د.عەبدولڕەحمان ساڵح میران، بڕوانامەی دكتۆرای لە سایبەر سیكوریتی (دۆزینەوەی زانیاری تەشفیركراو) لە زانكۆی نۆتینگهام ترێنت لە بەریتانیا وەدەستهێناوەو ئەزموونی زیاتر لە پازدە ساڵی لە بەڕێوەبردن و راوێژكاری پاراستنی تەكنەلۆژیای زانیاری و تۆڕی ئینتەرنێت لە كۆمپانیایەكی ئەڵمانی- بەریتانی هەیە، هەروەها دامەزرێنەری سەنتەری میللی كوردە بۆ لێكۆڵینەوەو پاراستنی تەكنەلۆژیای زانیاری لە لەندەن. لەم دیمانەیەشدا سەبارەت بە تەكنەلۆژیای زانیاری و ئای تی و كاریگەرییەكانی لە ناو حكومەتدا و چەند پرسێكی دی، وەڵامی پرسیارەكانی گوڵان دەداتەوە.

* لەسەدەی بیست و یەكەمدا ئەنتەرنێت گۆڕانكارییەكی یەكجار گەورەی بەسەر هەموو بوارەكانی ژیاندا هێناوە، تەنانەت هۆكارێك بووە بۆ ئەوەی پێناسەی هێز و تەنانەت پێناسەكانی حوكمڕانی و هاووڵاتییبوونیش گۆڕانكاری بەسەردا بێت، پرسیارەكە لێرەدا ئەوەیە ئەم شۆڕشەی ئەنتەرنێت كە ئەم گۆڕانكارییانەی دروست كردووە تا چەند لە كوردستان بەكاردێت؟ چۆن خۆمان لەگەڵ گۆڕانكارییەكی وا خێراو گەورەو بەردەوام كە ئەنتەرنێت دروستی كردووە، بگونجێنین؟
- ئەنتەرنێت لە چەند بوارێكی سەرەكیدا شۆڕشی بەرپا كردووە، لەوانە: خێرایی گەیشتن بە زانیاری و ئاسانكاری لە دروستكردنی بڕیار و مامەڵە ئابوورییەكان و دامەزراندن و پارێزگاریكردن لە دامودەزگا حكومییەكان ئەوانەیان كە لەسەر بنەمای خزمەتگوزاری بۆ هاووڵاتیان دروست كراون، پاشان كاریگەری لە پاراستنی ئاسایشی نەتەوەییدا هەیە. بەداخەوە تا ئێستا لە كوردستان كاریگەرییەكی ئەوتۆی ئەرێنی لێ نەكەوتۆتەوە كە لە ئاست ئەو پیتوفەڕ و قازانجانە بێت كە هاووڵاتیان لە وڵاتانی تر دەستیان كەوتووە. لێرەدا مەبەستم لە تۆڕی فەیسبوك و تویتەر نییە كە دیاردەیەكی بەربڵاوە لە كوردستان. بە كورتییەكەی بناغەی ئینتەرنێت بەرهەمی ئەو پڕۆژەیەی ساڵی 1961ـەو بە سێ قۆناغ دەستیپێكردووە، سەرەتا لە لایەن چەند توێژەرێكی وەزارەتی دەرەوەی ئەمریكاوە بە ناوی (DODUSA) پڕۆژەیەكیان بۆ لێكبەستنەوەی هەموو كۆمپیوتەرەكانی ناو دەزگا سەربازییەكانی ئەمریكا دامەزراند، دواتر لە ساڵی 1985 فەرمانگەی نیشتمانی ئەمریكایی بۆ زانست و زانیاری لە ژێر ناوونیشانی(NSFNET) هەمان تەكنیكی بەكارهێنایەوە، سەرەتا لە خەیاڵیاندا نەبوو، كە رۆژێك دابێت ئەم پڕۆژەیە لە لایەن هەموو هاووڵاتییەكەوە سوودی لێ ببینرێت.
ئەنتەرنێت وەك سەرچاوەیەكی سەرەكیی زانست و زانیاری و وەك هەر ئامێرێكی تری زانستی دوو جەمسەرانە لە دوو خاڵدا كاری پێكرا، كە بریتین لە:
1ـ بە ئاسانی دەسكەوتنی هەر داتاو زانیارییەك لە هەر شوێن و كات و بۆ هەر تاكێك بە بێ كۆنترۆڵ، بە پێچەوانەی جارانەوە كە بۆ تاك زەحمەت بوو بە سانایی پەلی بە زانیاری بگات.
2ـ خستنەبەردەست و ئامادەسازیی زانیارییەكان بە شێوەی كاتیگۆریزەیشن بە پێی تایبەتمەندی و پسپۆڕییەكان و پێداویستییەكانی ناو كۆمەڵگە بۆ هەر توێژەرێك و هەر كەسێك بیەوێت لێی سوودمەند بێت.
ئێستا ئەنتەرنێت ئامێرێكی كاریگەریی وڵاتانی پێشكەوتووە، نەك تەنیا بۆ پێوەندی كردن و رابواردن و بڕیاردان و بەجێهێنانی نەخشەو پلان، بەڵكو بۆ سوودوەرگرتن لە هەموو رووەكانی ژیانە، كە بە سەرجەمیان گۆڕانی كەلتووری و رۆشنبیری تازەی بەرهەم هێناوە. بە رای من ئەنتەرنێت دۆخێكی موحافیزكارییانەی ژیانی خەڵكی گۆڕیوەتە بە دۆخێكی لیبڕاڵانەو ئازاد، ئەوەش بنەمایەكی گرنگە بۆ هەر كۆمەڵگەیەكی مەعریفیی كە پێی بووترێت(KNOWLEDGE BASED SOCIETY) بە هۆیەوە شەفافانە زانیاری بە هاووڵاتیان دەدرێت.
سەبارەت بە وەڵامی بەشی دووەمی پرسیارەكەتان، دەڵێم: بەداخەوە هێشتا كۆمەڵگەیەكی مەعریفی لە ناو كوردستان بەرهەم نەهاتووە بە شێوەیەك بتوانێت خۆی بگونجێنێت و سوودمەند بێت لەم ئامێرە چاك و خێراو ئاسانە، پێویستە حكومەت بەرنامەو پڕۆگرامی ستاندارد و دروستی هەبێت تا بەلای كەمەوە ئاستەكانی بەرهەمهێنان و داهێنانی تێدا بگەیەنێتە نزیكی وڵاتانی وەك كۆریای باشوور و مالیزیا و ئەندنوسیا كە بە ئەرێنی سوود لە پێداویستییەكانی ژیان لە رێی ئەنتەرنێتەوە دەبینن. پێویستە كۆڕ و سیمیناری تایبەت ساز بكرێت تا شێوازی روانین و بیركردنەوەی خەڵكی لە بەكارهێنانی ئەنتەرنێت بگۆڕدرێت، چونكە تەكنەلۆژیای زانیاری ئەگەر بە دروستی بەكار نەیەت، زیانێك بە سیستمی بیركردنەوەی خەڵكی دەگەیەنێت.
* كەواتە ئەم شۆڕشەی كە وایكردووە سەرچاوەكانی هێز وەرچەرخان بە خۆوە ببینن، بۆتە هۆكارێكیش تا لە بواری پەرەپێدان ئاكامی باشی لێبكەوێتەوە. كەسێكی وەك بیل كلینتۆن جارێكیان وتی: ئەگەر ئەنتەرنێت و مۆبایل بۆ خزمەتی مرۆڤایەتی بخرێنەگەڕ دەبنە نیعمەتێك، دەپرسین لە كوردستان چۆن ئەم نیعمەتە بۆ سوودو قازانج لە بواری حوكمڕانیدا وەردەچەرخێت؟
- بە رەچاوكردنی چەند هۆكارێك دەتوانرێت سوودی لێ وەربگیرێت، سەرەتا پەنجە بۆ ژێرخانی كۆمەڵگە درێژدەكەم كە چ كاریگەرییەك بەجێدێڵێت لەسەر ئاست و بوارو چۆنیەتی بیركردنەوەی تاكەكان لە كۆمەڵگەدا. ئەبرەهام ماسلۆ دەڵێت: گرنگترین شتێك لە كەسێكدا ئەوەیە هۆشمەندی و ئاگایی خۆی سەبارەت بە خۆی بگۆڕێت، كاتێك كوردستان بەرەو سەربەخۆیی و دامەزراندنی دەوڵەت هەنگاوەكانی كۆدەكاتەوە، پێویستی زۆری بە كۆمەڵێك دامودەزگای چالاك و باوەڕپێكراو هەیە، یەكەمیان ئەوەیە لە رووی پاراستنی زانیاری و بەڕیۆەبردن و جێبەجێكردنی خزمەتگوزارییەكان كە لە ئاستی پێشكەوتنی دنیا دانەبڕێت، وەك زۆر وڵاتی تری دنیا پێویستە حكومەت پلانێكی ستراتیژانەی هێمنانە داڕێژێت. من لە پڕۆژەیەكمدا بە ناوی “بە ئەلەكترۆنیكردنی حكومەتی كوردستان” بە درێژیی لێی دواوم و تەنانەت لە جێبەجێبوونی یەكەمین قۆناغی ئەم پڕۆژەیەدا دەتوانین بڵێین: چ حكومەت بە دامودەزگاكانیەوە، چ هاووڵاتیان بە چین و توێژەكانیەوە سوود وەردەگرن لە بەئەلیكترۆنیكردنی خزمەتگوزارییەكانی حكومەتی هەرێم هاوشێوەی ئەو سیستمەی لە ئەوروپا و بەریتانیا و زۆربەی شوێنەكانی دنیادا هەیە. زۆر گرنگە ئەو وەزارەتانەی بڕبڕەی پشتی حكومەتن دیبلۆیی بكرێن بە تۆڕەكانی تەكنەلۆژیای زانیارییەوە، لەوانە وەزارەتەكانی ئابووری و بازرگانی و سامانە سرووشتییەكان و تەندروستی و پەروەردەو داد و پێشمەرگەو ناوخۆ، ئەمڕۆ كەموكوڕیی زۆر لە سیستمی ئای تی ئەم وەزارەتانەدا هەن، پێویستە لەسەر وەزارەتی پلاندانان بە شێوازێكی چەسپاوانەو ئەكتیڤانە تۆڕەكانیان دیبلۆیی بكات.
* ئای تی لە هەر حكومەتێكی ئەلەكترۆنیدا كۆڵەگەیە، كەچی هەست دەكرێت حكومەتی هەرێمی كوردستان هەنگاوەكانی بۆ بە ئەلكترۆنیكردنی دەزگاكانی سست و خاون، ئێستا دامەزراوەیەكی تایبەتمەند بەو ئاراستەیە دامەزراوە، كارەكانیان لە ئاست پێشكەوتنی ئەم بوارە كاریگەریی ئەوتۆی نەبووە، چۆن هەنگاوەكان لەم بوارەدا ئەكتیڤ دەكرێن؟
- پێویستە دەزگای ئای تی و تەكنەلۆژیای زانیاری بودجەو ستافی پرۆفیشناڵی تایبەتمەندی هەبێت، فەرمانگەی ئای تی لە ناو حكومەتدا هێشتا لە بواری تەكنیك و بەڕێوەبردندا بێ ئەزموون و لاوازە و حكومەتی هەرێم وەك پێویست لەو بوارەدا هەنگاوی نەناوە. راستە ئەمڕۆ ئای تی بڕبڕەی پشتی حوكمڕانییە، هەر دەزگایەك ئەگەر سەرەتا سیستمی بەڕێوەبردنی سامانی مرۆیی نەبێت، ئەوە گاڵتە بە خۆی و فەرمانبەرانی دەكات و رۆحی تەكنەلۆژیاكە دەمرێنێت. لە زۆربەی زۆری فەرمانگەكان كۆمپیوتەر هەن، بەڵام نەزانین لە بەكارهێنانیدا هەیە، دەستپێكی هەر حكومەتێكی ئەلیكترۆنی چوار كەرەسەی خاون (پرۆژە، تەكنەلۆژیا، خەڵك، سەرچاوەكانی كەرەسەكان) خۆ حكومەتی ئەلیكترۆنی بە تەنیا ناكاتە داتاكردنی زانیاری و مامەڵەكان، لە زۆربەی زۆری فەرمانگەكاندا مامەڵەكان هەر لەسەر كاغەزی نووسراو دێن و دەچن، هەردوو بواری بەڕێوەبردنی خێراو دروستی مامەڵەكان و بواری چاككردن و پێشخستنی تۆڕی كاركردن سستن، دواتر پێویستە داتاو كەرەسەو تەكنەلۆژیا ئامادەبكرێن تا ئۆرگانیزە بكرێن بە گەیاندن و لێكبەستنەوەیان تا دەگات بە دانوستان و بەجێگەیاندنیان لە كۆتاییشدا دیبلۆییكردنیان. ئەركی گرنگیی حكومەتی ئەلیكترۆنی ئەوەیە هەڵسوكەوت و مامەڵەكردنی خۆی لەگەڵ فەرمانبەرانی و بەشداربووانی دیاری بكات و بنەمای كارگێڕییان بۆ دابنێت كە پێی دەوترێت (G2C) پاشان دیاریكردنی كار لەگەڵ وەبەرهێنەران و بازرگانان(G2B) ئینجا حكومەت لە خۆیەوە بۆ كارمەندەكان(G2E) پاشان دەزگاكانی حكومەت بۆ حكومەت خۆی، یان بۆ حكومەتەكانی تر (G2G) ئەمانیش هەمووی لەسەر بنەمای سێ خاڵی گرنگ بنیات دەنرێن كە بریتین لە (TRUST PRIVACY AND SECURITY) واتە باوەڕو تایبەتمەندی و ئاسایش بۆ ئەو ژێرخانە تەكنەلۆژییەی بۆ پێوەندیكردن بە هەموو دەزگاكانەوە دروست دەكرێت. ئەمانە بە پوختی لە پڕۆژەیەكدا پێشنیار كردووە كە جگە لە دەزگا هەواڵگری و ئاسایشەكانی كوردستان كە ئەوانە تەكنەلۆژیاو ژێرخانی تایبەت بە خۆیان هەیە و پابەند ناكرێن بە ستاندارتی نێودەوڵەتییەوە، پاش یازدە ساڵ لە رووخانی رژێمی پێشوو تا ئێستاش بە هەموو كابینەكانەوە نەتوانراوە سوودی بەرچاو لە واتا زانستییە راستەقینەكەی ئەم تۆڕە جیهانییە و واتای حكومەتی ئەلیكترۆنی وەربگیرێت.
*دیوێكی یەكجار مەترسیدار هەیە لە بواری ئەنتەرنێت كە پێی دەوترێت سایبەرسیكوریتی كە دەبێتە بەشێكی ئەكتیڤ لە ئاسایش و پاراستنی نیشتمان هەر چۆن بۆ پاراستنی كوردستان پێویستیمان بە سوپایەكی بەهێزە هەروەها بۆ ئاسایشی ئەنتەرنێتیش پێویستیمان بە سوپایەكی ئەندازیاری كارامەو دڵسۆزو شارەزایە، تا چەند كوردستان بناغەیەكی زانستییانەی داناوە بۆ دروستكردنی سوپایەكی بەهێز و مۆدێڕن لەو بوارەدا كە بتوانن ئارامی و ئاسایشی بپارێزن؟
- ركابەرایەتیی نێوان وڵاتان بەتایبەتی نێوان هەردوو زلهێزی جیهان ئەمریكاو رووسیا لە پاش شەڕی ساردەوە زۆرترین و گرینگترین كێشەی نێوانیان سایبەر سیكوریتی بووە، هەردوو ناوبراوان جوولیان ئەسانگ و ئێدوارد سنودنە رۆڵێكی گەورەیان گێڕاوە لە گرژتربوونی پێوەندییەكاندا كە قەیرانێكی گەورەیان بۆ دەزگاكانی هەواڵ قۆستنەوەی ئەمریكایی ناوەتەوە، كە بە دووەمین وڵات دەژمێردرێت لە پاش سەنگافوورە بەپێی راپۆرتەكانی دوای 2012، من دكتۆراكەم لەسەر ئەم بابەتەیە، واتا بابەتی پاراستنی پرۆتۆكۆڵی(TCP IPV6) تۆڕی نێودەوڵەتی.
سایبەر سیكوریتی لە چەند بوارێكی هەستیاردا كە پێوەندیی هەیە بە پاراستنی ئاسایشی نەتەوەیی و ژێرخانی ئابووری كاریگەرێتی هەیە، هەر وڵاتێك نەتوانێت بە شێوەیەكی مۆدێڕن نهێنییەكانی خۆی بپارێزێت، دەڕووخێت، بە نموونە لە راپۆرتێكی دەزگای پاراستنی بەریتانیدا بڵاوكراوەتەوە كە هەڕەشەیەكی مەترسداریان لەسەرە بۆ چەند ساڵی دادێت بە هۆی زیادبوونی تاوانەكانی ئەنتەرنێتەوە، كە لە هەمووس سامناكتر هەڕەشەكانی تیرۆریستی و دزینی بانقەكانە بەهۆی ئینتەرنێتەوە، لەبەر ئەوە بودجەیەكیان بە بڕی 650 ملیۆن دۆلار تەرخان كرد تا بانقەكانی بەریتانیا بپارێزن، چونكە لە ماوەی 60 چركەدا جارێكیان 60 ملیۆن دۆلار دزراوە. ئەمەش بۆ خۆی جۆرێكە لە تیرۆر كە پێویستە كوردستان خۆی بۆ رووبەڕووبوونەوەی ئامادەساز بكات، لە كاتێكدا كوردستان هێشتا لەو ئاستەشدا نییە كە نەك زانیاری و نهێنی دەزگاكانی و فەرمانبەرانی بپارێزێت، بەڵكو تەنانەت بانقەكان هێشتا تۆڕ و سیستمی ئای تی و بانقییان نییە كە هاووڵاتیانی كورد بتوانن لە هەر شوێن و هەر كاتێك بیانەوێت پارە رابكێشن، یان حەواڵەی بكەن، یان لە رێی ئای تی فاتوورەی ئاو و كارەبا و تەلیفۆن بدەن. لەم دواییەدا چەند بەكرێگیراوێكی وڵاتانی دراوسێ توانییان ئیمەیل و حیساباتی فەیسبووكی چەندین لێپرسراوی حكومەتی هەرێم هاك بكەن و لەو رێگەوە نهێنیەكانی ئەوان و حكومەتیان دزی. نموونەیەكی تر كاتێك ئێران كارگەی ئەتۆمی بووشەهری دروست كرد، زۆر بە چاكیش پاراستبووی، كەچی ئاژانسی ئاسایشی ئەمریكاو موسادی ئیسرائیلی بە ناردنی ڤایرۆسێك توانییان ماوەی دوو ساڵ ئامێر و دەزگا ئەتۆمییەكانی ئەو وڵاتە پەك بخەن، تەنانەت تا شەش مانگ ئێران هەر نەیدەزانی كە هۆكارەكە ئەو ڤایرۆسەیە، كەواتە ئەم بوارەی سایبەر سیكوریتی كاریگەری هێندەی هێزی سوپایەك هەیە، كە پێویستە سوودی لێ وەربگیرێت لە پێناوی پاراستنی دەسكەوتەكانی ژێرخان و سەرخانی كوردا. لە بواری ئای تی هەموو زانكۆكانی كوردستان تا ئێستاش نەیانتوانیوە دەستەیەكی پێشكەوتووی لێهاتوو لەم بوارەدا دروست بكەن، ئەمە وەك سیستمی پەروەردەو فێركردن بەردەوام پێویستی بە ئاپدەیتە، هەروەها قوتابیانی بواری تواناسازی كە دەنێردرێنە دەرەوە پلانێكی ئەكادیمیكیان بۆ بكێشرێت تا قەڵایەك لە سایبەر سیكوریتی دامەزرێنرێت و ئاسایشی كوردو كوردستانیان پێ بپارێزن..
* پڕۆژەكانت لەم بوارەدا كە پێشكەشت كردبن، چین؟
-دوو پڕۆژەی گرنگم پێشكەشی دامودەزگاكانی حكومەتی هەرێم كردووە، بۆ بەرەو دامودەزگاییكردنی و ئەبدەیتكردنی سیستمی كارگێڕی ناو فەرمانگەو گشت وەزارەتەكان بەم شێوەیە:
1ـ دامەزراندنی حكومەتێكی ئەلیكترۆنی بە ستراتیژ و ستانداردی نێودەوڵەتییەوە كە تێیدا سوودم لە ئەزموونی 100 وڵات وەرگرتووە، نەك تەنیا بۆ حكومەت بەڵكو بۆ گشت كۆمپانیاكان بنكە بازرگانییەكان و كەرتی تایبەتیش سوودمەندە، كە زیاتر لە 600 دەزگای جیهانی بەشدارن لە دروستبوون و پێشخستنی ئەم ستانداردەدا، كە بە چەند قۆناغێك خزمەتگوزارییەكانی وەزارەت بەرەو (E SERVICE) دەبات و ئیش و كارەكانی هاووڵاتیانیش بەرەو (E CITIZEN) دیبلۆی دەكات هەروەها رەوت و رەوشی بازرگانی و مامەڵەكانی بانق و ئابووری و كەرتی تایبەت و حكومەتیش بە (E COMMERCE) دیبلۆی دەكات.
2ـ كات و ئەدا دوو فاكتەرن بۆ هەر حكومەتێك لەم رووەوە پڕۆژەی دووەمم بریتییە لە دروستكردنی بناغەی داتاكردنی گشت دامودەزگاكانی حكومەتی هەرێم كە پێی دەوترێت پێشخستنی بەڕێوەبەرایەتیی زانیاریی داتایی مامەڵەكانی هاووڵاتیان لە دەستپێك تا تەواوبوونی مامەڵەكە بە كەمترین ماوەو بە شێوەیەكی پڕۆفیشناڵانە، ئەمەیش بە پشتبەستنم بە بەهێزترین ستانداردی ئەوروپایی بە ناوی(ISO EIS) كە بەڕاستی پڕۆژە یاسایەكی لێدروست دەكرێت بۆ بە دەزگاییكردن و ستانداردكردنی گشت فەرمانگەكانی سەر بە حكومەت لە پێناوی دابینكردنی پاكترین و چاكترین و بێ زیانترین كاڵا و دەرمان و هەر ئامێرێكی تەكنەلۆژی كە هاوردەی كوردست دەكرێت.