لە هەفتەی رابردوو رەجەب تەیب ئەردۆگان وەك یەكەمین سەرۆك كۆماری هەڵبژێردراو لە مێژووی كۆماری توركیادا سوێندی یاسایی خواردو هەروەها دەستی لە سەرۆكایەتی پارتی دادو گەشەپێدان هەڵگرت و ئەحمەد داودئۆغلۆ وەزیری پێشووی دەرەوەی توركیا سەرۆكایەتی پارتی داد و گەشەپێدانی پێسپێردراو لە هەمانكاتیشدا هەر لە كۆبوونەوەكەی پارتی داد و گەشەپێدان كاندید كرا بۆ پۆستی سەرۆك وەزیران، ئەم رووداوەی توركیا كە هەنگاوی یەكەمە بۆ گۆڕینی سیستمی سیاسی توركیا لە سیستمی پەرلەمانییەوە بۆ سیستمی سەرۆكایەتی، یان نیمچە سەرۆكایەتی بە وەرچەرخانێكی گرنگ لە سیاسەتی توركیا دادەنرێت، لەبەر ئەوەی پێشتر دەسەڵاتی سەرۆك كۆمار دەسەڵاتێكی رەمزی و تەشریفاتی بووە، بەڵام لە ئێستادا و دوای ئەوەی سەرۆك كۆمار لەلایەن گەلەوە راستەوخۆ هەڵبژێردرا، سیستمە سیاسییەكە گۆڕانكاری بەسەردا دێت. بۆ قسەكردن لەسەر رەوشی سیاسیی تازەی توركیا، ئەم وتووێژەمان لەگەڵ سامی كۆهین رۆژنامەنووس و ستووننووسی بەناوبانگی رۆژنامەی میللیەتی توركی ئەنجامدا و بەمجۆرە شرۆڤەی ئەو بارودۆخەی بۆ گوڵان كرد.

* دوای ئەوەی ئەردۆغان وەك یەكەمین سەرۆكی راستەوخۆ هەڵبژێردراو لەلایەن گەلەوە لە بەردەم پەرلەماندا سوێندی خوارد و سیستمی سیاسی توركیا لە سەرۆكایەتیەوە گۆڕدرا بۆ پەرلەمانی، ئایا تا چ راددەیەك ئەردۆغان لەو پۆستەدا گۆڕانكاری لە توركیادا دروست دەكات؟
- بۆ ماوەیەكی زۆر بوو بەڕێز ئەردۆغان ئەمەی دەویست و پشتیوانی ئەم سیستمەی كرد و خوازیاری ئەم گۆڕانكارییە بوو. بە دڵنیاییەوە لەو كاتەوەی كۆماری توركیا نوێ دامەزراوە، پێڕەوی سیستمی پەرلەمانی كراوە، وەك پێشتریش بینیومانە لە چوارچێوەی سیستمی پەرلەمانیدا سەرۆك كۆمار دەسەڵاتێكی زۆر سنوورداری هەبووە و زیاتر وەك كەسایەتیەكی رەمزی بووەو بەپێی دەستووری توركیاش نەدەبوو سەر بە هیچ پارتێكی سیاسی بێت و لە سەرووی سیاسەتی رۆژانەوە بێت. دەسەڵاتی كردەییش لەدەستی حكومەت، یان لە دەستی دەسەڵاتی جێبەجێكردندا بوو، سەرۆكی دەسەڵاتی جێبەجێكردن، سەرۆك وەزیران بوو، ئەمە سیستمەكە بوو، بە چەشنی زۆرێك لە وڵاتانی ئەورووپی ئەمە بۆ چەندین دەیە لە ئارادا بوو. بەڵام ماوەیەكی زۆرە بەڕێز ئەردۆغان دەیوست گۆڕانكاری لەو سیستمەدا بكات. ئەو دوو شتی ویست، یەكەمیان: راستەوخۆ سەرۆك لەلایەن خەڵكەوە هەڵبژێردرێت، لە بری ئەوەی لەلایەن پەرلەمانەوە بێت. دووەمیان ئەوەبوو سەرۆك كۆمار دەسەڵاتی هەبێت و تەنها رەمزی نەبێت، بۆ نموونە، بە چەشنی فەڕەنسا و ئەمریكا و هەندێ وڵاتی ئەمریكای لاتین كە سەرۆك دەسەڵاتی زیاتری هەبێت و ماف و دەسەڵاتی جێبەجێكردنی هەبێت. مەسەلەی یەكەمیان هاتەدی، چونكە بۆ ئەوەی گۆڕانكاری پێویست لە یاساكاندا دروست بێت، پێویست بوو كە سەرۆك ڕاستەوخۆ لەلایەن خەڵكەوە هەڵبژێردرێت، ئەوە ئەنجام درا و بەڕێز ئەردۆغان هەڵبژاردنەكەی بردەوە و شكستی بە ركابەرەكانی هێنا كە دوو كاندید بوون. پرسی دووەم ئەوەیە كە ئەو بە ئاشكرا و لە ناو خەڵكدا وتوویەتی كە نایەوێت وەك سەرۆكەكانی پێش خۆی بێت و دەیەوێت چەند دەسەڵاتێكی دیاریكراو بەكار بهێنێت، بۆ ئەوەی توركیا بەرەو ئایندەی باشتر ئاراستە بكات. بە دڵنیاییەوە هێشتا حكومەت دەمێنێت، بەڵام – هەروەك خۆی وتی- ئەو دەستەوەستان دانانیشێت لە كۆشكی سەرۆكایەتیدا و تەنها كەسایەتییەكی رەمزی بێت. ئەمەش مشت و مڕێكی زۆری لە توركیادا دروست كردووە، لەبارەی ئەوەی ئایا بەڕێز ئەرۆدغان دەسەڵاتی زیاتر بەكار دەهێنێت، دەسەڵاتێك كە دەستوور پێی نەداوە؟ چونكە دەستووری ئێستای توركیا لەسەر بنەمای ئەوەیە كە سیستمە سیاسییەكە سیستمێكی پەرلەمانی بێت و، سەرۆك وەزیران بەرپرسی دەسەڵاتی جێبەجێكردن بێت و، حكومەت حوكمڕانی وڵاتەكە بكات. لێرەوە بۆ ئەوەی سەرۆك دەسەڵاتی تایبەتی هەبێت، دەبێت دەستوور هەموار بكرێتەوە و هەمواركردنەوەی دەستووریش زۆرینەی دوو لەسەر سێی دەوێت و هێشتا ئاك پارتی ئەو زۆرینەیەی نییە، بۆیە لە ئێستاوە بەڕێز ئەردۆگان خۆی بە هەڵبژاردنەكانی داهاتوو ئامادە دەكات كە ساڵی داهاتوو لە حوزەیراندا ئەنجام دەدرێت، هەربۆیە ئەوەی ئێستا بەڕێز ئەردۆغان پلانی بۆ دادەنێت كە بریتییە لە بردنەوەی زۆرینەیەكی بەهێز لەو هەڵبژاردنانەدا، ئەو توانی لە هەڵبژاردنی سەرۆكایەتیدا سەركەوتوو بێت و توانی زۆرینەیەكی تۆكمە لە سەرەتای ئەمساڵەوە بەدەست بێنێت لە هەڵبژاردنی شارەوانییەكاندا. كەواتە بردنەوەی هەڵبژاردن، بوێری و ئومێدی ئەوەی داوەتێ كە لە هەڵبژاردنەكانی حوزەیرانی ساڵی 2015 زۆرینەی دوو لەسەر سێ بێنێت، بۆ ئەوەی ئاك پارتی بتوانێت گۆڕانكاری دەستووری پێویست ئەنجام بدات، كە وەك سەرۆك كۆمار دەسەڵاتی زیاتر بكات. بەدڵنیاییەوە ئەمە پلان و پڕۆژەی بەڕێز ئەردۆغانە و دەبێت چاوەڕێی بكەین و ببینین ئایا ئاك پارتی دەتوانێت ئەم زۆرینەیە بەدەست بهێنێت؟ پرسیارەكە ئەوەیە ئایا دەستوور دەگۆڕدرێت بۆ ئەوەی دەسەڵاتی تایبەت بە سەرۆك بدات؟ ئایا لە توركیادا سیستمێكی سەرۆكایەتی دێتەئاراوە، یاخود لە سایەی ئەم دەستوورەی ئێستادا دەمێنێتەوە و سیستمێكی پەرلەمانی پیادە دەكات؟ لەگەڵ ئەوەشدا، ئەردۆغان بەو كەسایەتی و كاریزمایەی هەیەتی هەموو ئەگەرێك بەكار دەهێنێت بۆ ئەوەی دەسەڵاتی زیاتری هەبێت لە دەسەڵاتی هەر سەرۆكێك كە لە رابردوودا هەیانبوو. كەواتە ئەو وەك پیاوی بەهێزی توركیا دەمێنێتەوە. ئێمە بەم دواییە ئەمەمان لە وتارەكانیدا بینی، هەروەها توانی وەزیری پێشووی دەرەوە، ئەحمەد داود ئۆغڵۆ بكاتە سەرۆكی حكومەت و سەرۆك وەزیران، كە بە تەواوەتی هاوڕای بیروبۆچوونەكانی ئەوە و لەڕاستیدا زۆر دڵسۆزە بۆی. ئەوەی لە هەفتە و مانگەكانی داهاتوودا دەیبنین ئەوەیە كە حكومەتەكە زۆر لە نزیكەوە كار لەگەڵ سەرۆكدا دەكات. بۆیە سەرۆكایەتییەكە زۆر جیاواز دەبێت لە سەرۆكایەتییەكەی پێشوو، لە سەرۆكایەتییەكەی عەبدوڵڵا گول، كە ئەندامێكی چالاك و كەسایەتییەكی سەركردە بوو لە ئاك پارتیدا، بەڵام دوای ئەوەی وەك سەرۆك هەڵبژێردرا هەوڵیدا ئەوەندەی دەكرێت بێلایەن بێت، ئەگەرچی ئەمە حاڵەتەكە نابێت لەگەڵ ئەردۆغاندا، راستە ئەردۆغان دەستی لە پارتەكە كێشایەوە، چونكە دەبوو دەست لە كار بكێشێتەوە و دەبوو لەسەرووی سیاسەتی حزبایەتییەوە بێت، بەڵام ئێستا دەستی لە كار كێشاوەتەوە، كەچی لە كۆبوونەویەكی تایبەتدا لەگەڵ پارتەكەیدا بەشدایكرد بۆ ئەوەی ماڵئاوایی لە هاوڵەكانی بكات و بە روونی ئەوەی راگەیاند كە دڵ و هۆشی لای پارتەكەیە و بەردەوام دەبێت لە پەیوەندیدا لەگەڵ حكومەتدا و پەیوەندیش لەگەڵ پارتەكەدا ناپچڕێنێت. كەواتە ئەمە سیستمێكی سیاسی تەواو جیاواز دەبێت. ئەمە شتێك نییە كە ئەردۆغان و سەركردەكانی دیكەی پارتەكەی نكۆڵی لێبكەن. بەڵكو بە ئاشكرا دەیڵێن كە شتێكی جیاواز دەبێت، ئەمە بۆتە دروشمی ئەردۆغان كە بەردەوام دەیڵێتەوە ئەویش بریتییە لە «توركیای نوێ». مەبەستێتی كە شتگەلێكی زۆر دەگۆڕێن، لە نێویاندا ئەم سیستمە سیاسسیە، كە رەنگە لە ئێستادا نیمچە سەرۆكایەتی بێت، واتە لە نێوان- سیستمی سەرۆكایەتی و پەرلەمانی-، تاوەكو ئەو كاتەی گۆڕانكاری دەستووری دەكرێت كە بوار بۆ سیستمێكی تەواو سەرۆكایەتی دروست دەكات.
* د.داود ئۆغڵۆ بە داهێنەری سیاسەتی سفر كێشە ناسراوە، ئایا چ گۆڕانكاری و چ هەنگاوێكی باش چاوەڕوان دەكرێت لە سەرۆك وەزیرانی نوێ، كە لە هەمان كاتدا بە سەرۆكی ئاك پارتیش هەڵبژێدرا، ئایا پێتوایە بتوانێت لەسەر ئاستی ناوخۆی توركیاش سیاسەتی سفر كێشە پیادە بكات؟
- پڕۆفیسۆر داود ئۆغڵۆ كە پێشتر كەسێكی ئەكادیمی بووە، دە ساڵ ئەزموونی لە سیاسەت و دیبلۆماسیدا هەیە و لە ماوەی پێنج ساڵی رابردوودا وەزیری دەرەوە بووە، ئەندامی پەرلەمانیشە. ئەو توانای رۆشنبیری و تمووحی سیاسی تێكەڵ كردووە. لەو كۆبوونەوەی ئاك پارتی- كە پێشتر ئاماژەم پێكرد-، وەك سەرۆك وەزیرانی راسپێدراو دەركەوت و بە كۆدەنگی دەنگی لەسەر درا. ئێستا ئەو بەڕاستی و بە فەرمی كراوە بە سەرۆك وەزیران، ئەگەرچی لە ئێستادا سەرقاڵی دروستكردنی كابینە نوێی حكومەتە و پێویستە بە متمانەی پەرلەمانەوە لە كۆتایی ئەم هەفتەیەدا تەواو بێت. پڕۆفیسۆر داود ئۆغڵۆ رۆشنبیرێكە و پڕۆژەی درێژخایەنی هەیە دەربارەی ئەوەی دەبێت توركیا لە هەمو بوارەكانی ژیاندا بیكات، لە بواری سیاسەتی ناوخۆدا، لە بواری دیموكراسی و ئازادی رادەبڕین و .. هتد، هەروەها لە بواری ئابووری و كەلتوور و كاروباری دەرەوە. لەو كۆبوونەوەی بە كۆی دەنگ، دەنگی لەسەر درا، وتارێكی درێژی پێشكەش كرد و پڕۆگرامێكی نۆ خاڵی خستەڕوو، كە جۆرێكە لە ئایدیا و لە نەخشەڕێگە بۆ توركیا، كە پتر هاوشێوەی ئەوەیە كە پێشتر بەڕێز ئەردۆغان وتی و پلانی بۆ دانابوو، كە توركیایەكی سەقامگیر و بەهێزی دەویست، بەڵام بەدڵنیاییەوە چاكسازی و گۆڕانگاری زۆریشی ئەنجامدا لە ئابووری و سیاسەتی ناوخۆی و بوارەكانی دیكەی چالاكیدا. مەسەلەكە ئەوەیە ئاك پارتی بەردەوام دەبێت، گومان لەوەدا نییە، چونكە ئاك پارتی لە 2001ـەوە حوكمڕانی توركیا دەكات، واتە زیاتر لە دەیەیەك. كەواتە ئاك پارتی لە دەسەڵاتدا بووە و ئەم بەرنامەیەش بەردەوام دەبێت. هەروەها بەڕێز داود ئۆغڵۆ باسی لەوە كرد، توركیا پێویستی بە «بەدەستهێناوەوە- restoration» هەیە، واتە ماوەیەك بۆ بەدەستهێنانەوە لە توركیادا دەبێت، مەبەستی ئەوەیە هەندێ شت تا ئێستا ئەنجام نەدراون لە رووی چاكسازی و گۆڕانكاری لە سیاسەتی و ئابووری و سیاسەتی دەرەوە و .. هتد، لە ماوەی رۆژان و مانگەكانی داهاتوود ئەمە دەبێتە ئامانجی ئەو و دەبێتە ئامانجی سەرەكیی حكومەتەكەی. واتە توركیایەكی سەقامگیرتر و بەهێزتر، كە لە هەموو روویەكەوە بەهێزتر بێت، بەتایبەتی لە رووی ئابوورییەوە. ئەویش نەك سیاسەتی دەرەكی بەشێوەیەكی ریشەیی بگۆڕێت، چونكە لە وتارەیەكەدا ئاماژەی بە پەیوەندی نزیك كرد لەگەڵ یەكێتی ئەوروپادا، لەگەڵ مەیلێكی رۆژئاوایی كە پتر لە كاروبارە ناوچەییەكاندا كارا بێت. ئەمە كەم تا زۆر ئەو بیرۆكەیەمان دەداتێ كە بەڕێز داود ئۆغڵۆ بەردەوام دەبێت لەسەر هەمان سیاسەتی بەڕێز ئەردۆغان، هەردووكیان لە نزیكەوە كار لەگەڵ یەكدا دەكەن بۆ ئەوەی بەردەوام بن لەسەر ئەو بەرنامەیەی كە ڕیانگەیاندووە.
* هەرێمی كوردستان پەیوەندی باشی لەگەڵ توركیادا هەبووەو هەروەها شەرێكێكی ستراتیژی بووە بۆ توركیا لە ناوچەكەدا و ئێستاش كە سیستمی سیاسی لە توركیا نیمچە سەرۆكایەتییە و خودی ئەردۆغانیش خۆی سەرۆكی توركیایە، ئایا تا چەند چاوەڕوان دەكرێت پەیوەندییەكان لەگەڵ كوردستاندا باشتر بن و لەو بواردا گۆڕانكاری زیاتر دروست بكات؟
- بەڕێز ئەرۆدغان و بەڕێز داود ئۆغڵو ئەم دوو كەسایەتیە زۆر باش ناسراون بەوەی كاریان بۆ ئەوە كردووە پەیوەندی نزیكیان لەگەڵ كوردستاندا هەبێت، ئەوان ئەندازیاری ئەوە بوو، لە نزیكەوە لە نێوان ئەنقەرە و هەولێر هاوكاری هەبێت. كەواتە چاوەڕێی ناكرێت ئەم ئیدارە نوێیە لە ئەنقەرە بایەخێكی كەمتر بەم پرسە بدات، بەڵكو بەردەوامیدانێك دەبێت بە هەمان سیاسەت بۆ ئەوەی پەرەی زیاتر بە پەیوەندییەكان بدرێت و بواری نوێ بكرێتەوە بۆ هاوكاری. بە دڵنیاییەوە یەكێك لە ئاماژەكانی ئەو هاوكارییە بەم دواییە لە بواری وزەدایە، لە بواری نەوتدایە كە لە كوردستان بەرهەم دەهێنرێت و هەناردە دەكرێت بۆ توركیا و لەوێشەوە بۆ بازاڕە دەرەكییەكان. كەواتە لە رووی ئابووری و سیاسی و كەلتوورییەوە، هەماهەنگی زیاتر و پەیوەندی زیاتر لە نێوان هەردولادا دەبینین.
* ئێستا لە هەر كاتێكی دیكە زیاتر ئاك پارتی دەسەڵاتی هەیە و دوای ئەوەی ئەردۆغان بووە سەرۆك، تا چ راددەیەك مەرجەكانی بوونە ئەندام لە یەكێتی ئەوروپا جێبەجێ دەكات، بەتایبەتی ئەوەی پەیوەندی بە گۆڕینی دەستوورەوە هەبێت؟
- پێموا نییە ئەو سیاسەتە بگۆڕێت، ئاماژەیەكی باش بوو كە بەڕێز داود ئۆغڵۆ لە یەكەم وتاریدا لە كۆبوونەوەكەدا باسی یەكێتی ئەوروپا بكات، ئەویش لەو بەشە كورتەی كە پەیوەست بوو بە قسەكردن لەسەر سیاسەتی دەرەوە. ئەمە بە مانای ئەوە دێت كە ئاراستەی توركیا لە هزری بەڕێز داود ئۆغڵۆ و هەروەها بەڕێز ئەردۆغان وەك خۆی دەمێنێتەوە. توركیا دەیەوێت ببێتە بەشێك لە یەكێتی ئەوروپا، بەڵام هەروەك دەزانین بۆ ماوەیەك ئەو گفتوگۆیانە زۆر بە سستی رۆیشتن و لەلایەن هەندێ ئەندامی یەكێتی ئەوروپاوە بەربەستی بۆ دروست كراوە. كەواتە ئەمە ئەركێكی ئاسان نەبووە بۆ حكومەتەكە. ئەمەش تا راددەیەك دەوەستێتە سەر یەكێتی ئەوروپا كە ئایا تا چەند بایەخ بە بەردەوامیدان دەدەن بەم رەوتە بۆ ئەوەی بە عەمەلی توركیا ببێتە ئەندام لە یەكێتی ئەورپا. تێڕوانینی ئەوروپی بۆ توركیا وەك خۆی ماوەتەوە لەگەڵ گۆڕانی ئیدارەكەدا. چونكە هەمان سەركردایەتی لە توركیادا هەن كە بڕیار لەبارەی سیاسەتی دەرەوەی و كاروباری دەرەوە توركیا دەدەن. دەبێت چاوەڕێ بكەین و ببینین. پێموایە بەردەوام دەبن بۆ هەوڵدان بۆ هەڵگرتنی هەنگاوی زیاتر بەرەو ئەندامێتی یەكێتی ئەوروپا.
* دوا وتەت چییە؟
- وەك دوا سەرنج دەبێت ئاماژە بەوە بدەم كە لە توركیا نیگەرانی هەیە لەبارەی چالاكییەكانی داعشەوە لە عێراق و سوریا، ئەمانە دوو وڵاتی دراوسێن. بەداخەوە داعش داگیركارییەكانی خۆی بەرفراوان دەكات لە خاكی هەردوو وڵاتدا. ئەمە مایەی نیگەرانییەكی گەورەیە لە توركیا، چونكە ڕاستەوخۆ لەسەر سنوری توركیا روودەدات. ئەمە خاڵێك، خاڵێكی دیكە ئەوەیە هێشتا داعش 41 كەسی تورك، لە نێویاندا كونسوڵی توركیا لە موسڵ، دەستبەسەركردووە وەك بارمتە و هێشتا ئەم قەیرانی بارمتەیە چارەسەر نەكراوە و ئەوە نزیكەی سێ مانگە لە دەستی داعشدان و ئەمەش مایەی نیگەرانییەكی گەورەیە بۆ توركیا. لە سەر ئاستی ڕەسمی حكومەتی توركیا زۆر وریا بووە، و بەڕاستی لەم رووەوە دانی بەخۆیدا گرتووە، هەروەها هانی خەڵكی داوە، بەتایبەتی راگەیاندن هەلڵایەكی لەبارەوە دروست نەكەن. بەڕێز داود ئۆغڵۆ وتی: دەبێت ئارام بگرین و مرونەتمان هەبێت و زۆر وریا بین لەبارەی بارمتەكانەوەو ئامانجمان ئەوەیە بە سەلامەتی بگەڕێنەوە بۆ توركیا. بە دڵنیاییەوە ئەوە سیاسەتی حكومەتە و لە راستیدا حكومەتی توركیا جۆرێك لە سانسۆری لەسەر رۆژنامەكاندا داناوە بۆ ئەوەی بە ئاشكرا باس لە پرسی بارمتەكان لە لای داعش نەكەن. حكومەتی توركیا هەموو كارێك دەكەن بۆ ڕزگاركردنی ژیانی ئەو 41 بارمتەیە، ئەمە زۆر گرنگە، بەڵام بەدەر لەوە راگەیاندنی توركیا بەدواداچوون دەكەن بۆ ئەوەی لەو ناوچانەدا دەگوزەرێت كە لە ژێر داعشدان لە ئێستادا، پێموایە ئەوەش وەك بابەتی سەرەكی دەمێنێتەوە كە حكومەتی نوێی توركیا بە خۆیەوە سەرقاڵ دەكات.