پڕۆفیسۆر گۆردن ئێم هان گەورە تۆێژەری پڕۆگرامەكانی دیراسەتی رووسیا و (ئۆراسیا)یە لە سەنتەری ستراتیژی نێودەوڵەتی (CSIS) و پسپۆڕی تایبەتمەندە لە ئاسایشی نێودەوڵەتی و ستراتیژیەتی سەربازی و تیرۆریزم و حوكمڕانی و لەم وتووێژەیدا تیشك دەخاتەسەر هەڵكشانی تیرۆریزم دوای تێپەڕبوونی 13 ساڵ بەسەر كارەساتی 11ی سێپتەمبەری 2001 و چۆنیەتی دروستبوونی هاوپەیمانی نێودەوڵەتی دژە تیرۆر لە جیهاندا، هەروەها لە بارەی چۆنیەتی دەركەوتنی رێكخراوی تیرۆریستی داعش و دامەزراندنی خەلافەتی ئیسلامی و چەند پرسێكی گرنگ و هەنووكەیی وەڵامی پرسیارەكانی گوڵان دەداتەوە.

*لەم رۆژانەدا یادی كارەساتی 11ی سێپتەمبەر دەكەینەوە، هەست دەكەین دوای تێپەڕبوونی 13 ساڵ بەسەر هاوپەیمانیی نێودەوڵەتی دژی تیرۆریستان، كەچی هێشتا تیرۆریستان مەترسیدارترین هەڕەشەن. ئەو هۆكارانە چین كە بوونەتە هۆكاری ئەوەی شەڕی دژەتیرۆر بە تەواوەتی سەركەوتوو نەبێت؟
- ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا وەك پێویست بایەخی بە تێكشكاندنی ژێرخانی ئەنتەرنێتی بزووتنەوە جیهادییە توندڕەوە جیهانییەكان نەداوە، كە ئەم ژێرخانە بەكار دەهێنن بۆ كۆكردنەوەی داهات و راكێشانی خەڵك بۆ ریزەكانیان لەسەر ئاستی جیهان. ئیدارەی باراك ئۆباما ناوەڕۆكی هەڕەشەی ئایدیۆلۆژی تیوكراتی زۆر بە جددی وەرنەگرتووە. راستە دۆكیۆمێنتەكانی حكومەتی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا لە وشەی «جیهاد» پاك كرانەوە. بەڵام هێرشی تیرۆریستی فۆرت هوودی ساڵی 2009ی بە «تەقەكردن» و «توندوتیژی شوێنی كار» لەلایەن ئیدارەكەوە وەسف كرا. بەڕێوەبەری هەواڵگری نیشتمانی جەمیس كلاپەر لە گرنگیی بنچینە ئایینییەكانی جیهادیزم و ئیسلامیستەكانی وەك ئیخوان موسلمینی كەم كردەوە، دیارە ئیخوان موسلمین قوتابخانەیەك بوو بۆ زۆر كەس كە بوونە جیهادی توندڕەو، هەروەها دوای كوشتنی ئوسامە بن لادن، ئیدارەی ئۆباما جاڕی سەركەوتنی دا دژ بە ئەلقاعیدە و قەڵغانەكەی فڕێ دا. لە تێڕوانینی سەرۆك ئۆبامادا چیتر ئەلقاعیدە وەك هەڕەشەیەكی جددی نەمایەوە و بووە كێشەیەكی ئەمنی لاوەكی كە دەكرێت لە رێی گرتنەبەری رێكارەكانی پۆلیسەوە چارەسەر بكرێت. هەروەها سەرۆك ئۆباما شكستی هێنا لە بەدەستهێنانی رێككەوتن لەگەڵ عێراقدا بۆ ئەوەی رێگە بە بوونێكی گەورەی هێزەكانی ئەمریكا بدات بۆ ئەوەی لە عێراقدا بمێنێتەوە و چالاك بێت لەو وڵاتەدا. لە كۆتاییدا، بە چەشنی ئیدارەكانی پێشوو، تەركیزێكی زۆری كردەسەر بەرفراوانكردنی ناتۆ بۆ سنوورەكانی رووسیا، واتە قورسایی كات و وزەكەی لە شەڕكردن دژی تیرۆریزمەوە لابرد و وڵاتێكێشی پەراوێز خست، كە ئەگەری ئەوە هەبوو ببێتە هاوپەیمانێكی بەهێز لەو شەڕەدا، ئەویش رووسیایە. دەرئەنجامەكەش شەڕی ئۆكرانیا و تێكچوونی زیاتری هاوكاری نێوان رووسیا و رۆژئاوای لێكەوتەوە.
• وەك ئێستا دەیبینین تیرۆریستانی داعش پێدەچێت زۆر مەترسیدارتر بن لە رێكخراوی ئەلقاعیدە، بە تێڕوانینی ئێوە، تا چەند داعش ستراتیژیەتی شەڕی دژەتیرۆری گۆڕیوە؟
- دەوڵەتی ئیسلامی (داعش) تاكتیكەكانی جیهادیزمی جیهانی بەرەو رادیكاڵیەت بردەوە نەك ستراتیژیەتەكەی. سەربڕین و كوشتارەكانی دیكە بە شێوەیەك ئەنجام دران كە هیچ بایەخ نادەن بە پرسی «بردنەوەی عەقڵ و دڵەكان». بەو پێیە، لە كاتێكدا كە فەیلەسوفە جیهانییەكانی وەك ئەبو محەمەد عاسم ئەلمەقدیسی باسی لە بەكارهێنانی «تیرۆریزمی بە ئامانجكراو» دەكات، لەبەر ئەوەی دانیشتووانی موسڵمان لە پێویستی گرتنەبەری تاكتیكە سەختەكان تێناگەن. هەرچۆنێك بێت، دەوڵەتی ئیسلامی (داعش) ئەم تێڕوانینە رەتدەكاتەوە. ئاڵوگۆڕ لە تیرۆریزمەوە بۆ یاخیبوون مەسەلەیەكە پەیوەستە بە بارودۆخەوە زیاتر، نەك بە ئاڵوگۆڕێكی هۆشیارانەوە، هاتنەئارای ئەوەش بەهۆی شكستهێنانی رۆژئاوا بووە لە مانەوەیان لە عێراقدا، هەروەها بەهۆی كەمكردنەوەی بایەخپێدانی ئیدارەی ئۆباماوە بوو بە ئەلقاعیدە. لە دەرئەنجامدا، توندڕەوە رادیكاڵەكان لە بەرەی ئەلنوسرە، ئەلقاعیدە لە عێراق، و گرووپەكانی دیكە لە سوریا و عێراق توانییان ژمارەی پێویستی شەڕكەر كۆبكەنەوە بۆ ئەوەی لە قۆناغی تیرۆریزمەوە بۆ یاخیبوون و بنیاتنانی خەلافەت لە سایەی ئاڵای رەشی دەوڵەتی ئیسلامی داعشدا بەرەوپێش بچن.
• بانگەشەی ئیسلام لەلایەن داعشەوە بۆ ئەنجامدانی كارەكانی تاچەند دەبێتە هۆكاری ئەوەی داعش لە گەیشتن بە ئامانجەكانی سەركەوتوو بێت؟
- داعش سەركەوتوو بووە لە بەكارهێنانی تیرۆریزم بۆ هێنانەئارای تەفسیرێكی رادیكاڵی توندڕەو بۆ ئیسلام وەك ئایینی جیهان و وەك بناغەیەكی تیوكراتی- ئایدیۆلۆژی، هەم بۆ كۆمەڵگە و هەم بۆ دەوڵەت، یان خەلافەت. لە هەندێ رووەوە و بە شێوەیەك كە دژیەكی لەخۆ بگرێت، ئەمە ئەوە روون دەكاتەوە كە بۆچی تیرۆریزم دژی موسڵمانەكان بەكار دەهێنرێت، ئەو موسڵمانانەی راڤەیەكی جیاوازتریان هەیە، یاخود راڤەیەكی میانڕەو، یان ماقوڵیان بۆ ئیسلام هەیە.
• ئەگەرچی خەڵكی لە بەشە جیاوازەكانی جیهاندا چوونە ریزی رێكخراوە تیرۆریستییەكانی گرووپە ئیسلامییەكانەوە، تەنانەت خەڵك لە رۆژئاوا و ئەوروپاوە چوونە ریزیانەوە، بەڵام هەمیشە سەركردەكانیان عەرەب بوون. بۆ نموونە سەركردایەتی ئەلقاعیدە لە ئەفغانستان عەرەبە، هەمان شت بۆ داعش راستە، بۆچی عەرەبەكان سەركردایەتی گروپە تیرۆریستیەكان دەكەن؟
- بە راددەیەكی زۆر هۆكاری سەركردایەتی عەرەب بۆ هاوپەیمانی شۆڕشگێڕی جیهادی جیهانی بریتییە لە سروشتی رادیكاڵی ئیسلام لە كەنداوی عەرەبیدا. هەرچۆنێك بێت، نابێت زیادەڕەوی بكەین لە زەقی و زاڵی عەرەب لە جیهادی جیهانیدا. هاوپەیمانی شۆڕشگێری جیهادی جیهانی، بە چەشنی بزووتنەوەی شۆڕشگێڕی ئیسلامیستی جیهانی (ئیخوان موسلمین، حزب و تەحریری ئیسلامی)، بەڕاستی تۆڕێكی جیهانین لە نێو تۆڕەكاندا. بەو پێیە، دەبینین كە ئەمیری سەربازی لە نێو دەوڵەتی ئیسلامیدا بریتیە لە تیرۆریستیكی پێشووی قەوقازی و كەسێكی بە رەگەز چیچانی لە جۆرجیاوە، عومەر ئەلشیشانی، بوركان باتیراسشڤیلی. ئەوەی روونە، تاڵیبانی پاكستانی و ئەفغانستانی كە نزیكن لە ئەلقاعیدەوە، رێكخراوێكە سەركردایەتی ناكرێن لەلایەن عەرەبەوە، ئەمە ئەگەر باسی رێكخراوەكانی سەر بە ئەلقاعیدە لە مەغریب و قەڕنی ئەفریقی نەكەین.
• پێدەچێت رق و قینێكی زۆر هەبێت لە نێو وڵاتانی عەرەبیدا دژ بە دیموكراسی و رۆژئاوا. ئەم رقەش رۆژ بە رۆژ زیاتر دەبێت، دەمانەوێت پرسیاری ئەوە بكەین، بۆچی عەرەبەكان بەم راددەیە دژی رۆژئاوا و ئەمریكان؟
- پێموایە عەرەبەكان رقی خۆیان لەبەرامبەر هێزە ئیمپریالیەكانی رۆژئاوا لە كۆتایی سەدەی نۆزدە و سەرەتای سەدەی بیستدا گۆڕیوە بۆ رقلێبوونەوە لە ئەمریكا. رۆڵی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا وەك هێزێكی سوپەرپاوەری جیهانی دوای هەرەسهێنانی سۆڤیەت، تەركیزی كردە سەر سەرجەم ئەوانەی لە جیهاندا دژایەتی ئەمریكایان دەكرد. سیاسەتەكانی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا كە هەوڵیدا دیموكراسی لە عێراق و ئەفغانستاندا بنیات بنێت، بووە هۆی خراپتركردنی كێشەكە. پێویستە چالاكییەكانمان لەو وڵاتانەدا چڕ بكەینەوە بۆ ئەوەی سەركردەكانی وەك ئوسامە بن لادن بكوژین، لە رێی كۆكردنەوەی زانیاری هەواڵگری و ئۆپەراسیۆنی تایبەت و هەروەها لە رێگەی بەهێزكردنی سنوور و سیستمی كۆچبەران خۆمان و هاوپەیمان و شەریكەكانمان لە بری ئەوەی سەرقاڵ بین بە داگیركاری و بنیاتنانی نەتەوەوە. بەدڵنیاییەوە بوونی ئێمە بۆ ماوەیەكی دوور و درێژ و دەستێوەردانمان لەو كۆمەڵگەیانە و شێوە ژیانانەدا كە چەند سەدەیەك تەمەنیانە، بووە هۆی ئەوەی پتر عەرەب و موسڵمانەكانی دیكە تووڕەیی خۆیان ئاراستەی ئەمریكا بكەن. هەروەها پشتیوانی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكاش بۆ ئیسرائیل هۆكارێكی دیكەیە.
• هەندێ لە شارەزایان پێیانوایە هۆكاری پشت ژینگەی وڵاتە عەرەبییەكان بۆ ستراتیژیەتی رۆژئاوا دەگەڕێتەوە كە پشتیوانی رژێمە عەرەبییەكانیان دەكرد لە ناوچەكەدا. تا چ راددەیەك لەگەڵ ئەم بیرۆكەیەدا هاوڕایت؟
ئەمە هۆكارێكە، بەڵام هۆكارێكی زۆر گرنگ نییە. ئەگەر عەرەبەكان راستگۆ بوونایە لەگەڵ خۆیاندا، ئەوا دەبوو دان بەوەدا بنێن كە هەر رژێمێك كە بیانویستایە لە رابردوودا، یاخود لە داهاتوویەكی نزیكدا بنیاتی بنێن، ڕژێمێكی خۆسەپێن دەبوو. ئەوەی سەیر و سەمەرەیە لە ئێستادا ئەوەیە كە هاوكاری رۆژئاوا بۆ بنیاتنانی دیموكراسی لە جێی خۆسەپاندن لەلایەن زۆرێك لە عەرەبەكانەوە بەرهەڵستی دەكرێت. ئەمە سەرەڕای هاوكاریكردنیان لەلایەن ئەمریكاوە لە رابردوودا. هەروەها موسڵمانەكانی شوێنەكانی دیكەش دژی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا وەستاونەتەوە، ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا پشتیوانی لە موسڵمانە بۆسنییەكان كرد لە دژی میلۆسۆڤیج. هەرگیز ئەمریكا پشتیوانی رژێمەكەی ئەفغانستانی نەكرد، پێش دروستبوونی ئەلقاعیدە، لەگەڵ ئەوەشدا تاڵیبان داڵدەی ئەلقاعیدەی دا و بواری پێدا هێرش بكاتە سەر ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا و ئێستاش بەرهەڵستی ئەمریكا دەكات.