پرۆفیسۆر جەلیل ڕەوشەندڵ:تایبەتمەند لە بواری بزووتنەوە جیهادییەكان و ئاسایشی نێودەوڵەتی بۆ گوڵان:ئەو بارودۆخەی لە عێراقدا دروست بووەئاكامی فەشەلی حكومەتی عێراقە
August 21, 2014
دیمانەی تایبەت
پرۆفیسۆر جەلیل ڕەوشەندڵ ئوستادی پێوەندییە نێودەوڵەتیەكانە لە زنكۆی ئێست كارۆلیناو پسپۆر و تایبەتمەندە لە چەكە كۆكوژەكان و ئاسایشی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و هەروەها لە بزووتنەوە جیهادییەكان و ئاسایشی نێودەوڵەتی، بۆ قسەكردن لەسەر ئەو بارودۆخە ئاڵۆزەی تیرۆریستانی داعش دوای كۆنترۆڵكردنی موسڵ لە عێراقدا دروستیان كردووە و پاشانیش دامەزراندنی دەوڵەتی خەلافەتی ئیسلامی كە بڕوای بە هیچ سنورێكی نێودەوڵەتی نییە، ئەم وتووێژەمان لەگەڵ پرۆفیسۆر جەلیل ڕەوشەندڵ ئەنجامداو بەمجۆرە وەڵامی پرسیارەكانی گوڵانی دایەوە.* ئەو بارودۆخەی حاڵی حازر لە عێراقدا هەیە مایەی كارەساتە لەسەر ئاستی مرۆیی. بەپێی ئاماری ڕێكخراوی نەتەوە یەكگرتووەكان نزیكەی یەك ملیۆن كەس لە ناوخۆدا بەهۆی توندوتیژی و شەڕی نێوان دەوڵەتی ئیسلامی لە عێراق و شام(داعش) و هێزەكانی عێراق ئاوارە بوونە، زۆرینەی ئەو ئاوارە ناوخۆییانەش لە هەرێمی كوردستانن. لەگەڵ ئەوەشدا، سوپای عێراق لەبەرامبەر گرووپە تیرۆریستیەكاندا لەبەریەكهەڵوەشایەوە. بەپێی بۆچوونی ئێوە، كۆتایی هاتنی عێراق چ جۆر گۆڕانكاریەك دروست دەكات لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا؟
- ئەو بارودۆخەی لە ئارادایە جێی داخێكی گەورەیە، چونكە دەوڵەتی ئیسلامی لە عێراق و شام(داعش)، گرووپێكی دڵڕەق و دڕندەیە، كە خەڵكی بێتاوان و خەڵكی مەدەنی دەكوژێت و مامەڵەی نامرۆیی لەگەڵ منداڵاندا دەكات. لەسەر بنەمای ئەو زانیاری و وێنانەی لەسەر تۆڕی ئەنتەرنێت دەیان بینین، ئەوا ژمارەیەكی زۆر منداڵانیان هێناوەتە ڕیزەكانیەوە، یاخود مامەڵەی نامرۆییانەیان لەگەڵدا دەكەن كە ناكرێت مرۆڤایەتی بە ئاسایی و سانایی وەریان بگرێت. بە باوەڕی من پێویستە پلانی كاركردن دابنرێت، ئەویش بە هاوپەیمانێتی و هەماهەنگی لەگەڵ هێزە ناوخۆییەكان و هێزە دەرەكیەكاندا، هەروەها لەگەڵ دەوڵەتە دراوسێكانی عێراقیشدا، بۆ ڕاگرتنی پێشڕەویەكەیان و دانانی سنورێك بۆ دەستدرێژیەكانی ئەم گرووپە دڵرەقە. هەرچۆنێك بێت، بەردەوام بوونی ئەم بارودۆخە و بەردەوام بوونی دەستدرێژیەكانی دەوڵەتی ئیسلامی لە عێراق و شام(داعش)، مەترسیەكی گەورە لەسەر خەڵكە مەدەنیەكە لە هەموو شوێنێكی عێراق و پارێزگا كوردیەكان دروست دەكات. بۆی هەیە كارەساتێكی سیاسی و ئەمنی و ژینگەیی لە ناوچەكەدا دروست بكات. لەسەر بنەمای ئەو ڕاپۆرتانەی لە ناوچەكەوە دێن، ئەم تاوانە تەنها لە ناوچەیەك، یان شوێنێك، یان جێگەیەكدا كورت نابێتەوە. ئەوان لە جوڵەیەكی زۆردان، ئەمەش بە مانای ئەوە دێت كە درەنگ یان زوو، كاریگەری ئەم دەستدرێژیانە دەپەڕێتەوە بۆ دەوڵەتە دراوسێكانی، وەك وڵاتی ئەردەن، كە حاڵی حازر كەوتۆتە ژێر كاریگەری بارودۆخی سوریاوە، هەروەها ئەگەرێكی زۆریش هەیە كە ئێران ئامانجی داهاتوو بێت. كەواتە كارەساتەكە تەنها لە عێراق و هەرێمی كوردستاندا كورت نابێتەوە، بەڵكو كاریگەری لەسەر ناوچەكانی دەوروبەری عێراقیش دەبێت.
* ئەم بارودۆخەی ئێستا لە عێراق لە ئارادایە دەرئەنجامی ئەوەیە كە هێزەكانی ئەمریكا پێشوەختە لە عێراق كشانەوە، كە ئەویش لە ساڵی 2011دا بوو، بە بۆچوونی ئێوە، ئایا هەڵوێست و پێگەی ئێستای ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا دەرئەنجامی شكستهێنانی نییە لە عێراقدا؟
- ئێمە دەزانین و هەروەك ئێوە ئاماژەتان پێكرد، كە كشانەوەی هێزەكانی ئەمریكا لە ساڵی 2011دا كۆتایی هات. بەڵام لەو كاتەدا بوونی سوپای ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا لە عێراقدا، هەمیشە جێی تەقدیركردن نەبوو و مایەی ناكۆكی بوو لەلایەن زۆرێك لە خەڵك و توێژەران و شارەزایانی بواری پێوەندیە نێودەوڵەتیەكانەوە. ئەمە لایەنی ئیجابی و سلبیشی هەبوو و لە كۆتاییدا ئیدارەی ئۆباما بڕیاری دا بكشێتەوە. لە هەمان كاتدا، بۆ چەندین ساڵ هاوكاری عێراقی كرد بۆ ئەوەی هەموو پێكهاتەكانی عێراق لە پرۆسەی سیاسیی پێكەوە كۆبكاتەوە و پێكەوە حكومەتێكی بەهێز پێكبهێنن، حكومەتێك كە دیموكراتیانە هەڵبژێردرابێت و هەروەها دیموكراتیانە حكومڕانی بكات. لەبەر ئەوە، بە باوەڕی من، شكستی حكومەتی عێراق لەوەدا بووە كە سەرجەم هێزەكانی لە بونیادی سیاسەت دورخستۆتەوە، و نابێت ئۆباڵەكە بخرێتە ئەستۆی ئەمریكا. حكومەتی عێراقیش شكستی هێناوە، لەبەر ئەوەی ئەو هێزانەی لە خۆنەگرتووە كە پێویست بوو لە خۆیان بگرێت. لەم ساتەوەختەدا، بە تایبەتی لە دوای كشانەوەی هێزەكانی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا، كە زەحمەتە جارێكی دیكە هێزەكانی ئەمریكا بەهێزی زەمینی بگەڕێنەوە بۆ ئەو وڵاتەی كە پاشەكشەیان لێكردووە، یەكەمیان لەبەر ئەوەی ئەمانە هەندێ كێشەی بونیادین و سەرۆكی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا پێویستی بە ڕەزامەندی كۆنگرێس دەبێت بۆ ئەوەی جارێكی دیكە سوپا بگەڕێنێتەوە بۆ عێراق، ئەمەش كارێكی ئاسان نابێت، چونكە پێویستی ئەنجامدانی ئەم كارە لایەنی باش و لایەنی خراپی هەیە. باوەڕم وانییە ئەمریكا هێزی سەربازی زەمینی بنێرێتەوە بۆ عێراق، بە سادەیی بڵێم، ئەمە ڕوونادات. بەڵام ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا دەتوانێت هاوكاری و یارمەتی حكومەتی عێراق و هەرێمی كوردستان بكات. كەواتە دەبێت حكومەتی عێراقیش ڕۆڵێكی گەورەتر ببینێت بۆ ئەوەی هەڵبستێت بە لەخۆگرتن، نەك دوورخستنەوەی بۆچوونە سیاسییە جیاوازەكان و سەركردایەتیەكان و گرووپە ئیتنی و ئایینی و زمانەوانیەكان لە چوارچێوەی بونیادی دەسەڵاتی عێراقدا.
* تا چەند مەترسی ئەوە هەیە كە دەستێوەردانی ئیقلیمی لە عێراقدا زیاتر بێت و ببێتەهۆی شەڕێكی ئیقلیمی لەناو عێراقدا و ئەم وڵاتەش بكەنە گۆڕەپانی شەڕەكەی خۆیان؟
- ئەمە دەوەستێتەسەر ئەوەی تا چ ڕاددەیەك هێزە ئیقلمیەكان لە ڕووی دارایی و لە ڕووی سەربازیەوە هاوكاری دەوڵەتی ئیسلامی لە عێراق و شام (داعش) دەكەن، چونكە بەبێ هاوكاری و یارمەتی دەرەكی داعش ناتوانێت بەردەوام بێت. و حاڵی حازر لە ناو عێراقدا پشتیوانی تایەفەگەری لێدەكرێت، بەڵام لە مەودای دووردا، ئەوا ئەگەرچی هەندێ خاكی داگیركردووە و بەسەر هەندێ لە پێكهاتە بچووكەكاندا باڵادەست بووە، ئەویش بەهۆی پەنابردنەبەر كاری تیرۆریستی و كوشتنی خەڵكی بێتاوان لە ناو عێراقدا، ئەوا دەوڵەتی ئیسلامی لە عێراق و شام (داعش) دووچاری زەحمەتی دەبێتەوە لە پاراستنی پێگەكەی. هەرچۆنێك بێت، ئەمە بێئەندازە ئاڵۆز و پێشبینی نەكراوە. ئەو ململانێ بەردەوامەی لە ئارادایە لە نێو عێراق و دەوڵەتە دراوسێكانیدا، بۆی هەیە شەڕێك بەرپا بكات، شەڕێكی ئیقلیمی لە نێو گرووپە تایەفەگەری و ئایینییە جیاوازەكان، و تەنانەت گرووپە عەلمانیەكانیش. بە شێوەیەك لە شێوەكان، ئەم دەرئەنجامە، دەرئەنجامێكی حەتمیە و هەر ڕوودەدات، تەنها ئەو كاتە نەبێت كە حكومەتی عێراق ڕۆڵ و دەسەڵاتی هەموار بكاتەوە بۆ ئەوەی ئەو لایەنانە لە خۆبگرێت كە ڕۆڵی بەشداری كردنیان نییە لە بونیادی دەسەڵاتدا. ئێوە بەم دواییە هەڵبژاردنێكی زۆر باشتان ئەنجام دا، كە پرۆسەیەكی زۆر دیموكراتی بوو كە بەڕێوەچوو، بەڵام دەرئەنجامەكە جێی ڕەزامەندی نەبوو، چونكە هێشتا دەقا و دەق نازانرێت پێكهاتەی حكومەتەكە چی دەبێت. ئەمە تەنها پرۆسەیەكە، بەڵام دەبێت دەرئەنجامەكەی دەرئەنجامێكی دیموكراتی بێت.
* لە ڕاستیدا، كەوتنی شاری موسڵ، كە دووەم گەورەترین شارە لە عێراقداو دواتر هێرشكردنە سەر كوردستان مایەی سەرسوڕمان بوو. ئێستاش نیگەرانیەكە ئەوەیە ئایا دەوڵەتی ئیسلامی لە عێراق و شام (داعش) هەڵدەستێت بە هێرش كردنە سەر بەغدا یان نا، چونكە ئێستا سوننەكان خاكی خۆیان هەیە و كۆنتڕۆڵیان كردووە و هەروەها شیعەكانیش خاكی خۆیان هەیە و بە دەستیانەوەیە. كەواتە ئەگەر بەغدا لەلایەن دەوڵەتی ئیسلامی لە عێراق و شام (داعش) هێرشی كرایە سەر، ئایا چیرۆكی ئەفغانستان لە عێراقدا دووبارە نابێتەوە؟
- من هیوادارام هەرگیز ئەوە ڕوونەدات و من هیوادارام عێراق دابەش نەبێت بۆ سێ بەش، چونكە دابەش بوونی-عێراق- بۆ سێ بەش یان زیاتر، بە مانای ئەوە دێت كە بۆ ئاییندەیەكی نادیار و پێشبینی نەكراو شەڕ بەردەوام دەبێت. بەڵام لەم ساتەوەختەدا، ئەوەی ئێوە دەیڵێن ڕاستە، پێدەچێت عێراق بەم ئاڕاستەیەدا بڕوات. تۆ پێویستت بە ئامۆژگاری، و ئامراز و هۆكارەكان دەبێت بۆ ئەوەی بتوانیت بەرگری لە خاك بكەیت و بۆ ئەوەی بە یەكگرتوویی ئەو خاكە بمێنێتەوە. لە كاتی بوونی لەم حاڵەتانەدا تۆ پێویستت بە سەركردایەتی بەهێز هەیە، ئەگەر عێراقیەكان (سوننە و شیعە و كورد) و دۆستەكانیان، ڕووبەڕووی دەوڵەتی ئیسلامی لە عێراق و شام (داعش) ببنەوە، ئەوا داعش یان بە تەواوەتی لە ناو دەچێت، یاخود ئامادە دەبێت بۆ گفتوگۆكردن. مەسەلەی سەرەكی یەكێتی نێو عێراقیەكان كە لە ئێستادا ئەمە جێبەجێ ناكرێت. ئەگەر نەتوانیت ڕایگریت، ئەوا بۆی هەیە لە ئەفغانستان خراپتر بێت. هەروەك ئێوە دەزانن كە لە ساڵی 1975ـەوە شەڕ لە ئەفغانستاندا هەیە، و تەنانەت دەتوانیت بگەڕێیتەوە بۆ سەدەی نۆزدە و سەرەتای سەدەی بیست. هەرگیز ئەفغانستان وڵاتێكی سەقامگیر نەبووە، من ئومێد دەكەم كە هەرگیز ئەمە لە عێراقدا ڕوونەدات و دووبارە نەبێتەوە. چونكە ئەمە دەبێتە كارەساتێكی گەورە بۆ ئەو میراتە كەلتووری و مێژوییەی مرۆڤایەتی كە عێراقی پێ دەناسرێتەوە.
* بە پاراستنی سەقامگیری و گەشەكردنی هەرێمی كوردستانی عێراق، ئەوا ئومێد و هیوایەك بە ئاییندەی عێراق دەمێنێتەوە، چونكە ئێستا هەرێمی كوردستان بەشە سەلامەت و سەقامگیرەكەی عێراقە، بەڵام لە ئێستادا ڕووبەڕووی تەحەددی بۆتەوە لەلایەن حكومەتی مەركەزی لە عێراق، چونكە بەشە بودجەی هەرێمی بڕیوە و ئێستاش مەترسی دەوڵەتی ئیسلامی لە عێراق و شام (داعش) دروست بووە كە هەڕەشە لە سەقامگیری ناوچەكە دەكات، كەواتە تا چ ڕاددەیەك پاراستنی ئاشتی و سەقامگیری هەرێمی كوردستان دەبێتە ئومێدێك بۆ ئاییندەی عێراق و مایەی بایەخ پێدان لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی؟
- ئاشتی و ئارامی و سەقامگیر چەند حاڵەتێكی خوازراون و مومكینە بهێنرێنە دی. تا ئێستا هەرێمی كوردستان لە هەندێ ئاستدا هەرێمێكی سەقامگیر بووە و تا ئێستا توانیویەتی بەرگری لە خاكی خۆی بكات، بەڵام بۆ ئەوەی بارودۆخەكە و هەل و مەرجەكە بە ئاشتیانە بمێنێتەوە، ئەوا پێویستتان بە دەوڵەتی دراوسێی ئاشتیخواز دەبێت. چونكە ناتوانن بۆ ماوەیەكی زۆر بە ئاشتیانە بمێننەوە، ئەگەر لەسەر سنورەكانتان شەڕ هەبێت، و دەوڵەتی ئیسلامی لە عێراق و شام (داعش) شەڕی حكومەتی مەركەزی لە عێراق دەكات و حكومەتی مەركەزیش شەڕی دەوڵەتی ئیسلامی لە عێراق و شام (داعش) و هەرێمی كوردستان دەكات. من هاوڕام لەگەڵ ئەوەدا كە حاڵی حازر كوردستان نموونەی ئاشتیە لە عێراقدا، بەڵام شەخسی خۆم ئومێدەوارم كە كوردستانی پڕ لە ئاشتی لە چوارچێوی عێراقێكی پڕ لە ئاشتیدا بێت. هەروەك پێشتر باسم كرد، هێز لە یەكێتیدایە، نەك لە خاكێكی دابەش بوودا. هێز و ئاشتی و ڕزگاربوون دەوەستێتەسەر ئەو یەكێتیەی لە نێو نەتەوەكەدا هەیە.
* عێراق خاوەنی سامانێكی گەورەی نەوت و غازە، تا چ ڕاددەیەك ڕاگرتنی هەناردەكردنی نەوت و غاز قەیران دروست دەكات لە بازاڕی وزەی جیهانیدا، بە تایبەتی كە ڕوسیا بەهۆی سزا ئابوورییەكانەوە ناتوانێت نەوت هەناردە بكات، كەواتە تا چ ڕاددەیەك توندوتیژی لە عێراقدا كاریگەری لەسەر بازاڕی وزەی جیهانی دەبێت؟
- هەروەك ئێوە دەزانن، تەنانەت تا ئێستاش هەناردەكردنی نەوت ڕانەوەستاوە، ئەم دۆخە هەندێ كاریگەری خراپی كەمی هەبووە لەسەر بازاڕەكە. هەر بەكارهێنەرێك لە ئەمریكا و ئەوروپا دەبێت پارەیەكی زیاتر بدات بۆ بەكارهێنانی ڕۆژانەی سووتەمەنی و ئاشكرایە تەواوی جیهانی پیشەسازی دووچاری گرفت دەبێتەوە ئەگەر هەناردەی نەوتی عێراق ڕابووەستێت. كەواتە بەردەوام بوونی ناكۆكی لە نێوان دەوڵەتی ئیسلامی لە عێراق و شام(داعش) و عێراق و هێرشكردنە سەر كوردستان لە ڕووی ئابووریەوە بارگرانی لەسەر كۆمەڵگەی نێودوەڵەتی دروست دەكات، ڕەنگە ئەوەش كێشە و پرسێكی گەورە بێت كە كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی مامەڵەی لەگەڵدا بكات. كەواتە پێویستمان بە كردەوەی بەهێزتر و بە پەلەتر هەیە لەلایەن كۆمەڵگەی نێودەوڵەتیەوە بۆ ڕاگرتنی شەڕەكەی عێراق، كە تا ئێستا زیاتر لە هەزاران كەسی بێتاوانی كردۆتە قوربانی. وەك توێژەرێكی ئەمریكی كە بایەخ بە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست دەدات و خۆی لە بنەڕەتدا خەڵكی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستە، ئەوا هەمیشە هیوای ئاشتی و سەقامگیری دەخوازم بۆ ناوچەكە، لە زۆرێك لە وڵاتاندا ئاشتی و سەقامگیری هۆكاری سەرەكین بۆ سەقامگیری و بەرەوپێشچون. عێراقیەكان سەرچاوەكانی خۆیان لە شەڕدا خەرج دەكەن، لە ناسەقامگیركردنی ناوچەكە و كوشتنی خەڵكی بێتاوان. دەبێت سەركردەكانی دەوڵەتی ئیسلامی لە عێراق و شام (داعش) بیر لەوە بكەنەوە كە ئەوان لە سەدەی بیست و یەكدا دەژین و مرۆڤایەتیش لە ئاست ئەو دڕندەییەی ئەوان لێبوردە نابێت. كەواتە شەڕەكان لەسەر حسابی خەڵكە هەژارەكە بەردەوام دەبێت، كە بەردەوام لە ئازار چەشتندان. پێموایە كاتی ئەوەیە كە بیركردنەوەیەكی جیاواز بكەینەوە و ئەو ڕاستیە قبوڵ بكەین كە شەڕ چارەسەر نییە، شەڕ ڕێگاچارە نییە، و پێویستە بە دوای ئاشتیدا بگەڕێین، بە دوای دۆستایەتیدا بگەڕێین و یەكترمان خۆش بووێت.