پڕۆفیسۆر ئان ئێس لوستیك، ئوستادی سیاسەتی بەراوردكاری و سیاسەتی نێودەوڵەتی و سیاسەتی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستە لە زانكۆی پەنسلڤانیا و تایبەتمەندە لەسەر كێشەكانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست. بۆ قسەكردن لەسەر ژینگەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست وەك ژینگەیەكی لەبار بۆ بەرهەمهێنانی تیرۆریستان و مەترسییەكانی تیرۆریستانی داعش و دروستبوونی گۆڕانكاری لە شەڕی دژەتیرۆردا، چەند پرسیاریكمان ئاراستەی پڕۆفیسۆر ئان لوستیك كردو بەمجۆرە وەڵامی پرسیارەكانی گوڵانی دایەوە.

* هەتا ئێستاش ئیشكالیەتێك لەسەر پێناسەی تیرۆر لەسەر ئاستی جیهان بوونی هەیە، ئایا تا چەند ئەم ئیشكالیەتە لە شەڕی دژە تیرۆردا هۆكارێكی نەرێنی بووە؟
- لە 2001ـەوە تا ئێستاش تەواوی بیرۆكەی شەڕی تیرۆر، یاخود شەڕی دژە تیرۆر، راشكاوانە نەبووە. تیرۆر بە واتای توندوتیژیی كوێرانە دژی كەسانی ناشەڕوان بۆ تێكدانی ئارامی، یاخود ترساندن و تۆقاندنی دانیشتووانە، ئەم كارەش هەم تاكتیكە و هەم نیشانەیە، واتە خۆی لە خۆیدا دوژمنێك نیە لەبەرچاو بێت. هەربۆیە بەرەنگاربوونەوەی تیرۆر وەك شێرپەنجە شتێكی مەنتیقی و مانادارە، بە هەمان شێوە بەرەنگاربوونەوەی مەلاریاش، بەڵام بەرەنگاربوونەوەی شەكەتی یاخود تا، یان ئازارێكی كاتی، شتێكی بێمانایە. كاردانەوەی دژ بە رووداوەكانی 11/9 بە شێوەیەكی كاریگەر بووە هۆی تێكشكاندنی ئەلقاعیدە كە هێزێكی رێكخراوی جیهانی بوو، هەروەها ئەنجامدانی چالاكییەكی هەواڵگری بەربڵاو بووە هۆی رێگریكردن لە روودانی چەندین هێرش، كە ئەگەر وا نەبوایە روویان دەدا. بەڵام زۆر خراپ ئیدارەی ئەم هەوڵانە كرا و زۆر بە زەقی بۆ مەبەست و مەرامی سیاسی بەكار هێنران، كە شایستەی ئەوە نەبوون ئەم هەموو باجەیان لە پێناودا بدرێن، وەك شەڕەكانی عێراق و ئەفغانستان و دەرئەنجامەكانیان و بەهەدەردانی سەرچاوەگەلێكی زۆر لە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا، سەرەڕای پێشێلكردنی ئازادییە مەدەنییەكان. هەروەها سەرجەم جۆرەكانی تاوان و لە نێویاندا توندوتیژی تیرۆریستان بەردەوام بوو.
* دوای هێرشی ئەلقاعیدە ستراتیژیەتێكی سەركەتوو لەشەڕی دژەتیرۆر پیادە نەكرا، تیرۆریستیش زیاتر پەرەی سەند، ئایا تاچەند لە ئێستادا جیهان پێویستی بە ستراتیژیەتێك لە شەڕی دژە تیرۆر هەیە؟
- پێش هێرشكردنە سەر ئەمریكاش ئەلقاعیدە بوونی هەبوو. ئەو كاتە مەترسیدار بوو بۆ رۆژئاوا كە ستراتیژیەتی هێرشكردنە سەر دوژمنە دوورەكانی تەبەنی كرد، چونكە هێرشكردنە سەر رژێمە مەحەلییەكان زۆر دژوار بوو. ئێستا كە رژێمە مەحەلییەكان لاوازن، و گەشەكردنی بەربەرییانەی داعش -كە لە ئەلقاعیدەوە گەشەی كردووە-، ئیستیغلالی ئەو واقیعەی كردووە. بەدڵنیاییەوە ئەمە مەترسییەكی بەپەلەتر و گەورەترە بۆ سەر سیستمی سیاسی لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، بەڵام پیشتر ئەو سیستمە لاواز ببوو. ئێستاش لە هەرەسدایە، لە كۆتاییدا چارەسەركردنی مەترسییەكانی داعش بەوە نابێت لە رووی سەربازییەوە تێكبشكێنرێت، بەڵكو بە دروستبوونی ئایدیا و دڵسۆزی و سەركردەگەلێكی سیاسی دەبێت كە بتوانن دووبارە پانتایی سیاسی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست دابڕێژنەوە. لە هەل و مەرجی راست و دروستدا هەڕەشەگەلی وەك ئەوەی لەلایەن داعشەوە سەرچاوە دەگرێت، بۆی هەیە ببێتە هۆی هاندانی بەرەوپێشچوونی سیاسی. بەڵام ئەگەر ئەوە روونەدات، داعشیش سەركەوتوو بوو لە چەسپاندنی پایەكانی خۆی، ئەوا لە كۆتاییدا هێرش دەكاتە سەر رۆژئاوا و لەگەڵ ئەو هەموو جەنگاوەرە دەرەكییەی لە ریزەكانیدایە كە لە رۆژئاواوە هاتوون، ئەوا دەبێتە دوژمنێكی مەترسیدارتر لە ئەلقاعیدە. ئەوەی پەیوەندی بە ستراتیژیەتی دژەتیرۆرەوە هەبێت، ئەوە لە راستیدا داعش نییە كە ئەو ستراتیژیەتەی گۆڕیوە، بەڵكو كارەساتی شەڕی عێراقە ئەو دەرئەنجامەی لێكەوتۆتەوە. ئێستا حەزەرێكی زیاتر دەبینین بۆ ئەوەی لەسەر بنەمای جەختكردنەوە لە فرەلایەنی و خستنەگەڕی چەند هێزێكی رێكخراوە و كار و كردەوەی هەماهەنگیكراو دەستێوەردانی دەرەكی بكرێت، نەك لەسەر بنەمای داگیركاری لە رێی بەكارهێنانی تاساناندن و ترساندن بۆ تێكشكاندنی هەڕەشەیەك.
* بەڵام ئەو كارانەی داعش ئەنجامیان دەدات، لەسەر بنەمای دەقە ئایینییەكان پاكانەی بۆ دەكات، ئایا تاچەند داعش توانیویەتی بۆ رەفتارەكانی ئایین ئیستیغلال بكات؟
- من نازانم چ بنەمایەكی ئیسلامی داوای سەربڕین و ئەشكەنجەدان و دلڕەقییە لە وەسف نەهاتووەكانی دیكەی داعش دەكات، بەڵام كاركردن وەك ئەوەی بنەما ئایینییەكان سەرمەشقی كردەوە تیرۆریستییە بەربەریەكان بن، مەسەلەیەكە لەلایەن شوێنكەتووانی هەموو باوەڕە ئایینییەكانەوە ئەنجام دەدرێت، تیرۆریستیە تامیلیە هیندۆسەكان، تیرۆریستانی دەوڵەتی سریلانكی بودی، تیرۆریستە مەسیحییە ئەرسۆدۆكسییە سربییەكان، تیرۆریستیە مەسیحی و نەریتگەرا هۆتۆییەكان، تیرۆریستەكانی ئیسڕائیلی-جوولەكەكان، و ...هتد.
* باسی ئەوەت كرد كە خەڵكانێكی زۆر لە رۆژ ئاوا و ناوچەكانی جیهان چوونە ریزی تیرۆریستانەوە، بەڵام سەركردایەتی ئەو رێكخراوانە زۆربەیان عەرەبن، چ بۆچوونێكتان لەسەر ئەو بابەتە هەیە؟
- من گومانم هەیە لەوەی هەمیشە حاڵەتەكە بەم شێوەیە بێت. توركەكان مشت و مڕی ئەوە دەكەن كە هەندێ لە سەركردە تیرۆریستیەكان كورد بوون، بۆی هەیە ڕووسیەكان ئاماژە بە چیچانییەكان بكەن، دەكرێت سربەكان ئاماژە بە ئەلبانییەكان بكەن. بەڵام یەكێك لەو ئیمتیازاتەی عەرەبەكان هەیانە لە ململانێكردنیاندا بۆ پۆستی سەركردایەتی گرووپە ئیسلامییەكان بریتیە لە شارەزاییان لە زمانی عەرەبی، كە ئامرازی سرووشتی پەیوەندیكردنە و زمانی هاوبەشە (بەلای كەمەوە زمانی قورئان و شەریعەیە). هۆكارێكی دیكە، كە ئەمەیان لە پەیوەندی بە ئوسامە بن لادنەوە روونە، ئەگەرچی تەنها ئەو ناگرێتەوە، بریتییە لە سامانی نەوتی عەرەب كە بواری داوە بۆ ژمارەیەكی زۆر لە عەرەبەكان بۆ ئەوەی خۆیان بۆ پۆستی سەركردایەتی بخەنەڕوو، كە ئەمەش پاڵپشتی بە ئەندازەیەكی زۆر داهات دەكرێت. لە كۆتاییدا كێشەی فەلەستین، كێشەیەكی عەرەبییە و بە شێوەیەكی كارا خراوەتەگەڕ بۆ بەرجەستەكردنی سەركوتكاری و ناعەدالەتی ئەنجام دراو لەلایەن رۆژئاواوە دژ بە موسڵمانان بە شێوەیەكی گشتی. هەندێ لە چالاكان و تیوریزەكارە سەرەكییەكان لە زۆرێك لە رێكخراوەكاندا كەسانی فەلەستینی بوون.
* لە وەڵامەی تۆ ئەوە دەردەكەوێت عەرەب لەبەر چەندین هۆكار رقی زیاتری بەرامبەر رۆژئاوا هەبێت، ئایا ئەم لایەنە تاچەند لەم بوارەدا رۆڵی گێڕاوە؟
- بە دڵنیاییەوە دەكرێت زۆرێك لەو بێزاری و بێمتمانەییەی لە ئاست ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا و بەریتانیادا هەیە، بگەڕێندرێتەوە بۆ سیاسەتی ئەو وڵاتانە لە ئاست ئەردەن و ئێرانی پەهلەوی و ئێرانی ئێستا و عێراقی بەعسی و لیبیا و میسر و عەرەبستانی سعودیە و مەغریب و وڵاتانی دیكەی موسڵمانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، كە تێیدا هەردوو هێزە مەزنەكە پشتیوانییان لە دیكتاتۆرەكان كرد، ئەو دیكتاتۆرانەی خەڵكی خۆیان ئیستیغلال دەكرد و سەركوتیان دەكردن. پێموایە سەرۆك ئۆباما هەوڵیدا خۆی لەوە بەدوور بگرێت، بەڵام ئاڵۆزییەكانی ناوچەكە كارێكی كرد گرتنەبەری ئەو رەوتە بێ پەراوێزخستن و نائومێدكردنی گرووپگەلێكی زۆر لە مەحاڵەوە نزیك بێت، بەتایبەتی بە رەچاوكردنی دۆخی سیاسی ناوخۆیی لە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا، ئەو رەوشە بە راددەیەكی گەورە توانای مانۆڕكردنی ئەمریكای لە ناوچەكەدا سنووردار كرد.