پڕۆفیسۆر ستیفن ڤان ئیڤیرا ئوستادی زانستی سیاسەتە لە زانكۆی ماسۆشید و تایبەتمەندە لە بوارەكانی هۆكارەكان و رێگرتن لە شەڕ، سیاسەتی دەرەوەی ئەمریكا، سیاسەتی ئاسایشی ئەمریكا و دەستێوەردانی ئەمریكا لە وڵاتانی جیهانی سێهەم. سەبارەت بە شەڕی تیرۆریستانی داعش و ستراتیژیەتی تازەی ئەمریكا و هاوپەیمانی نێودەوڵەتی لە دژی تیرۆریستان، هەروەها رۆڵی هەرێمی كوردستان لەم شەڕەدا، وەڵامی پرسیارەكانی گوڵان دەداتەوە.

* زۆر لە چاودێران پێیانوایە هۆكاری سەرهەڵدانی داعش بەرەنجامی حوكمڕانیی هەڵەی بەغدا و دیمەشق بووە، لەو بارەیەوە راتان چییە و دەبێت چۆن لەگەڵ ئەم مەترسییەدا مامەڵە بكرێت؟
- ئەم بارودۆخە بەهۆی شەڕی ناوخۆی عێراق و شەڕی ناوخۆی سووریاوە دروست بوو، شەڕی ناوخۆ دەرفەت بۆ تیرۆریستان دروست دەكات و بە دڵنیاییەوە بەهۆی داگیركردنی عێراقەوە لەلایەن ئەمریكاوە دروست بووە. ئەگەری ئەوە هەبوو رەوشی عێراق باشتر بكرێت لەلایەن ئیدارەی ئەمریكاوە، بەڵام هەڵە لە دوای هەڵە ئەنجام دران، وەك هەڵوەشاندنەوەی سوپای عێراق و سیاسەتی ریشەكێشكردنی بەعس، لیستەكە دوور و درێژە، هەر بۆیە بەلای منەوە دەبوو ئەمریكا پتر تەركیز لەسەر ئاشتی بكات، وەك لەوەی كردی، ئەمریكا پلانی هێنانەئارای ئاشتی لە عێراقدا نەبوو، هەر ئەمەش هۆكاری ئەوە بوو كە ئەو وڵاتە دووچاری شەڕێكی ناوخۆیی سەخت بوو، كە چەندین ساڵە درێژەی هەیە. بە دڵنیاییەوە كوردەكان نەهامەتییەكی زۆریان نەچەشت بەهۆی ئەم شەڕەوە، چونكە پتر لە ناوچە شیعە و سوننەكاندا بوو، لە لایەكی دیكەوە هەڵەیەكی گەورە بوو كە ئەمریكا پلانی ئاشتی نەبوو. دەبوو تەركیزی ئەمریكا لە سووریا لەسەر كۆتایی هێنان بە شەڕی ناوخۆیی بووایە، نەك لەسەر گۆڕینی رژێمەكە، رەنگە ئێوە هاوڕا نەبن لەگەڵ ئەمەدا، بەڵام ئۆباما هەڵەیەكی گەورەی كرد كاتێك گوتی: پێویستە ئەسەد بڕوات، بەڵكو دەبوا بیوتایە دەبێت ئەم شەڕە كۆتایی پێبێت، هەروەها دەبوو پێشنیاری سیستمێكی سیاسی نوێی بكردایە لە سووریادا.
* لایەنێكی دیكە كە سەرۆك ئۆباما پێداگیری لێ دەكات، بریتییە لە لێدانی داعش لە ناو سووریا. بەڵام ئێمە یەكهەڵوێستییەكی نێودەوڵەتی بەدی ناكەین كە بەس بێت بۆ هەڵگرتنی ئەم هەنگاوە. تا چ راددەیەك لێدانی داعش لە ناو سووریادا گرنگە بۆ لە ناوبردنیان؟
- ئەمە پرسیارێكی زۆر گەورەیە و ئێوە دەستتان خستە سەر پرسیارە گەورەكە لەبارەی سیاسەتی نوێی ئۆباماوە كە رەخنەیەكی سەرەكی هەیە لەسەری. پێموایە هەوڵدان بۆ لابردنی ئەسەد هەڵەیەكی زۆر گەورە بوو، لەبری ئەمە دەبوو ئەمریكا هەوڵی ئەوەی بدایە كە سیستمێكی سیاسی نوێ لە سووریا بێنێتەئاراوە كە هەمولایەك بێنیتە سەر مێزەكە. باوەڕم وا نییە بتوانرێت ئەسەد لاببرێت، ئەگەر لاشببرێت توندوتیژی زیاتر دێتەئاراوە، لەبەر ئەوەی لەلایەن ئێران و رووسیا و حزبوڵای دۆستیەوە پشتیوانی دەكرێت. من هیچ پلانێك لەلایەن ئۆباماوە نابینم بۆ هێنانەدی سیستمێكی دادپەروەر و مرۆڤانە لە سووریا لە كاتی لابردنی ئەسەددا. تاكە رێگەیەك بۆ ئەنجامدانی ئەو كارە بریتییە لە داگیركردنی وڵاتەكە لە رێی 300 بۆ 400 هەزار سەربازی ئەمریكییەوە، كە ئەمریكاش ئەو كارە نەكات، ئەو كاتە ئەو دەرئەنجامە لە سووریا دەبێت كە لە لیبیا هەیە، كە بریتییە لە پشێوی و پێموایە خراپتر دەبێت و راگواستنێكی بەربڵاوی مەسیحییەكان و عەلەوییەكان دەكرێت، كەواتە لابردنی ئەسەد مایەی كارەساتێكی گەورەتر دەبێت بۆ سووریا، تەنها ئەو كاتە نەبێت كە ئەمریكا ئامادەبێت بە هێزێكی گەورە و بۆ چەندین ساڵ ئەو وڵاتە داگیربكات، كە ئەو كارەش ناكات، گومانی تیا نییە كە لابردنی ئەسەد مایەی پشێوی زیاتر دەبێت. چونكە لە كاتی لابردنی ئەسەددا بێگومان داعش باڵادەست دەبێت. رێسایەك هەیە لە سیاسەتدا ئەوەیە كە دوای رووخاندن، یان لابردنی رژێمەكە ئەوا بەهێزترین لایەنی كۆمەڵگە باڵادەست دەبێت، نەك جەماوەریترین، بەڵكو رێكخراوترین و دڵڕەقترین و توندڕەوترین. ئێمە ئەم حاڵەتەمان لە ساڵی 1917 لە رووسیا بینی، بەلشەفیەكان، جەماوەریترین لایەن نەبوون، بەڵكو توندڕەوترین لایەن بوون. لە میسر دوای موبارەك كێ باڵادەست بوو؟ مورسی، توندڕەوترین رێكخراوی كۆمەڵگەی میسری بوون، زۆر توندڕەوتر بوون لەو كەسانەی لە مەیدانی تەحریردا بوون كە پێشەنگی هەوڵەكانی رووخاندنی موبارەك بوون. بەڵام ئەوان خرانە پەراوێزەوە و پاداشتی ئەوە نەكران كە بەهۆی ئەوانەوە روویدا، ئیخوان جڵەوەكەی گرتەدەست، لەبەر ئەوەی زۆر رێكخراوتر بوو، ئەگەر ئەسەد بڕووخێنرێت، كێ جڵەوەكە دەگرێتەدەست؟ رێكخراوترین لایەن لە سووریا، كێیە ئەو لایەنە؟ بێ هیچ گومانێك، داعشە. كەواتە بیرۆكەی لابردنی ئەسەد بریتییە لە یەكەم، هاتنە ئارای پشێویەكی زۆر و نەهامەتییەكی زۆر و توندوتیژیەكی زۆر و دووەم هاتنەسەر دەسەڵات لەلایەن داعشەوە، من پێموایە زۆر سەرسەختن و پابەندن بە ئەجێندایەكی توندڕەوانەوە و بەهێزترین گرووپی تیرۆریستین و بگرە دەوڵەمەندترین گرووپی تیرۆریستیشن.
* هێزی كاریگەر و كردەیی لەسەر ئەرزی واقیع بۆ رووبەڕووبوونەوەی تیرۆریستان، ئێستا هێزی پێشمەرگەیە، ئایا تاچەند هەرێمی كوردستان رۆڵی سەرەكی لەم شەڕەدا دەگێڕێت؟
- هیوادارم كوردستان رۆڵێكی گەورە ببینن و ئومێدوەرام ئامادەبن ئەو كارە بكەن. ئەگەرچی كورد ئەم كێشەیەی دروست نەكردووە و هیچ پەیوەندیی بە دروستبوونیەوە نەبوو. بەڵام داعش هەڕەشە لە كورد و هەموو جیهان دەكات، كوردەكان ئەم كێشەیەیان دروست نەكردووە و مافی خۆیانە داوای كاری جەماعی بكەن. حكومەتی ئەمریكا داوا لە حكومەتی هەولێر دەكات كە لە شەڕی دژی تیرۆر هاوكارییەكی گەورەی بكات. ئومێد دەكەم ئەو ستراتیژیەتە گەورە بێت كە سێ بژاردەی گەورە هەیە، پاشەكەشەپێكردنی داعش و ئیحتیواكردنیان و گۆشەگیركردنیان. پاشەكشەپێكردنیان بە مانای ئەوە دێت با ئێستا بكەوینە جووڵە بۆ لەناوبردنی داعش و بۆ هێرشكردنەسەر داعش، ئەو كاتە هەر كەسێك بیەوێت شەڕ لەگەڵ داعشدا بكات، ئەوا بەشداری پێ بكرێت بۆ لە ناوبردنی دەوڵەتەكەی داعش. رێگەی ناوەند بریتییە لە ئیحتیواكردن، واتە ئەڵقەیەكی ئاسنین بە دەوری داعشدا دروست بكرێت و رێگە لە بەرفراوان بوونی بگیرێت و كاتێك داهاتی كەم بكرێتەوە، لاواز دەبێت. بژاردەی سێیەم بریتییە لەو بۆچوونەی كە دەڵێت: با سرووشت رەوتی خۆی وەربگرێت. بەڵام من ئیحتیواكردنم پێ باشترە، لەبەر ئەوەی لە ئێستادا پلانێكی سەركەوتوو لەلایەن ئەمریكاوە بەدی ناكەم. پێموایە سوپای سووریای ئازاد پشێوی باڵی بەسەردا كێشاوە و هەروەها قەبارەیەكی بچووكی هەیە.لەبەر ئەوە ئەمریكا ناتوانێت داعش لە سووریادا لە ناو ببات، كەواتە دەبێت ئیحتیوای بكەین، پێموایە هەموو دراوسێكانی داعش گرنگن لەم پڕۆژەی ئیحتیواكردنەدا، لە نێویاندا كوردستان، كوردەكان رۆڵێكی سەرەكییان هەیە لەم رووەوە، كوردەكان رێكخراوترین لایەنی بەشدار بووی خاوەن ئیرادەی شەڕی دژبە تیرۆرن و پێشمەرگە كاراترین هێزە لەو ناوچەیەدا .
* ئایا ئەمریكا سڵ لە رای گشتی وڵاتەكەی دەكاتەوە، كاتێك دوودوڵە لە ناردنی سوپا، بەهۆی ئەو كاردانەوانەی لە كوژرانی سەربازەكانی دەكەوێتەوە، یان تەنیا لەبەر ئەوەیە كە پێشمەرگە هێزێكی كارایە؟
- بۆچونێكی زۆر بەهێز هەیە لە واشنتۆن لە دژی رەوانەكردنی هێزی زەمینی بۆ ئەم شەڕە، لەبەشێكدا بەهۆی ترسە لە دەستدانی ژیانی ئەمریكییەكان، هەروەها هەستێك هەیە كە ئێمە لەو رووەوە زۆر باش نین، هێزە زەمینییەكانی ئەمریكا لە زۆرێك لە دەستێوەردانەكانی ئەم دواییەدا كارا نەبوون. بە دڵنیاییەوە لەگەڵ ئەوەدام كە هێزە مەحەلیەكان كە نزیكن لە سیاسەتی مەحەلی و رەوشە مەحەلییەكە و ستراتیژ و تاكتیكە مەحەلیەكانەوە، باشترن بۆ ئەم كارە، ئێمە وەك ئەمەریكیەكان زۆر باش نین لە ئەندازەی كۆمەڵایەتیدا، ئێمە بە زمانی ئێوە قسە ناكەین و كەلتووری ئێوە نازانین، سەرباز بنێرین، چی دەكەن، هەڵە دەكەن و كاتێكیش ئازاری مەدەنییەكان دەدەن ئەوا هەموو كەس تووڕە دەكەن. بۆیە من دەڵێم: پێویستە سیاسەتەكەمان بریتی بێت لە ئیحتیواكردن، كوردەكانیش دەتوانن رۆڵێكی گەورەی تێدا ببینن. یەكێك لە هۆكارەكانی ئەوەی وادەكات ئیحتیواكردن پێویست بێت، ئەوەیە كوردەكان بایەخ بەوە نادەن هێرش بكەن لە دژی داعش و بە دوایان بكەون، ئەگەر ئەمریكا بە كورد بڵێت: ئەوا ئێمە داعش لە ناو دەبەین. بەڵام ئایا ئێوە ئامادەن بچنە ناوچە عەرەبییە سوننەكانەوە؟ پێموایە وەڵامی كورد بە نەخێر دەبێت و دەڵێن: ئێمە كۆمەڵگەی خۆمان بنیات دەنێینەوە و ناوچەكەی خۆمان دەپارێزین و ئێمە سەربازی خۆمان نانێرین بۆ ناوچە عەرەبییە سوننەكان.
* لە كۆنفرانسی پاریس زۆرێك لە وڵاتان بە حەزەرەوە لە هاوپەیمانێتی دژ بە دەوڵەتی ئیسلامی داعش هەنگاویان هەڵگرت،ئایا هۆكاری پشت دوودڵیی بەشداریكردن لە هاوپەیمانێتی دژ بە داعش چییە؟
- پێموایە هەندێكیان یارمەتی داعشیان دەدا و ئێستا درك بەوە دەكەن چ دڕندەیەكیان دروست كردووە، بەتایبەتی سعودیە و قەتەر كە رێگەیان دەدا داهات و دارایی بچێت بۆ داعش، ئەویش كاتێك یاخیبوون دژی ئەسەد دروست كرا، لەبەر ئەوەی وتیان ئەوانە سوننەن. كەواتە ئەوان بەشێكی بەرپرسیارێتییەكەیان لە ئەستۆیە لە دروستبوونی داعشدا و ئێستاش دەبینین كە هەڵەیەكی مێژوویی دەكەن، پێموایە هەندێكیان هەوڵ دەدەن هەندێ بە حەزەر بن. سوننەكان حەز بەوە ناكەن شەڕ لەگەڵ سوننەدا بكەن، لەبەر ئەوەیە دوودڵن لەوەی بچنە نێو شەڕەكە دژی هاومەزهەبەكانی خۆیان، ئەگەرچی رەنگە ئەم دەربڕینە موبالەغەش لەخۆ بگرێت، بەڵام دوودڵن بەشداری لە شەڕێكدا بكەن كە بە شێوەیەكی حەتمی لە كۆتاییدا دووچاری شەڕیان دەكاتەوە لەگەڵ پێكهاتەی عەرەبی سوننەدا. بە دڵنیاییەوە كاتێك هاوپەیمانێتییەكت دەبێت، ئەوا هەر كەسەو دەیەوێت ئەوی دیكە ئەركەكە جێبەجێ بكات. داعشیش دەتوانێت پەرچە هێرشی هەبێت، دەتوانێت زەبر لەوانە بدات كە زەبری لێ دەدەن و هەر كەسێك دەچێتە ناو هاوپەیمانێتیەكەوە دەبێت خۆی ئامادە بكات بۆ تۆڵەسەندنەوە.
* بەلەبەرچاوگرتنی ئەو پەیوەندییە نزیك و تۆكمەیەی لە نێوان كوردستان و توركیادا هەیە، كەچی كاتێك داعش هێرشی كردەسەر كوردستان، توركیا كاردانەوەی نەبوو، ئەمە تا چەند جێی سەرسوڕمانە؟
لە رۆژنامەكانی رۆژئاوا ئەوە باس دەكرێت كە توركیا بوێری ئەوە ناكات هەڵوێستێكی بەهێز بگرێتەبەر لەبەر ئەوەی داعش 49 دیبلۆماتكاری توركی دەستبەسەر كردووە، - لەكاتی ئەم دیمانەیەدا 49 دیبلۆماتكارەكەی توركیا ئازاد نەكرابوون – بۆیە توركیا لە دژی داعش دەستی هاوكاری درێژ ناكات، تەنانەت سنوورەكانی دانەخستووە بۆ رێگەگرتن لە چوونی چەكداری داعشی نوێ بۆ ناو داعش. هەموو شەڕكەرە ئەوروپییەكان سەفەر دەكەن بۆ توركیا و ئەردۆغان لەو رووەوە یارمەتیدەر نەبووە. مەزەندەكان ئەوەیە ئەوان نایانەوێت هیچ شتێك بكەن و هیچ شتێك بڵێن لە ترسی ئەوەی بارمتەكان سەرنەبڕدرێن، ئەمە مایەی تێگەیشتنە، بەڵام جێی داخە سەر نەوی بكەیت بۆ خەڵكانی خراپ، ئەمە مایەی سەرسوڕمانێكی زۆرە بۆ من، باشترین وەڵام ئەوەیە ئەمە لە بەرژەوەندی هەموو لایەكدایە لە نێویاندا توركیا كە كێشەی داعش چارەسەر بكرێت. توركیا دەبێت بزانێت بوونی دەوڵەتێكی تیرۆریستی توندڕەوە و توندوتیژ و بكوژ لە سەر سنوورەكەی مەترسیدارەو هەموو لایەك لە ئیحتیواكردن و لە ناوبردنیدا بەرژەوەندی هەیە، بەڵام من لەبێدەنگی توركیا سەرم سوڕماوە.