پڕۆفیسۆر پیتەر كراوس ئوستادی زانستی سیاسەتە لە زانكۆی بۆستن و پسپۆڕ و تایبەتمەندە لە ئاسایشی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكان و چارەسەركردنی كێشە و ناكۆكییەكان. بۆ قسەكردن لەسەر رەوشی نالەباری عێراق و ناوچەكە و شەڕی هێزی پێشمەرگەی كوردستان لەگەڵ تیرۆریستانی دەوڵەتی ئیسلامی داعش و هەوڵە نێودەوڵەتییەكان بۆ پشتگیریی هێزی پێشمەرگەو هەرێمی كوردستان لەم شەڕەداو ئەگەری فراوانبوونی ئەم شەڕە و هەڵوێستی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی لە رووبەڕووبوونەوەی داعش لە سوریا و عێراق، ئەم وتوێژەمان لەگەڵ پڕۆفیسۆر پیتەر كراوس ئەنجامداو بەمجۆرە رای خۆی بۆ گوڵان دەربڕی.

* شەڕكردن لەگەڵ تیرۆریستانی داعش سوریا و عێراقی گرتۆتەوە و لە ئێستادا لە نێوان هەولێر و بەغدا هاوكاری هەیە بۆ ئەوەی شەڕی داعش لە عێراقدا بكەن، بەڵام ئایا نەتەوە یەكگرتووەكان هەوڵی ئەوە دەدات كە هاوكاری لەگەڵ رژێمەكەی (دیمەشق)دا بكات بۆ ئەوەی بەرەنگاری داعش ببنەوە؟
- ئاشكرایە ئەنجومەنی ئاسایش پێشتر هەوڵیدا دەستێوەردان لە سوریا بكات، بەڵام تا راددەیەك چین و هەروەها بە راددەیەكی گەورەتریش رووسیا رێگرییان لێكرد، لەبەر ئەوەی ئەگەری ئەوە هەبوو رژێمەكەی ئەسەد بكاتە ئامانج. ئەوەی پەیوەندی بە پرسیارەكەی ئێوەوە هەبێت دەربارەی بەدواداچوونی داعش، ئەوا لە لایەكەوە ئەگەرێكی زۆر هەیە، لەبەر ئەوەی داعش دوژمنی ئەسەدە، ئەگەرچی ئەو راستەوخۆ نەكەوتۆتە رووبەڕووبوونەوەیان بە چەشنی گروپەكانی دیكە، بەڵام بە دڵنیاییەوە نیگەرانە لەبارەی داعشەوە، چونكە داعش دەست بەسەر بنكەیەكی ئاسمانیدا گرت لە سوریا، بۆیە پێموایە ئەگەرێكی زۆر هەیە كە ئەگەر هاتوو ئەمریكا و رووسیا و هێزە مەزنەكانی دیكە لە نێو ئەنجومەنی ئاسایشدا بیانەوێت كارێك بكەن، ئەوا بۆی هەیە بتوانن بگەنە بڕیارێك لەبارەی داعشەوە لە سوریا. بەربەستی سەرەكی ئەوە نییە ئایا وڵاتان ڤیتۆی دەكەن، پرسیارەكە ئەوەیە: ئایا ئەمریكا و هێزە رۆژئاواییەكان دەتوانن متمانە بە كاركردن لەگەڵ رژێمەكەی ئەسەد بكەن، ئیدی بە شێوەیەكی راستەوخۆ بێت، یان ناڕاستەوخۆ؟ مەرج نییە ئەمە لە مەودای كورتدا رووبدات. بەڵام پێموایە ئەمە پرسێكە لە سەر ئاستە باڵاكان لە ئەمریكا و لە ئیدارەی ئۆباما و لە ئەوروپای رۆژئاوادا باسی لێوە كراوە. چونكە دەزانن ئەگەر تەنانەت بتوانن بە هاوكاری پێشمەرگە و سوپای عێراق داعش لە عێراقدا پاشەكشە پێبكەن، ئەوا ناتوانن لە ماوەیەكی كورتدا داعش لە ناو ببەن، ئەگەر كار لەگەڵ رژێمەكەی ئەسەد نەكەن و هاوكاری لەگەڵدا نەكەن.
* چاودێران پێیانوایە شكستهێنان بە داعش تەنها بە رێكاری سەربازی نابێت، بەڵكو مامەڵەكردن لەگەڵ گرووپە جیاوازەكانی عێراق و سوریاش دەگرێتەوە، بەتایبەتی لەگەڵ عەرەبە سوننەكاندا كە راستەوخۆ هاوكاری داعش دەكەن، ئایا پێویستە چی بكرێت بۆ ئەوەی شەڕ لەگەڵ داعشدا بكەن، یان لانیكەم پاڵپشتییان نەكەن؟
- ئەمە خاڵێكی زۆر گرنگە، بە داخەوە داهات و چەك و ژمارەی داعش ئەوەندە زیادی كردووە كە ئەگەر بخوازرێت ئەم ڕێكخراوە لاواز بكرێت، ئەوا پێویستە وڵاتان شەڕی داعش بكەن و توانای سەربازییان لاواز بكەن و لە شارەكانی وەك موسڵ و رقە و شوێنەكانی دیكە دەریان بكەن، بۆ ئەوەی لە كۆتاییدا لەناویان ببەن. ئەوەی دەقاودەق گرنگترە، هەروەك ئێوە ئاماژەی پێدەكەن، داعش گروپێكی سەد هەزار كەسی نییە، بەڵام بە سەدان هەزار كەس هەن كە ئەوان كۆنترۆڵیان كردوون و بە راددەی جیاواز پشتیوانییان لێدەكەن، هەر بۆنموونە لە كۆنتڕۆڵكردنی رقە لە رۆژهەڵاتی سوریا بینیمان. هۆكاری ئەوەش دەقاودەق ئەوەیە كە خەڵكی سوننە هەست دەكەن پەراوێز خراون لەلایەن حكومەتەوە لە سوریا بێت، یان لە عێراق و پێیانوایە نە مافی یەكسانیان هەیە و نە دەسەڵاتی یەكسانیشیان هەیە، ئەگەرچی عەرەبی سوننە زۆرینەن لە سوریا، بەڵام ئاشكرایە دەسەڵاتێكی زۆریان نییە لە رژێمەكەی ئەسەددا. لە عێراقدا سوننەكان بە دڵنیاییەوە زۆرینە نین، بەڵام كەمینەیەكی گرنگن و لە سەردەمی سەددام وڵاتیان بەڕێوە دەبرد، لە سایەی مالیكیدا دەسەڵاتێكی سیاسیی زۆر، یان سەنگێكی ئابووری زۆریان نەبووە. لەبەر ئەوە تا راددەیەك پشتیوانی نەرمیان لە داعش، یان بەلای كەمەوە بەرهەڵستی نەكردنی سەرسەختانەیان بۆ ئەو پەراوێزكردنە سیاسییە و تووڕەیی لە حكومەت دەگەڕێتەوە. ئەوەی پەیوەست بێت بە رێگەی رووبەڕووبوونەوەیان لە عێراقدا لە ئێستادا، ئەوا گرنگترین چیرۆك بریتییە لە حەیدەر عەبادی كە راسپێردراوە بۆ پێكهێنانی حكومەت و پێویستە كاری سەخت بكات بۆ ئەوەی وا لە عەرەبی سوننە بكات كە هەست بكەن بەشێكن لە وڵاتەكە، نەك بە شێوەیەكی رواڵەتی، بەڵكو بە شێوەیەكی گرنگ، بە چەشنێك بتوانن بەشێكی سەرەكی بن لە دەسەڵاتی سیاسی و ئابووری لە حكومەتی عێراقی، كەی ئەمە روودەدات؟ دیار نییە و كارێكی زەحمەتە، بەڵام پێموایە دەكرێت روو بدات، ئەمە دەبێتە ئاماژەیەك بۆ زۆرێك لە عەرەبە سوننەكان كە بزانن بە چەشنی سەردەمی مالیكی پەراوێز نەخراون و سوننە شوێنی خۆی هەیە و بەرژەوەندییان لە بەرەوپێشچوونی حكومەتدا هەیە، ئەوكات پەنا نابەنە بەر گرووپێكی وەك داعش، بۆیە پێویستە بەدیلێك هەبێت بۆ ئەوەی خەڵك هەست بە ئومێدێك بكات بۆ ئەنجامدانی ئەو كارانەی دەیەوێت بیانكات، وەك پەروەردەكردنی خێزانەكەی لە كەشێكی سەلامەت و گەشەكردوودا، بەڵام نەك بە شێوەیەك كە هەست بكەن جیاكارییان دژ دەكرێت. باوەڕم وایە دەكرێت ئەمە لە عێراق رووبدات، بەڵام زەحمەتترە لە سوریادا رووبدات. ئەگەر بمانەوێت بە شێوەیەكی ئاشتییانە و دادپەروەرانە شەڕی ناوخۆی سوریا كۆتایی پێبێت، ئەوا دەبێت حكومەت عەرەبی سوننە لە خۆبگرێت. كەواتە بە بۆچوونی من چارەسەرەكە بۆ هەر دوو لایان یەك شتە. بەڵام لە عێراقدا بەلای كەمەوە دەكرێت لە مەودای كورتدا هەنگاوی گرنگ هەڵبگیرێت، بەڵام لە سوریا پێناچێت رژێمەكەی ئەسەد لە مەودای كورتدا هەنگاوێك بنێت و ئاشكرایە كە ئامادە نییە سازش بۆ دانیشتووانی سوننە بكات، لەبەر ئەوە باوەڕم وا نییە بەم نزیكانە ئەمە لە ئاسۆدا دەركەوێت .
* گرنگترین هاوپەیمانی ئەمریكا لەسەر ئەرزی واقیع بۆ شەڕكردن لە دژی داعش بریتییە لە هێزەكانی پێشمەرگەی كوردستان، ئەویش لە رێی ئەو ئۆپەراسیۆنە هاوبەشانەوە بوو كە بەم دواییە ئەنجام دران و ئەمریكاش دركی بەوە كرد كە پێشمەرگە ئەو هێزەیە كە دەتوانێت داعش تێكبشكێنێت، پرسیارەكە ئەوەیە: تا چ راددەیەك پێویستە جیهان پشتیوانی پێشمەرگە بكات؟ ئایا پێویست ناكات بۆ سنوورداركردنی داعش لە رووی چەكەوە هاوكاری پێشمەرگە بن، چونكە ئێمە دەزانین چەندەها كەسی هەڵگری پاسپۆرتی ئەوروپی و ئەمریكی لە ڕیزەكانی داعشدا هەن و ئەگەری ئەوە هەیە بگەڕێنەوە بۆ وڵاتەكانیان و ئەمنییەتی وڵاتانی خۆیشیان تێكبدەن؟
- داعش ئەوەندە بەهێز بووە و ئەوەندە خاكی كۆنتڕۆڵ كردووە، كە پێویستی بە ژمارەیەك سەربازی باش راهێنراو هەیە بۆ ئەوەی پاشەكشەیان پێبكات. بەلای كەمەوە لە ئێستادا ئەمریكا و هێزە دەرەكییەكان باسی بڵاوكردنەوەی ژمارەیەكی زۆری هێزی زەمینی ناكەن بۆ شەڕكردن لە دژی داعش. بەڵام رەنگە هێرشی ئاسمانی چڕتر بكرێتەوە، لە مەودایەكی سنوورداردا رەنگە هێزی ئەمریكی رەوانە بكرێت و ئینجا شەراكەت بكرێت لەگەڵ هێزەكانی زەمیندا كە دوو هێزی پەیوەندیدار لەم رووەوە بریتین لە هێزەكانی پێشمەرگە و سوپای عێراق. نیگەرانییەكە ئەوەیە ئایا پێشمەرگە وەك پێویست راهێنانیان پێكراوە و وەك پێویست ئەزموونیان هەیە، یان بە چەشنی ساڵانی هەشتاكان و نەوەتەكان لە شەڕكردنیان لە دژی رژێمەكەی سەددام بەردەوامن؟ رەنگە هۆكاری ئەوەی كە لە سەرەتادا داعش ئەو ناوچانەی لە دەستی پێشمەرگە دەرهێنا، ئەوە بوو ئەم شەڕە بۆ پێشمەرگە تازە بوو، بەڵام دوای ماوەیەك كە داعش هێرشی كرد، ئەوا پێشمەرگە ئەدایەكی زۆر باشتری هەبوو. هەروەها هەندێ كەس پێیانوایە كە روون نییە دەقاودەق چەكی پێشمەرگە چۆنە، چونكە سەركردەكانیان داوای لە ئەمریكا و وڵاتانی دیكە كرد كە زەخیرەی زیاتر و چەكی قورستریان پێبدەن، بە دڵنیاییەوە داعش چەكی قورستری هەیە كە لە سوپای عێراقەوە دەستی كەوتووە، وەك رۆكێت و تۆپ و هەمڤی، روونە پێشمەرگە لە هەفتەكانی رابردوودا ئیرادە و توانای خۆی پیشاندا بۆ شەڕكردن لە دژی داعش و پاشەكشەپێكردنیان لە هەندێ ناوچە، لەم رووەوە بۆ من جێی سەرسوڕمان نابێت كە ئەمریكا و هێزە رۆژئاواییەكانی دیكە بە شێوەیەكی چڕتر پێشمەرگە پڕچەك بكەن.
* جگە لە كوردستان، شەڕی داعش لە بەشەكانی دیكەی عێراقدا مۆركێكی تایفەگەری وەرگرتووە، چونكە شیعەكان پاڵپشتی حكومەت دەكەن و سوننەكانیش پشتیوانی داعش دەكەن، ئەمەش مایەی نیگەرانییە و بە هەزاران خەڵكی مەدەنییان لە یەكتری كوشتووە، ئایا چۆن دەكرێت ئەم شەڕە خوێناویە بگۆڕێت بە هاوپەیمانێتی و بەرەنگاربوونەوەی داعش؟ ئایا پێتوایە ئەمە شتێكی مومكینە؟
- دەكرێت، بەڵام دەبێت جەمسەرگیرییەكە بگۆڕێت بۆ ئەوەی هاوكاری خەڵكەكە بكەیت، تاوەكو گرووپە ئیتنییەكانی دیكە لەبەرچاو بگرن، بەداخەوە كاتێك شەڕێكی خوێناوی ئاوا لەئارادا بێت كە خەڵكانی رادیكاڵ لەسەر بنەمای ئیتنی و تایفەگەری شەڕ دەكەن، ئەوا ئەو شەڕە خەڵكەكە لێك دوورتر دەخاتەوە و بەداخەوە ئەو جیاوازییانەش قووڵتر دەكاتەوە. ئەگەر لە نەخشەی ساڵی 2003ی بەغدا بڕوانن، دەبینن ئەوا سوننە و شیعەكان پێكەوە دەژیان و هاوسەرگیریان لەگەڵ یەكدا دەكرد و مەسەلەكە ئەوە نەبوو كە بە هەزاران ساڵ ئەو خەڵكانە رۆژانە رقیان لە یەكتری بووە، بەدڵنیاییەوە هەندێ گرژی ئیتنی هەبووە، بەڵام مەسەلەكە هەر ئەوە نەبوو كە هەمووان رقیان لە یەكتر بێت. ئەوەی روودەدات ئەوەیە كە داعش بە چەشنی رێكخراوی پێش خۆی واتە ئەلقاعیدە هێرش دەكات و هەندێ گرووپی شیعەش هەن كە لە سەر بنەمای ئیتنی هێرش دەكەنە سەر خەڵكانی سوننە و بۆردومانیان دەكەن، بۆیە خەڵكی روودەكەنە ئەو ناوچانەی كە هەمەڕەنگن كە هەموویان سوننە، یان هەموویان شیعەن، ئەمە بە مانای ئەوە نایەت كە هەر یەكەیان رقیان لەوی دیكەیانە، بەڵكو بۆ پاراستنی سەلامەتی خۆیانە لەبەر ئەوەی خەڵكانی دیكە لەسەر ئەو بنەمایە كوشتار دەكەن. كێشەكە ئەوەیە تاوەكو ئەم رەوشە خراپتر بێت، ئەوا زیاتر خزم و باوك و خوشك لە دەست دەدەن و لەلایەن گرووپە ئیتنییەكانی دیكە دەكوژرێن، ئەمەش گرژی و رق و قین قووڵتر دەكاتەوە. ئەگەر بخوازن لە ئایندەدا عێراق بە یەكگرتوویی بمێنێتەوە، ئەوا دەبێت كورد و شیعە و سوننە بتوانن شان بە شانی یەكتر بژین. روودانی ئەمەش كارێكی زەحمەتە، لە كاتێكدا ئەم شەڕە دڵڕەقییە لەئارادایە و لە سەر ئەم ئاستەش كوشتار بەربڵاوە. لە كۆتاییدا ئەوەی پێویستە ئەوەیە رزگار بن لەو گروپە تیرۆریستییە كە داعشە، عێراق پێویستی بە بنیاتنانی ئایندەیەكی سیاسی سەقامگیرتر هەیە كە خەڵكی بەرژەوەندییان تێیدا هەبێت، ئەو كاتە سارێژبوونەوە و ئاشتەوایی لە نێوان پێكهاتەكاندا دروست دەبێت، هەرچەندە زۆر زەحمەتە ئەمەش بە راددەیەكی گەورە روو بدات، لە كاتێكدا شەڕێكی دڵڕەقانە هەیە و هەست و سۆزەكان جۆش دراون و رۆژانەش خەڵك دەكوژرێت.
* سەرتاسەری جیهان چاوەڕوانی ئەوەیە حكومەتی هاوپەیمانێتی لەلایەن (حەیدەر عەبادی)یەوە پێكبهێنرێت، ئێمە دەزانین ئەم دۆخەی ئێستای عێراق دەرئەنجامی سیاسەتە خراپەكانی مالیكیە لە ماوەی هەشت ساڵی رابردوودا.پرسیارەكە ئەوەیە: ئایا تا چ راددەیەك پێویستە فشار بخرێتەسەر حكومەتی عێراق، یان حەیدەر عەبادی كە راسپێردراوە بۆ پێكهێنانی حكومەت بۆ ئەوەی بەدەم داواكارییەكانی كورد و سوننەكانەوە بێت؟
- بەڵێ زۆر گرنگە فشار بخرێتە سەر عەبادی بۆ ئەوەی بەم ئاراستەیەدا كاربكات، بەڵام روونترین و كاریگەرترین فشار لە ئەمریكاوە، یان هێزە دەرەكیەكانەوە سەرچاوە ناگرێت، بەڵكو لەسەر ئەرزی واقیعەوە دێت. من ئومێد دەكەم عەبادی ئەو بارودۆخەی چەند ساڵی رابردوو بەتایبەتی چەند مانگی رابردوو وەك من ببینێت، كە ئەگەری ئەوە هەیە عێراق پارچە پارچە بێت، ئەوەش بە زۆری هۆكارەكەی بۆ سیاسەتی رەق و پەراوێزخستنی سوننە لە لایەن كەسی پێش عەبادی واتە مالیكی دەگەڕێتەوە، بۆیە پێویستە عەبادی بە بێ فشاری دەرەكی حكومەتێك پێكبهێنێت كە سوننەكان و كوردیش بەرژەوەندییان تێیدا هەبێت و لەگەڵ گروپە ئیتنییە جیاوازەكاندا لە حكومەتی بەغدا پەیوەندی باشی هەبێت، ئەمە ئەگەر بیەوێ عێراق بە یەكگرتوویی بمێنێتەوە و ببێتە وڵاتێكی سەقامگیر و گەشەكردوو كە بەرەوپێشەوە بچێت. ئومێدەكە ئەوەیە پێویستی بە هێزی دەرەكی نەبێت بۆ ئەوەی ئەو رێگەیەی پیشان بدات، دەنا دەكرێ ئەمریكا و نەتەوە یەكگرتووەكان و هێزەكانی دیكە پاڵنەری ئەوە بۆ عێراق دروست بكەن كە دارایی دابین بكرێت بۆ ئاوارەكان لە كوردستان و شوێنەكانی دیكە بۆ ئەوەی یارمەتییان بدەن و هاوكار بن لە مەشقپێكردنی سوپای عێراق و هێزە تایبەتییەكان، پێموایە ئەو پاڵنەرانە دەتوانن فشاری لەسەر دروست بكەن، بۆ ئەوەی بە ئاراستەی راست و دروستدا هەنگاو بنێت، ئەگەر درك بە ئەمانە نەكات، ئەوا بەداخەوە بارودۆخەكە باشتر نابێت.