پڕۆفیسۆر تەنار ئاكچەم سۆسیۆلیست و میژوونووس، تۆێژەری باڵایە لە سەنتەری هۆلۆكۆست بۆ دیراساتی ژینۆساید لە زانكۆی كلارك لە ئەمریكا و ماوەی زیاتر لە 30 ساڵە كار لەسەر پرسی ژینۆساید دەكات و یەكێكە لەو ئەكادیمیستە دەگمەنانەی تورك كە كۆمەڵكوژی ئەرمەنییەكانی وەك ژینۆساید ناساندووە، بۆ قسەكردن سەبارەت بە مەترسیی تاوانی ژینۆساید لە ئێستای جیهان و كارەساتی ژینۆسایدی ئێزدییەكان لە شنگال، ئەم وتویژەمان لەگەڵ ئەنجامداو بەمجۆرە رای خۆی بۆ گوڵان خستەڕوو.

* دوای ژینۆسایدی بەلقان لە نەوەتەكانی سەدەی رابردوودا، كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی بەگشتی و ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا بەتایبەتی، بەڵێنیان دا كە جارێكی دیكە لەسەر بنەمای جیاوازیی ئایینی و ئیتنی رێگە بە روودان و دووبارەبوونەوەی كۆمەڵكوژی و ژینۆساید نادەنەوە، بەڵام لە ئێستادا لە هەرێمی كوردستانی عێراقدا، پتر لە ملیۆنێك ئاوارەی ناوخۆیی هەن، كە پێكهاتوون لە مەسیحی و ئێزدییەكان و بە سەدان كەس لەو پێكهاتانەش كۆمەڵكوژ كران، لەبەر ئەوەی ئامادەنەبوون كە ببن بە ئیسلام، ئایا چۆن جیهان لە سەدەی بیست و یەكدا رووبەڕووی ئەم دیاردەیە دەبێتەوە؟
-پێموا نییە گۆڕانكارییەكی ئاوها گەورە هاتبێتە ئاراوە، لە نێوان ئەو تاوانانەی لە ماوەی نێوان جەنگی جیهانی یەكەم و ئێستادا روودەدەن. زلهێزەكان هەرگیز لەسەر بنەما ئەخلاقییەكانیان كاردانەوەیان بەرامبەر ئەم تاوانانە نەبووە، بەڵكو ئەوان لەسەر بنەمای بەرژەوەندییەكانیان كار دەكەن. باوەڕم وانییە گۆڕانكارییەكی گەورە هاتبێتەئاراوەو ئەوان بە گوێرەی بەرژەوەندییە سیاسیەكانیان هەڵسوكەوت لەگەڵ ئەو تاوانانەدا دەكەن، بە تایبەت تاوانەكانی كە لەم ماوەیەدا لە ناوچەكەدا روویان داوە.
* دوای رووداوەكانی ئەم دواییە و هێرشە تیرۆریستییەكانی داعش، ئەوە بە ئاشكرا دەركەوتووە كە وڵاتە شكستخواردووەكانی وەك عێراق و سووریا، زەمینەیەكی گونجاویان بۆ تیرۆریستان دروست كردووە، تا رێكخراوی تیرۆریستی داعش خەلافەتی ئیسلامی خۆیان رابگەیەنن، هاتنەئارای ئەم بارودۆخەش ئەوە روون دەكاتەوە كە دەوڵەتە شكستخواردووەكان توندوتیژی لەسەر بنەمای ئیتنی و ئایینی دروست دەكەن و ئەمەش دەبێتەهۆی كۆمەڵكوژی، ئایا ئاشتی و پێكەوەژیان لە دەوڵەتە شكستخواردووەكاندا دێتەئاراوە؟
- من چارەسەرێكی كورت مەودا بەدی ناكەم، لەبەر دوو هۆكاری سەرەكی، یەكەمیان لەبەر ئەوەی رێككەوتنێك نییە لە نێوان ئەمریكا و رووسیادا، تاوەكو رێكنەكەوتن هەبێت لە نێوان زلهێزەكان، ئەوا بە ئاسانی سەقامگیری لەسەر ئاستی ناوچەیی نایەتەئاراوە. دووەم هۆكاری سەرەكی بریتییە لە پارتە سیاسییەكانی ناوچەكە، لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا، كە خۆیان نایانەوێت ئاشتییانە پێكەوە بژین. دوای داگیركردنی عێراق لەلایەن ئەمریكاوە، ئەوا ئێستا هەموو گرووپێكی ئایینی و ئیتنی دەیەوێت دەوڵەتی نەتەوەیی خۆی دابمەزرێنێت لە سنوورەكانی خۆیدا و دەیەوێت هەر كەسێكی دیكە دەربكات، یان لە ناو ببات كە سەر بە رەچەڵەكێكی دیكەیە، لەبەرئەوە گریمانەی ئەوە دەكەم كە لە مەودای كورتدا، شیعە بۆ نموونە، هیچ بایەخێك لە ئاست سوننەكاندا پیشان نادەن، یاخود رەوتی تازەهەڵكشاوی تیرۆریزمی سوننە، هیچ بایەخێك لە ئاستی مەسیحییەكان، یاخود كەمینەكانی دیكە پیشان نادات، بەڵكو بیرۆكەی لە ناوبردنیانی هەیە. ئەگەر بە تەواوەتی راشكاو بم، ئەوا من زۆر رەشبینم، لەبەر ئەوەی نە كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی و نە هێزە ناوخۆییە مەحەلییەكان توانای ئەوەیان نییە، سەقامگیری لە ناوچەكەدا دروست بكەن. مەزەندەی من ئەوەیە ئەوەی بۆ نموونە لە ئێستادا لە ناوچە كوردییەكەدا روودەدات، كە شتێكی باشە، ئەگەرچی بەدڵنیاییەوە من لە پێگەیەكدا نیم راوێژ پێشكەش بكەم، ئەویش ئەوەیە بەڕاستی و بە زووترین كات كورد دەوڵەتی نەتەوەیی خۆیان دروست بكەن و ئاسایش لە ناوچەكەدا دروست بكەن، بەلای كەمەوە بۆ ئەو كەسانەی كە روودەكەنە هەرێمە كوردییەكە.
* بە درێژایی مێژووی خۆی، كورد رووبەڕووی كۆمەڵكوژی و ژینۆساید و بۆردومانی كیمیایی بۆتەوە لە زەمەنە جیاوازەكاندا، بەڵام دوای دەركەوتنی داعش، زیاتر لە 300 هەزار كوردی ئێزدی رووبەڕووی كۆمەڵكوژی بوونەوە، تەنیا لەبەر ئەوەی ئەوان جیاوازن لە ئیسلام و چەكدارانی داعش كچ و ئافرەتانی ئێزدی و مەسیحی دەبەن و دەیانفرۆشن، پرسیارەكە ئەوەیە: ئایا پێویستە كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی دەبێت چ هەڵوێستێكی هەبێت لە ئاست ئەم كارەساتە مرۆییەدا و چۆن شتی وا لە سەدەی بیست و یەكدا روودەدەن؟
- دەبێت دووبارەی بكەمەوە، كە بە دڵنیاییەوە لە حاڵەتی كارەساتی مرۆییدا ئەوا ئەركی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتییە كە بێت بە هانای هەرێمی كوردستان لە باكووری عێراق، یاخود باشترە بڵێین یارمەتی دەوڵەتی كوردی بدەن، چونكە لە ئێستادا تاكە هێزی ناوچەكەن كە دژی داعش وەستانەونەتەوە. بەداخەوە بە گوێرەی ئەو هەواڵانەی دەیبیستین حكومەتی توركیا هەڵوێستی لەبەرامبەر داعش نییە، كەواتە ئەركی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتییە كە هاوكاری مرۆیی بۆ كورد بنێرن، هەرچەندە من دڵنیا نیم ئایا ئەوان ئامادەن ئەم كارە بكەن، یاخود ئایا ئەم كارە دەكەن، بەڵام بە دڵنیاییەوە ئەوەی كراوە، بەس نییە، ئەمە پرسێكی زۆر گرنگە. ئەركێكی گرنگی دیكە بریتییە لە بەهێزكردنی حكومەتە كوردییەكە لە هەرێمەكەدا. من لەم رووەوە ئەركێكی دیكە بەدی ناكەم. دووبارەشی دەكەمەوە، بە گوێرەی بەدواداچوونم بۆ هەواڵەكان هێزە مەزنەكان لەسەر دواچارەسەر لە ناوچەكەدا رێكناكەون، ئەمە خاڵی یەكەم، هەروەها بۆ ئەوەی تەواو راشكاوبم لەگەڵتاندا، من شەخسی خۆم پێموا نییە جیاكردنەوەی داعش و شەڕكردن لەگەڵیدا لەسەر بنەمای ئەوەی تەنیا رێكخراوی تیرۆریستیە، زۆر یارمەتیدەر بێت، دەبێت ئەوە بزانین كە ژمارەیەكی زۆری سوننە هەن پشتیوانی لەم رێكخراوە تیرۆریستە دەكەن، ئەمەش پرسێكی گرنگی دیكەیە كە ناكرێت نادیدە بگیرێت. تۆ ناتوانیت تەنیا كێشەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست لە ئێستادا لە كێشەی تیرۆردا كورت بكەیتەوە، بەڵكو لایەنی قووڵتری هەیە. تەنیا دوو ئەرك هەیە، یەكەمیان بریتییە لە هاوكاری كردن و رەوانەكردنی كۆمەكی مرۆیی- ئەوەندەی دەكرێت- بۆ عێراق و لە بنەڕەتدا بۆ كورد، دووەمیان بەهێزكردنی حكومەتە كوردییەكەیە، چونكە پێدەچێت تاكە هێزی سیاسی بێت لە ناوچەكەدا كە دەتوانێت سەلامەتی و پارێزگاری بۆ ئاوارەكان دابین بكات، لە ئێستاشدا هەر ئەوەندە دەتوانم پێشنیار بكەم.
*هەمیشە كورد داوای لە كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی كردووە كە جۆرە دەستەبەری و زەمانەتێكیان پێ بدات، تاوەكو جارێكی دیكە كورد رووبەڕووی ژینۆساید نەبێتەوە. ئایا تا چ راددەیەك جیهان پشتیوانی سەربەخۆیی كوردستان دەكات بۆ ئەوەی جارێكی دیكە رووبەڕووی ژینۆساید نەبێتەوە؟
-كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی لەسەر بنەمای ئەخلاقی كار ناكات، باوەڕم وا نییە لەسەر بنەمای ئەخلاقی پشتیوانی سەربەخۆیی كوردستان بكەن، تەنیا ئەو كاتە پشتیوانی ئەم سەربەخۆییە دەكەن كە بەرژەوەندییەكی گەورە و راستەقینەیان هەبێت لە دامەزراندنی دەوڵەتێكی ئاوادا. بە گوێرەی بەدواداچوونمان بۆ هەواڵەكان خواستێكی گەورە نییە بەو ئاراستەیەدا. پێموایە ئەمە بە تەنیا بەوچارەسەر دەبێت كە لە نزیكەوە هاوكاری لەگەڵ حكومەتی توركیادا بكرێت، بەڵام بەداخەوە بە پێی تێگەیشتنی من توركیا ئامادە نییە هاوكاری لەگەڵ حكومەتی كوردی باكووری عێراقدا بكات بۆ شەڕكردن لە دژی تیرۆریزمی داعش. بە داخەوە ئەمە كێشەی سەرجەم دەوڵەتە سوننییەكانی ناوچەكەیە. لەبەر ئەوەی تاوەكو دەوڵەتە سوننییەكان پشتیوانی كاری سیاسی دژی داعش و رێكخراوە هاوشێوەكان نەكەن، ئەوا من سەركەوتن لە مەودای دووردا بەدی ناكەم.
* ئەو كارەساتەی بەسەر ئێزدییەكاندا هات و هەروەها هەڵاتنیان بۆ چیای شەنگال لە ماوەی رابردوودا لەلایەن تەواوی جیهانەوە بە دڵگرانی و دڵتەنگییەوە سەرنجی لێدرا و ئەمەش تەواوی جیهانی نیگەران كرد و تائێستاش چاودێری دۆخەكە دەكەن، بە بۆچوونی ئێوە ئایا تا چەند پێویستە جیهان دان بەم كارەساتەدا بنێت و بە ژینۆسایدی بزانێت وەك ئەوەی نەتەوە یەكگرتووەكان پێناسەی بۆ داناوە؟
- من تەواو هاوڕام لەگەڵ سەرۆكی ئەمریكا (ئۆباما) كاتێك باسی ئەوەی كرد كە رای جیهان و ئەو سەرنجەی لەسەر ئەو رووداوانە بوون كە لە شنگال و لە ناوچەكەدا روویان دا، ژینۆساید بوون، ئەوە ژینۆساید بوو كە بە هۆی دەستێوەردانی ئەمریكا و دەستێوەردانی كوردەوە رێگری لێكرا، حكومەتی كوردی باكووری عێراق شان بە شانی بۆردومانی ئاسمانی ئەمریكا رێگرییان لە روودانی ژینۆساید كرد لە عێراقدا، ئەمە روونە بۆ ئێمە. من هیوادارم رای گشتی جیهانی، یان كۆمەڵگەی جیهانی ئامرازی دیكە بدۆزنەوە بۆ دەستێوەردان و كۆتاییهێنان بە كارەساتی مرۆیی.
* چ لێكچوونێك لە نێوان كۆمەڵكوژیی ئەرمەنییەكان و كۆمەڵكوژیی ئێزدییەكاندا بەدی دەكەیت؟
- من توێژەری بواری ژینۆسایدم و بۆ ماوەی زیاتر لە سی ساڵ لەسەر ئەم پرسە كار دەكەم، ئێوە و رۆژنامەكەتان زۆر دووچاری سەرسوڕمان دەبن كە پێتان بڵێم كۆمەڵگەی جیهان هەرگیز سەرنجی لەم بەرەوپێشچوونە نەدا. دەتوانم دڵنیاتان بكەمەوە لەوەی ئەمە مێژووی جیهانە، دۆستەكانم، شتێكی نوێ نییە لەمەدا، دەتوانم بڵێم كە بەلای كەمەوە لەو حاڵەتەدا دەستێوەردانێكی جوزئی كرا و رێگە لە ژینۆساید گیرا، لە حاڵەتی ئەرمینیادا دەستێوەردان نەكرا و كەس دەستێوەردانی نەكرد، لە رواندا و لە ساڵی 1994دا كەس دەستێوەردانی نەكرد، جیهان تەماشای كوشتن و كۆمەڵكوژی یەك ملیۆن كەسی كرد، ئەمە نوكتەیەك نییە، یەك ملیۆن كەسە، كەواتە لە حاڵەتی روانداشدا و لە ساڵی 1994دا كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی فڕۆكەی ناردە تیبالی و تەنیا هاووڵاتیانی خۆیان رزگار كرد و كەسی دیكە نا، وێنای ئەوەی بكەن، ئەمریكا فڕۆكەكانی خۆی بنێرێت بۆ باكووری عێراق و تەنیا هاووڵاتیانی خۆی رزگار بكات و رێگە بدات داعش ئێزدیەكان بكوژێت و كۆمەڵكوژیان بكات، كەواتە لەو رووەوە ئەمە دۆخێكی باشترە بە بەراورد بە حاڵەتەكانی دیكەی ژینۆساید، ئەمە واقیعی جیهانە و تاكە رێگە هەیە بۆ بەرەنگاربوونەوەی ئەم ناعەدالەتییە و ئەم پێشێلكردنی مافی مرۆڤە، ئەویش بریتییە لە دروستكردنی نەوایەكی ئارام بۆ مرۆڤایەتی و من وای نابینم لە ئێستادا عێراق، یان كوردستان ئەو نەوایە ئارامە بن و من لەو رووەوە هیوای سەركەوتن بۆ حكومەتی هەرێمی كوردستان دەخوازم.