەنسییەكان تەماشادەكرێت.
رێجیس دوبرێ، ئەرستۆ جوانەكەی فەرەنسا، ئەو كەسەیە كە نایەوێت تەنها دەقەیەك لە تەمەنی بەهەدەر بدات. من هێشتا دانەنیشتووم، یەكسەر بەخەندە گەورەكەیەوە، رووم تێدەكات و دەڵێت :»كوردستان لە چركەساتێكی مێژووویی زۆر گەورەدا دەژی. چركەساتێكی دەگمەن لە مێژووی ئێوەدا. ئێوەیەك كە میدیاكان وەك پاڵەوان و پارێزەر دەتانخەنە سەر شانۆ سیاسییەكان. پاڵەوانی موقاوەمەتی «داعش» لەلایەك و پارێزەری كەمینەكان لەلایەكی دیكەوە.
بێگومان من دەزانم رێجیس دوبرێ باس لەچی دەكات و دەیەوێت چیم پێبڵێ. لەو چركەیەدا كە دەمەوێت گوزارشت لەخۆم بكەم، دوو مێژوو بە خێرایی بە یادەوەریمدا تێدەپەڕن، مێژووی ئەوێكی گەڕاوە لە جەهەنمی شۆڕش و مێژووی منی گەڕاوە لە جەهەنمی جەنگەكانی دیكتاتۆر.
- راستە كوردستان بە چركەساتێكی مێژووییدا تێدەپەڕێت، بەڵام ئەوەش راستە كە ئەم چركەساتە پڕە لە قەیران، لە ئاڵۆزی، لە توندوتیژی. هەر مامەڵەیەكی هەڵە لەگەڵ ئەم هەلومەرجە نوێیەدا، دەكرێت كارەساتی گەورەی لێبكەوێتەوە.
رێجیس دوبرێ بە یەكێك لەو فەیلەسووفە هەرە مەزنانە ناسراوە كە دەزانێت چۆن گوێ لە بەرامبەرەكەی دەگرێت. ئەو چەند خاوەنی پەروەردەیەكی راقییە، هێندەش راشكاوانە قسەی خۆی دەكات:
- ئێوەی كورد مافێكی ئاسایی خۆتانە كە لە پێناوی دروستكردنی دەوڵەتێكی كوردیدا، هەموو رێگەكان بگرنەبەر. بەڵام یەكێك لە تراژیدیاكانی ئێوە ئەوەیە كە، لەم ساتەوەختە مێژووییەدا و لەسەر ئەم شانۆ سیاسییە جیهانییە، چەند وەك پاڵەوان و پارێزەر دەردەكەون، هێندەش وەك نوكی رمی ئەوروپا لەبەرامبەر دوژمنەكانی خودی ئەوروپادا دەردەكەون. ئەم وێنەیەی ئێوەی كورد، شمشێری دەستی رۆژئاوا، خۆی لە خۆیدا گرفتێكی گەورەیە. بۆ لەناوبردنی شەیتان، هەموو رۆژئاوا پشتی بە ئێوە بەستووە. بێگومان لەناوبردنی شەیتانی داعش فەرمانێكی هەنوكەییە. بەڵام نابێت لەبیرمان بچێت كە شەیتانێكی دیكەش لێرەیە، شەیتانێكی گەورەتر كە ئەمریكایە. بە درێژایی مێژووی ئەزموونەكانم، من فێری ئەوە بووم كە هەرگیز متمانە بە ئەمریكا نەكەم، كە هەمیشە بە گومانەوە لە هەر جووڵانەوەیەكی ئەمریكا بڕوانم. لە كاتێكدا ئێوەی كورد، ئەمریكا وەك فریادڕەس تەماشادەكەن، من وەك ئەژدیهایەك تەماشای دەكەم.
لێرەدا دیسانەوە بێدەنگی دەشكێنم و هەوڵدەدەم دیوێكی دیكەی رووداوەكان بە دوبرێ بناسێنم، بەتایبەتی لە رێگەی گەڕانەوە بۆ مێژووی خودی فەرەنساوە. بەڵام ئەو دەڵێت:
- ئەوەی كە ئێوە دەیڵێن، رەنگە پەیوەندی بە كات و شوێن، هەلومەرج، بارودۆخێكی دیكەوە هەبێت. بامن نموونەیەكی خێراتان بۆ باس بكەم، نموونەیەك كە ئێوە بەچاكی لێی تێدەگەن. لە ساڵی 1945دا، فەرەنسای ژەنەراڵ دو گۆل، دەستی دەخاتە نێو دەستی سوپای ئەمریكییەوە بۆ رزگاربوون لە هەژمونی ئەڵمانی نازی. ئازادیخوازەكانی فەرەنسا، نەك هەر باوەشیان بۆ سەربازە ئەمریكییەكان كردەوە، بەڵكو تائێستاش ساڵ بە ساڵ مەدالیای زێڕینیان پێدەبەخشن. لە ئێستادا گەلی كورد، لە بەردەم هێرشی وەحشییانەی گرووپێكدایە كە هیتلەر فریشتەیە لە بەرامبەریاندا. لە نێو هەلومەرجێكی ئاوادا، پێموایە چەند شەرعی بوو بۆ فەرەنسای ژەنەراڵ دیگۆڵ كە بۆ رووبەڕووبوونەوەی ئەڵمانیای نازی باوەش بۆ سوپای ئەمریكا بكاتەوە، هێندەش شەرعییە بۆ گەلی كورد كە بۆ رووبەڕووبوونەوەی ئەژدیهاكانی داعش، باوەش بۆ سوپای ئەمریكا بكاتەوە. بە دیوێكی دیكەدا، دەكرێت بڵێین: چەند ئەمریكا كورد بەكار دەهێنێت بۆ جێبەجێكردنی بەرژەوەندییەكانی خۆی، كوردیش هێندە ئەمریكا بۆ جێبەجێكردنی بەرژەوەندییەكانی خۆی بەكار دەهێنێت.
رێجیس دوبرێ، كە دەستی لە ژێر چەناكەیدا دانابوو، بەشێوەیەكی خێرا ئاوڕ بۆ لای راستی دەداتەوە و نیگایەك دەگرێتە دوو پۆرترێتی بچووكی شارل دیگۆڵ و لینین و پاشان بە خێرایی رستەكەم لێوەر دەگرێت :
- ئەگەر من لە ئێستادا كورد بوومایە، رێك وەك تۆ قسەم دەكرد، ئەگەر كورد بوومایە رێك هەمان هەڵوێستم لە سەر ئەمریكا دەبوو. گەڕانی كورد بە دوای مافە سیاسییەكانی خۆیدا، گەڕانێكی شەرعییە و كەس مافی ئەوەی نییە رووبەڕووی ببێتەوە، بەڵام من ئێستا لە هەلومەرجی ئێوەی كورددا ناژیم، من هەمان رابردووی ئێوەم نییە، من لە نێو هەمان هاوكێشەی هێزی ئێوەدا نیم. ئێوە بە عەینەكی كوردی و بەرژەوەندییەكانی گەلەكەتانەوە ئەمریكا دەخوێننەوە. بەڵام من بە عینەكی دیكە و لە ئاستێكی دیكەدا دەیخوێنمەوە. من پێموایە، ئەمریكا لە نەوەدەكانی سەدەی رابردووەوە لە هەر شوێنێك دەستێوەردانی سەربازی كردبێت، گرفتی گەورەی دروستكردووە، جەنگی ناوخۆی بەرهەمهێناوە و وڵاتی كاولكردووە و رووبارێك خوێنی لەدوای خۆی بەجێهێشتووە. تەماشاكە، سۆمال پاش دەستێوەردانی ئەمریكا چی بەسەر هات، ئەفغانستان چی بەسەر هات، عێراق چی بەسەر هات. راستە ئێوەی كورد قازانجی گەورەتان لە داگیركردنی عێراق كرد و ئەمەش مافێكی سەرەتایی خۆتانە، بەڵام نیو ملیۆن بەشەر بوون بە قوربانیی داگیركردنی عێراق. سەدام حوسێن دیكتاتۆرێكی گەورە بوو، دەكرا بە رێگەی دیكە لە ناو ببرایە، نەك بەم شێوەیەی كە ئێستا عێراقی تێكەوتووە.
دەمەوێت لێرەدا دیسانەوە موداخەلە بكەم، چونكە پێموایە ئەم پێشنیارە كە بەشێكی زۆر لە فەیلەسوفە فەرەنسیەكان دەیكەن، چەند لە ئاستی تیۆریدا جوان بێت، هێندەش لە ئاستی پراكتیكدا گرفتاوییە، لە بەر ئەوەی كاتێك كە شەیتانی بەعس بە هەموو جۆرە چەكێكەوە پەلاماری گەلێكی بێ چەك دەدات، ئەنفالی دەكات، كیمیاوی بەسەردا دەڕژێنێت، كامەیە ئەو رێگەیەی دیكە، جگە لە دەستێوەردانی سەربازی دەرەكی، كە دەتوانێت بمانگەیەنێتە نێو هەلومەرجی لەناوچوونی شەیتان. با نموونەی ئێستات بۆ باس بكەم. گەر رەفالی فەرەنسی (بەهێزترین فڕۆكەی فەرەنسیە كە ئێستا بۆردومانی داعش دەكات) و فڕۆكە جەنگییەكانی ئەمریكا نەبن، چۆن دەتوانین رێگە بگرین لەوەی كە شەیتانەكانی داعش سەرلەنوێ گەلی كورد ئەنفال نەكەنەوە؟
هەڵوێستی رێجیس دوبرێ لەسەر ئەم پرسە گرنگە:
- من نایشارمەوە كە پێموایە بەشداری ئێستا فەرەنسا لە جەنگی داعش هەڵەیە. جۆری بەشداریكردنەكە هەڵەیە. بۆ فڕۆكەوانێكی فەرەنسی بڕوات لە موسڵ بۆردومانی داعش بكات؟ گەر بڕیار بێت ئەم جەنگە جەنگی كوردەكان بێت، كە دۆستی رۆژئاوان، دژ بە داعش، كە دوژمنی مرۆڤایەتین، رۆڵی فەرەنسا دەبێت بەجۆرێكی دیكە بێت، نەك هەموو سوپای فەرەنسا مۆبیلیزە بكرێت. باشتر وایە فەرەنسا «رەفالەكانی» بە كورد بدات، بۆ ئەوەی هێزی پێشمەرگە جەنگی خۆیان بكەن، نەك ئێمە لە بری ئەوان جەنگ بكەین. باشتر وایە فەرەنسا لە بری بەشداریكردنی جەنگ، سوپای كوردی پڕچەك بكات بە هەموو جۆرە چەكێك، بە فڕۆكەشەوە و یارمەتی كوردەكان بدات كە سوپایەكی نیزامی دروست بكەن تا بتوانن جەنگەكانی خۆیان بكەن، نەك ئەمریكی و فەرەنسی و ئەڵمانی لەبری ئەوان جەنگ بكەن. سەرۆكی كۆماری فەرەنسا، لە ژێر كارایی شەپۆڵە عاتیفییەكاندا بڕیاری تێوەگلانی فەرەنسای دا. گەرنا ئەم بڕیارە هیچ پەیوەندییەكی بە پێوەرە عەقڵانییەكانەوە نییە.
ئەم لێكدانەوانەی رێجیس دوبرێ لە ئاستێكی گرنگدا راستن، بەڵام پێموایە چەند ئاستێكی دیكە هەن، كە دەكرێت روون بكرێنەوە.واتە ڕاستە ئێمە لە جیهانێكدا دەژین كە بەشێكی زۆر لە بڕیارە سیاسییەكان لە ناوچەكانی سۆزدا دروست دەكرێن. بەڵام ئەم بڕیارەی فرانسوا هۆلاند، پێش هەموو شتێك پەیوەندی بە بەرژەوەندییە باڵاكانی فەرەنساوە هەیە. لەسەر ئاستی ئابووری، سەدان ملیار دۆلاری فەرەنسا لە كوردستانی عێراقدا خراونەتە بەرهەمهێنانەوە، لەسەر ئاستی ئاسایش، زیاتر لە هەزار فەرەنسی لە ریزەكانی داعشدان و گەڕانەوەیان بۆ فەرەنسا كارەساتی گەورە دروست دەكات، لەسەر ئاستی مێژووویی، فەرەنسا خۆی بە دۆستی هەمیشەیی كورد دەزانێت، لەسەر ئاستی ئایینی، فەرەنسا مەسیحیەكانی رۆژهەڵات دەپارێزێت، هەموو ئەمانە لە دروستكردنی بڕیاری سەرۆك كۆماردا بەشداری دەكەن.
رێجیس دوبرێ راستەوخۆ وەڵام دەداتەوە:
- هەموو ئەمانە راستن، بەڵام هیچ یەكێك لەم رەگەزانە لەو ئاستەدا نین كە جمهووریەتی فەرەنسی بخەنە ژێر هەڕەشەوە، تا فرانسوا هۆلاند دۆخی جەنگ رابگەیەنێت. ناكرێت لەپێناوی لەناوبردنی چەند «لادەرێكدا»، جەنگ رابگەیەنین و سوپا بانگ بكەین. ئەمە ئیشی دەزگاكانی پۆلیس و هەواڵگرییە، نەك سوپا. پاشان مایەی شەرمەزارییە كە فەرەنسا بەم شێوە لاوازە بەشداری دەكات و دەردەكەوێت. ئێمە بە دوو رەفالەوە دەتوانین چی بكەین؟ بەڵام بە دیوێكی دیكەدا فەرەنسا شانسێكی گەورەی هەیە كە لە ناوچەكەدا سوپایەكی كوردی هەیە و خۆی بە دۆستی دەزانێت. تۆ لە بری ئەوەی فەرەنسا بە دوو رەفالەوە وەك هێزێكی كۆلۆنیالیست بخەیتە سەر شانۆی جیهان، باشترە لە پشت كەوالیسەكانەوە، هاوكاری سەربازی و سیاسی و ماڵی ئەم سوپا دۆستە بكەیت، بەبێ ئەوەی كە پێویستت بە خۆ رووتكردنەوە هەبێت. كاتی ئەوە هاتووە كە ئەمریكا و فەرەنسا تێبگەن لەوەی كە چیدی جەندرمەی جیهان نین. ئێمە شتێكمان هەیە بە ناوی نەتەوە یەكگرتووەكان، بە ناوی ئەنجومەنی ئاسایشی نەتەوە یەكگرتووەكان. ئەم جۆرە جەنگانە، دەبێت لەم دەزگا شەرعییەدا بڕیاری لەسەر بدرێت. فەرەنسا و ئەمریكا دەبێت هێزەكانیان بخەنە ژێر كۆنترۆڵی ئەنجومەنی ئاسایش، نەك وەك جەندرمەی جیهانی مامەڵە لەگەڵ جیهاندا بكەن. سبەینێ كتێبێكم دەكەوێتە بازاڕەوە، بەناوی «چی لە رۆژئاوا ماوەتەوە ؟»، لەم كتێبەدا بە درێژی گەڕاومەتەوە سەر ئەم مەسەلە گرنگانە.
من ئیتر ئەبێت بڕۆم، لەوە زیاتر ناتوانم بەردەوامبم، چونكە مەوعیدێكی دیكە چاوەڕێم دەكات. ئەویش دەبێت بڕوات، مەوعیدێكی دیكە چاوەڕێی دەكات.
ئێمەیەك كە لە دوو زەمەنی جیاوازدا هاتینە دنیاوە، ئەو ساڵی 1940 لە پاریس، من ساڵی 1971 لە بناری چیای زەواڵی، كە لە دوو مێژووی سیاسی جیاوازدا دروست بووین، ئەو منداڵی سەردەمی بەرەنگاری دژ بە هیتلەر، من منداڵی سەردەمی بەرەنگاری دژ بە سەدام، هەروەك چۆن بۆ ماوەیەكی خێرا كۆبووینەوە، ئاواش بە خێرایی لە یەك جیابووینەوە.