پڕۆفیسۆر ماسیۆ كراین ئوستادی زانستی سیاسەتە لە زانكۆی وۆستەر پسپۆڕ و تایبەتمەندە لەسەر توندوتیژی سیاسی و پرۆسیسی تەنگژەكان و هەروەها پسپۆڕە لەسەر پرسی كۆمەڵكوژی و ژینۆساید، بۆ بەدواداچوونی ئەو كارەساتەی بەسەر كوردی ئێزیدی لە چیای شنگال هات و ئەو رەفتارە دڕندانەی دژ بە ئێزدییەكان كرا، ئەم وتوێژەمان لەگەڵ پڕۆفیسۆر ماسیۆ كراین ئەنجامداو بەمجۆرە وەڵامی پرسیارەكانی گوڵانی دایەوە.

* دوای كارەساتی كۆمەڵكوژی و ژینۆسایدی ناوچەی بەڵكان، ئەمریكاو كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی بەڵێنیان بە مرۆڤایەتی دا، كە جارێكی دیكە رێگە نادەن كۆمەڵكوژی و ژینۆساید رووبداتەوە، بەڵام وەك ئێستا دەبینین لە كوردستان ژینۆساید دژی ئێزیدییەكان دووبارە بۆتەوە، ئایا بۆ نەتوانرا رێگری لە دووبارەبوونەوەی ژینۆساید بكرێت؟
- لەوە دەست پێدەكەم كە هاوڕام لەگەڵ شیكردنەوەكەی ئێوەدا بەوەی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی خۆی پابەندكردووە بە نۆرمی «بەرپرسیارێتی پاراستن» كە دەوڵەت بەرپرسیار دەكات لە پاراستنی خەڵكەكە لە چوارچێوەی سنوورەكەیدا، بەتایبەتی خەڵكی مەدەنی لە ژینۆساید و فۆرمەكانی دیكەی كۆمەڵكوژی ئیتر لەسەر بنەمای پێكهاتە بێت، یان بنەمایەكی سیاسی. پشتیوانی بۆ بنەمای «بەرپرسیارێتی پاراستن» لە نێو نەتەوە یەكگرتووەكاندا پشتیوانییەكی بەربڵاوە، ئەمریكا و زۆربەی وڵاتانی جیهان پشتوانییان لەو بنەمایە كردووە، ئەوەش تا راددەیەك پەرەسەندنێكی نوێیە كە دەگەڕێتەوە بۆ ساڵی 2005 و ئەوە دەردەخات كە بەلای كۆمەڵگەی نێودەوڵەتییەوە و لە سەدەی بیست و یەكدا ئەوە قابیلی قبوڵ نییە. ئەوەی پەیوەست بێت بەوەی دەكرێت چی بكرێت؟ ئەوا باوەڕم وایە هەندێ كاردانەوەی ئەمریكا بەتایبەتی لە هەفتەی رابردوودا و هەفتەی پێشتر كە ئەمریكا نیگەران بوو لەوەی كۆمەڵكوژییەكی ساتەوەخت رووی كردۆتە ئێزیدییەكان لە چیای شنگال، ئەوە بووە چەخماخەیەك- بەلای كەمەوە لەنێو سیاسەت داڕێژەرانی ئەمریكا- بۆ دروستبوونی هەستی ئەوەی كە دەبێت شتێك بكرێت. من دەزانم سەرۆكی ئەمریكا وتی: هەندێ لەو كارانە بۆ پاراستنی هاووڵاتییانی ئەمریكایە لەوێ، بەڵام بەدڵنیاییەوە ئەوە كارێكی مرۆییش بوو بۆ گەیاندنی كۆمەكی زیاتر. بەلای كەمەوە لە بەشێكیدا ئەوە جێبەجێكردنی بنەمای بەرپرسیارێتی پاراستن بوو لەلایەن كۆمەڵگەی نێودەوڵەتییەوە. پرسیارەكەی ئێوەش پەیوەستە بەوەی ئایا ئەوە بەسە؟ من نازانم ئەوە بەسە، یان نا، بەڵام بە دڵنیاییەوە هەڕەشەی كوشتنی زیاتر هەیە و هەروەك ئێوە ئاماژەی پێدەكەن، كوشتنێكی سیستماتیكییە، كە گرووپێك خەڵكانێكیان لەسەر بنەمای ئایین، یان ناسنامە كردۆتە ئامانج و ئەوەش هەمیشە مایەی نیگەرانییە بۆ كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی و بۆ من كە بایەخ بە پرسی ژینۆساید و كۆمەڵكوژی سیاسی دەدەم. ئێمە لەوەدا باشین كە چی بكەین كاتێك ئەو كوشتارە بەردەوام دەبێت، بەڵام هێندە باش نین بە رێگەگرتن لە روودانی، بەڵام ئەوەی ئاشكرایە هەندێ لەو كوشتارە روویان داوە و بە شێوەیەكی سەرەكیش لەلایەن لایەنێكی غەیرەدەوڵەتییەوە ئەنجام دراون، ئەمەش فاكتەرێكی ئاڵۆزكاری دیكەیە، چونكە كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی باشتر دەتوانێت مامەڵە بكات، كاتێك دەوڵەتێك دەست بە كوشتاری خەڵكەكەی خۆی دەكات و تەنها ئێستا خەریكی ئەوەیە چۆن مامەڵە لەگەڵ لایەنە غەیرە دەوڵەتییەكاندا بكات، كاتێك ئەم كارە ئەنجام دەدەن، ڕەنگە ئەوە بەشێك بێت لە هۆكاری ئەوەی بۆچی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی بەو شێوەیە بەداواداچوونیان نەكرد، وەك ئەوەی رایانگەیاندووە.
* بەڵام ئەم رووداوانە دەریانخست ئەوە ئاكامی سیاسەتی ئەو دەوڵەتە فاشیلانەیە كە وەك عێراق و سوریا زەمینەیەكی گونجاویان بۆ تیرۆریستان دروست كردووە كە رێكخراوی تیرۆریستی داعش خەلافەتی ئیسلامی خۆیان رابگەیەنن، ئایا ئاشتی و پێكەوەژیان لە دەوڵەتە شكستخواردەكاندا دێتەئاراوە؟
- من هاوڕام لە گەڵتاندا، بەڵام من نازانم چۆن ئەو كارە بكرێت، ئەگەرچی ئەوە زۆر زۆر گرنگە. ئێمە دەزانین- هەروەك ئاماژەتان پێكردووە لە روانگەی توێژینەوە و ئەزموونەكانی ئێوەوە- یەكێك لەو شتانەی كە راستەوخۆ سەردەكێشن بۆ تاوانكاری، بریتیە لە ناسەقامگیریەكی سیاسی بەربڵاو و شەڕی ناوخۆ و نائارامییەكی بەرفراوان، كە ئەمەش دەرگا دەكاتەوە بۆ كوشتن، ئیدی لەلایەن حكومەتەوە بێت، یان لایەنە غەیرە دەوڵەتییەكان كە دەیانەوێت خۆیان بچەسپێنن و مامەڵە لەگەڵ ئەو پرسانەدا بكەن كە بایەخیان پێدەدەن. لەبەر ئەوە هێنانەئارای جۆرێك لە ئاشتی و كۆتاییهێنان بە ناكۆكی، راستەوخۆ نابێتەهۆی چارەسەركردنی كێشەی كوشتنی بەكۆمەڵ، بەڵام دەبێتەهۆی ئەوەی كەمتر مایەی كێشە بێت، چونكە لە غیابی شەڕ و ناكۆكیدا زۆر زەحمەتە ئەگەر مەحاڵ نەبێت ئەنجامدانی ئەو تاوانانە ببینین كە بینیمان.
* ئەگەر ئاگادار بن لەم كارەساتەدا زیاتر لە 300 هەزار كوردی ئێزیدی رووبەڕووی كۆمەڵكوژی بوونەوە، تەنها لەبەر ئەوەی ئیسلام نین و داعشیەكان كچ و ئافرەتانی ئێزیدی بە كۆیلە دەگرن و دەیانفرۆشن، پرسیارەكە ئەوەیە: ئایا پێویستە كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی چ هەڵوێستێكی لە ئاست ئەم كارەساتە مرۆییەدا هەبێت؟
- پێموایە سەرەتا و پێش هەر شتێك پێویستە ئەو تاوانە زەق بكرێت و راستەوخۆ ئیدانە بكرێت. چونكە هەر جۆرە تاوانێك ئیدی كوشتن بێت، یان رفاندن، یان بەزۆر گۆڕینی بیروباوەڕ، دەبێت لە هەموو لایەكەوە ئیدانە بكرێت، لە لایەن رێكخراوەكانی مافەكانی مرۆڤ و دەوڵەتان و ڕێكخراوە نێودەوڵەتییەكان. ئەمە یەكەم هەنگاوی گرنگە كە تیشك بخرێتە سەر ئەو پرسانە و دۆخەكە لە خەڵكەكە بگەیەنرێت، بەڵام ئەوە تەنها هەنگاوی سەرەتایە، ئەوەی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی تێیدا باش نییە، ئەوەیە بزانێت هەنگاوی داهاتوو چی دەكات، ئایا- هەروەك ئێوە ئاماژەتان پێكرد- كار بۆ چارەسەرێكی ئاشتییانە بكات، ئیدی لە رێی هێزی ئاشتیپارێزەوە بێت، یان میانگیرییەوە، یاخود لە رێی كردەوەی سەربازیەوە بێت، پێناچێت كۆدەنگییەك لە كۆمەڵگەی نێودەوڵەتیدا هەبێت لەبارەی ئەوەی چۆن كاردانەوەیان هەبێت، بەڵام هەستێك هەیە كە ئەوانە تاوانن و دەبێت كارێك بكرێت.
* ئایا پێویستە چیتر بكرێت؟
- هەندێ جار باشترین چارەسەر لە كاتی بوونی تاوانێكی بەردەوامدا بریتییە لە هاوكاریكردنی خەڵك بۆ ئەوەی لە دۆخە هەڵبێن و كار بۆ ئەوە بكرێت ئەو هەرێمەی، یان ئەو وڵاتەی پشتیوانی، یان پێشوازی لەو ئاوارانە دەكەن بە شێوەیەكی مرۆیی مامەڵەیان لەگەڵدا بكەن و لە توانای لۆجیستی ئەو هەرێمەشدا بێت. زۆرجار كارەساتی مرۆیی روودەدات و تەنانەت دوای ئەوەی ئاوارەكانیش هەڵدێن، لەبەر ئەوەی ژێرخان و سەرچاوە نییە بۆ ئەوەی خواردنیان بۆ دابین بكەن، بۆ ئەوەی وەك پێویست پشتیوانی بكرێن، یان رەوشی تەندروستییان باش بكرێت، پێموایە ئەوە ئەركی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی یان رێكخراوە نێودەوڵەتییەكانی بۆ ئەوەی ژێرخانێك دروست بكەن و لەگەڵ لایەنە مەحەلییەكان كاربكەن بۆ گەیاندنی هاوكاری مرۆیی و بۆ دڵنیابوون لەوەی ئاوارەكان سەلامەتن و بۆ ئەوەی بارگرانییەكە نەكەوێتەسەر بەرپرسە مەحەلییەكان كە رەنگە بۆ ئیدارەدانی دۆخەكە سەرچاوەی پێویستیان نەبێت.
* ئایا ئەگەر كورد دەوڵەتی خۆیی هەبوایە، دۆخەكە جیاوازتر نەدەبوو وەك لەوەی لەگەڵ عێراقدا بێت و رووبەڕووی جینۆساید ببێتەوە؟
- بەشێوەیەكی گشتی ئەوە هەنگاوێكی باشە كە كورد نەبۆتە بەشێك لەو دەوڵەتە فاشیلەی ئێستا لە عێراقدا هەیە، ئەمە رەنگە یەكێك بێت لە رێگەكان كە بەهۆیەوە كوردستان بتوانێت خۆی بپارێزێت. كێشەكە ئەوەیە دەوڵەتە نوێیەكان بەزوویی خۆیان لە دۆخی دەوڵەتی شكستخواردوودا دەبیننەوە، كە زۆر زەحمەت دەبێت ئەو سەروەرییە بپارێزن و ئەوەش سەردەكێشێت بۆ ناكۆكی و شەڕێك كە جیابوونەوەی لێبكەوێتەوە، سودانی باشوور چەند ساڵێك پێش ئێستا لە دۆخێكی هاوشێوەدا بوو، یەكێك لە هۆكارەكانی جیابوونەوەی ئەوە بوو كە دوور بكەوێتەوە لە دۆخێك كە جینۆساید تێیدا بەربڵاو بوو، بەڵام ئێستا خۆی لە دۆخی دەوڵەتێكی شكستخواردوودا بینیوەتەوە. كەواتە هۆكاری باش هەیە بۆ ئەوەی مشت و مڕی ئەوە بكەیت كە كوردەكان پێویستیان بە پارێزگاری هەیە و بەدڵنیاییەوە ئەوان لە مەترسیدان و زۆر بەداخەوە ئاماژەی ئەوەش هەن كە تاوانیان لە دژ ئەنجام بدرێت، هەرچۆنێك بێت، من دڵنیا نیم لەوەی كێشەكە چارەسەر بكرێت، ئەگەرچی رەنگە بەلای كەمەوە جۆرێك لە ئاسایش دروست بكات.
* بەهۆی بڵابونەوەی تۆڕە كۆمەڵایەتیەكان لە سەدەی بیست و یەكدا، ئەوا هەڵاتنی یەزدیەكانی بۆ چیاكی شەنگال لە چەند ڕۆژی ڕابردودا و ئەمەش تەواوی جیهانی نیگەران كرد و ئێستا چاودێری دەكەن، ئایا تا چەند پێویستە جیهان دان بەم كارەساتەدا بنێت وەك جینۆساید وەك ئەوەی نەتەوە یەكگرتوەگان پێناسەی دەكات؟
- پێناسەی نەتەوە یەكگرتوەكان پتر پەیوەستە بە نیازی لە ناوبردنی سەرجەم یان بەشێكی گروپێكی دیاری كراو. ئەوەی دەتوانم بیڵێم ئەوەیە ئەگەر نیازی دەوڵەتی ئیسلامی، داعش، ئەوەبێت كە ژیانی سەرجەم یان بەشێكی گروپێك لە ناو ببات یان تێكبشكێنێت ئیتر ئێزیدی بێت یان هاوڵاتیانی دیكەی كوردستان بێت بە ئامانجی لە ناوبردنیان یان هاوشێوەكردنیان، ئەوا پێم وایە پێویستە بەلای كەمەوە كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی ئەو پرسیارە بكات كە ئێوە دەیكەن كە ئایا ئەمە ژینۆسایدە. من ئەوە بۆ پارێزەرە نێودەوڵەتیەكان و كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی جێدەهێڵم. بەلای كەمەوە دەتوانم بڵێم كە تاوان ئەنجام دراوە.