پرۆفیسۆر ڕۆبەرت ڕابیل ئوستادی دیراساتی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستە لەزانكۆی فلۆریدا ئەتلەنتیك و پسپۆر و تایبەتمەندە لەسەر كێشەكانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و عێراق و كوردستان، بۆ قسەكردن لەسەر ڕەوشی ئێستای عێراق و مەترسی شەڕی تایفەگەری نێوان شیعەو سوننە لە عێراق و ناوچەكە، ئەم وتووێژەمان لەگەڵ سازكردوو بەمجۆرە ڕای خۆی بۆ گوڵان خستەڕوو.

* ئەو بارودۆخەی حاڵی حازر لە عێراقدا هەیە مایەی كارەساتە لەسەر ئاستی مرۆیی. بەپێی ئاماری ڕێكخراوی نەتەوە یەكگرتووەكان نزیكەی یەك ملیۆن كەس لە ناوخۆدا ئاوارە بوونە بەهۆی توندوتیژی و شەڕی نێوان دەوڵەتی ئیسلامی لە عێراق و شام(داعش) و هێزەكانی عێراق، و زۆرینەی ئەو ئاوارە ناوخۆیانەش لە هەرێمی كوردستانن. بەپێی بۆچوونی ئێوە، كۆتایی هاتنی عێراق چ جۆر گۆڕانكاریەك دروست دەكات لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا؟
- ئەوەی لە عێراقدا ڕوودەدات مایەی كارەسات و تراژیدیایە، بە ڕاستی ئەوەی بەسەر خەڵكی عێراقدا دێت جێی داخ و نیگەرانیەكی زۆرە بۆ من، چونكە خەڵكی عێراق نەهامەتیان چەشتووە و ئێستاش بەدەست نەهامەتیەوە گرفتارن. لێرەدا من باسی سەرجەم عێراقیەكان دەكەم، بەبێ جیاوازی. لە ڕاستیدا دەبوو ئێمە و عێراقیەكان ئەوەندە زانیاریمان هەبوایە كە بمانزانیبایە چی ڕوودەدات. ماوەیەك بەر لە ئێستا كوردەكان لە هەرێمی كوردستان زانیارییان بۆ حكومەتی عێراق و لایەنە جیاوازەكانی ناوچەكە و هەروەها كۆمەڵگەی نێودەوڵەتیش نارد، كە نیگەرانییان دەربڕیبوو لەبارەی ئەم سیناریۆیەوە، بەڵام كەسانێكی كەم بایەخیان پێدا، بۆچی؟ لەبەر ئەوەی ئێستا هەموو كەس تەركیزی لەسەر سوریاوە و لەسەر ئەوەی لە سوریا ڕوودەدات، ئەمەش بۆ هەندێ كەس لە ناوچەكە و بۆ كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی شتێكی كتوپڕ بوو و نەدەبوایە ڕووبدات. كاتی ئەوە هاتووە عێراقیەكان یەكگرتوو بن و حكومەتێكی یەكگرتوو دروست بكەن، كە پێكبێت لە كورد و لەو سوننانەی پشتیوانی داعش ناكەن و هەروەها لە شیعەكانیش. ئێستا عێراق لە ساتێكی هەستیاردایە و دوو سیناریۆی لە پێشە، یەكەمیان شەڕێكی ناوخۆییە، شەڕی ناوخۆییش مەبەستم شەڕی تایەفەگەریە نێوان شیعەو سوننەیە، بڕواننە ئەوەی لە سوریا و ئەوەی ماوەیەكە لە لوبنان ڕوودەدات، كە ئەمە كارەساتێكی دیكەیە. سیناریۆی دووەم دابەش بوونی عێراقە، دابەش بوونی عێراقیش بۆ خەڵكەكە دەگەڕێتەوە، كەواتە ئەگەر عێراقیەكان دەیانەوێت وڵاتەكە و سنورەكانی بپارێزن، ئەوا كارێكی زۆریان لە پێشە بۆ ئەوەی ئەنجامی بدەن. عێراقیەكان چ بژاردەیەكیان لەبەردەمدایە، یەكەمیان بریتییە لە دانیشتن پێكەوە و قسەكردن، یاخود شەڕی ناوخۆ. كاتێك من ئەو قسانە دەكەم ئەوە دەزانم كە چ لە سوریا و چ لە لوبنان ڕوودەدات و ئەوەی ڕوودەدات مایەی تراژیدیایە. كەواتە دەبێت چارەسەرێكی ناوخۆیی هەبێت و ئەمەش هاوشان بێت بە ستراتیژیەتێكی ناوچەیی، چونكە كاتێك دەڕوانمە-دۆخەكە- ئەوا پێموانییە بتوانرێت بكرێت بە تەواوەی دۆخی سوریا لە عێراق جیا بكرێتەوە، لێرەدایە كە دەبێت كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی بە سەرۆكایەتی ئەمریكا لەگەڵ توركیا گفتوگۆ بكات و لەگەڵ سعودیە گفتوگۆ بكات و لەگەڵ هەندێ لە دەوڵەتە دراوسێكان و پێیان بڵێت پێویستە كارێك بكەین لەبارەی ئەم دوو وڵاتەوە. هەروەها سەبارەت بەوەی ڕوودەدات لە عێراقدا، ئەوا لە پاڵ هەوڵەكانی ناوخۆ، دەبێت هەوڵێكی نێودەوڵەتی هەبێت بۆ كۆكردنەوەی لایەنە عێراقیەكان و پێیان بڵێین كە كێشەیەكی مەترسیدار هەیە و سنورەكان دەگۆڕێن. مەبەست لە سنور گۆڕینیش ئەو شەڕی تایەفەگەریەیە كە ڕوودەدات و ئەمەش شەڕێكی زۆر زۆر خراپ دەبێت. من دەزانم و من بە عەرەبی قسە دەكەم و سەیری كەناڵە عەرەبیەكان دەكەم و دەزانم چی ڕوودەدات و هەروەها بەدواداچوون دەكەم بۆ یوتیوبیش. كەواتە دەبێت هەوڵێكی ناوخۆیی هەبێت كە هاوشان بێت بە هەوڵێكی ناوچەیی بۆ ئەوەی بە شێوەیەك لە شێوەكان ئەو ناوچەیە سەقامگیر بێت، سەرەتا لە عێراق و دواتر لە سوریا.
* وەزیری دەرەوەی ئەمریكا ئەوەی ئاشكرا كرد كە ئەوەی لە عێراقدا دەگوزەرێت هیچ پێوەندیەكی بە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكاوە نییە، ئەمەش ئەوە دەگەیەنێت كە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا ناتوانێت هیچ ڕۆڵێك ببینێت لە عێراقدا، ئەمە لە كاتێكدا شارەزایان پێیانوایە كە ئەم بارودۆخەی ئێستا لە عێراق لە ئارادایە، دەرئەنجامی ئەوەیە كە هێزەكانی ئەمریكا پێشوەختە لە عێراق كشانەوە، كە ئەویش لە ساڵی 2011دا بوو، بە بۆچوونی ئێوە، ئایا هەڵوێست و پێگەی ئێستای ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا دەرئەنجامی شكستهێنانی نییە لە عێراقدا؟
- ئەوە تەنیا گۆشەیەكی مەسەلەكەیە، ئەگەر بمانەوێت لە سەرجەم گۆشەكانەوە و بە شێوەیەكی پانۆراما مەسەلەكان بخەینە ڕوو لە عێراقدا. ئەوا ئەو مەسەلەیەی ئێوە دەیخەنەڕوو لەبارەی ئەوەی هێزەكانی ئەمریكا كشانەوە، ئەوا سەرۆك ئۆباما سیاسەتێكی ڕوونی هەبوو كە بریتی بوو لە كشانەوە لە عێراق. كەواتە ئەو كارێكی كرد كە بەلای عێراقیەكان و ئەوانی دیكەوە چاوەڕواننەكراو نەبوو، كەواتە ئەو بەرنامە سیاسییەكەی خۆی پیادە كرد. من لێرەم و من ناتوانم بە ڕەهایی قسە بكەم، بەڵام دەتوانم لە ڕوانگەی ئەزموونەوە، لە ڕوانگەی ئەو پێوەندیانەی هەمە و ئەوەی دەیخوێنمەوە، قسە بكەم، ئەویش ئەوەیە كە حكومەتی عێراقی بە شێوەیەك لە شێوەكان بەڕاستی سوننەكانی دوورخستۆتەوە و نائومێدیەكی دیاریكراو هەیە لەگەڵ حكومەتی مەركەزیدا. لێرەدا مەبەستم لە حكومەتی مەركەزی حكومەتەكەی مالیكیە، كەواتە لێرەدا كێشەیەكی عێراقی هەیە، و ناكرێت بڵێیت بەشێكە لە كێشەی ئەمریكا، چونكە ئەمریكا پلانی خۆی هەیە، ئیتر ڕاست بێت یان هەڵە، ئەوان پلانی خۆیان هەبوو و هەموو كەسیش ئاگای لە پلانەكەیان بوو، بە تایبەتی كە ئێوە باسی ئەوەتان كرد كە ئەوان زوو كشانەوە. هەروەها دەبێت ئەوەتان لەیاد بێت كە حكومەتەكەی مالیكی ئەو ڕێكەوتنە سەربازیەی ئیمزا نەكرد كە ئەمریكا دەیویست، كەواتە هەروەك لە سەرەتاوە باسم كرد ئەمە كێشەیەكی ئاڵۆزە. بەڵام ئەم كێشەیە بە عێراقیەكان دەست پێدەكات و بە عێراقیشەكانیش كۆتایی دێت. من ناڵێم دەبێت ئەمریكا بەشدار نەبێت، دەبێت بەشدار بێت، بەڵام پێویستە وڵاتەكانی دیكەی ناوچەكەش بەشدار بن، بەڵام نابێت بەشداریكردنەكەیان دابڕاو بێت لە چارەسەرێكی سیاسی، دەبێت سەرەتا و بەر لە هەر شتێك چارەسەرە سیاسییەكە لە عێراقیەكانەوە دەست پێبكات. واتە هەڵقوڵاوی هەوڵی عێراقیەكان بێت، هەوڵی كورد و سوننە و شیعەكان بێت. تەنیا ئەو كاتە نەبێت كە نەتانەوێت عێراق بمێنێت.
* بە پاراستنی سەقامگیری و گەشەكردنی هەرێمی كوردستانی عێراق، ئەوا ئومێد و هیوایەك بە ئاییندەی عێراق دەمێنێتەوە، چونكە ئێستا هەرێمی كوردستان بەشە سەلامەت و سەقامگیرەكەی عێراقە، بەڵام لە ئێستادا ڕووبەڕووی تەحەددی بۆتەوە لەلایەن حكومەتی مەركەزی لە عێراق، چونكە بەشە بودجەی هەرێمی بڕیوە و ئێستاش مەترسی دەوڵەتی ئیسلامی لە عێراق و شام (داعش) دروست بووە كە هەڕەشە لە سەقامگیری ناوچەكە دەكات، كەواتە تا چ ڕاددەیەك پاراستنی ئاشتی و سەقامگیری هەرێمی كوردستان دەبێتە ئومێدێك بۆ ئاییندەی عێراق و مایەی بایەخ پێدان لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی؟
- شتێكی بنەڕەتیە كە كوردستان سەقامگیر بێت، لە ڕاستیدا و لە ئێستادا كوردستان بە زۆری سەقامگیرە و پێموایە مالیكی هەرچیەكی قەرزاری كوردە پێویستە پێیان بداتەوە. لەبەر ئەوە من دەمەوێت كوردستانی عێراق بە سەقامگیری ببینم. هەروەها ئومێد دەكەم كوردستانی سوریا خاوەنی ئۆتۆنۆمی بێت، بونیادێكی فیدراڵی هەبێت، بەڵام ئەمە سەركردایەتی دەوێت. تا ئێستا سەركردایەتی كورد دووربینی هەبووە و هیوادارم ئەمە بەردەوام بێت و گفتوگۆ بكەن. بە دڵنیاییەوە لە پێوەندیدا بە داعشەوە ئەوا، پێویستە هەرچیەك پێویست بێت بۆ بەرگری لە خۆكردن ئەنجامی بدەن. و ئەو ناوچەیە بە سەلامەتی بهێڵنەوە. ئێوە پێشمەرگەتان هەیە و دەتوانێت خاكی خۆتان بپارێزێت و ڕێگەنەدات ئەل قاعیدە بچێتە خاكەكەیانەوە. من باوەڕم وانییە داعش بچێتە ناوچە شیعەنشینەكانەوە و ئەوان دەیانەوێت ئەو ناوچانە داگیر بكەن كە زۆرینەیان سوننەن، ئەمەش بێئەندازە مایەی گرفت دەبێت، كەواتە پێویستت بە سوننەكانە كە شەڕیان لە دژ بكەن و پێویستت بە كورد و بە شیعەیە پشتگیری سوننە بكەن، بۆ ئەوەی ئەم كارەش بكەن، ئەوا پێویستت بە حكومەتێكی یەكگرتوو هەیە و پێویستت بە بەرنامەیەكی سیاسی نوێ هەیە.
* عێراق خاوەنی سامانێكی گەورەی نەوت و غازە، تا چ ڕاددەیەك ڕاگرتنی هەناردەكردنی نەوت و غاز قەیران دروست دەكات لە بازاڕی وزەی جیهانیدا، بە تایبەتی كە ڕوسیا بەهۆی سزا ئابووریەكانەوە ناتوانێت نەوت هەناردە بكات، كەواتە تا چ ڕادەیەك توندوتیژی لە عێراقدا كاریگەری دەبێت لەسەر بازاڕی وزەی جیهانی؟
- بەڵێ قەیرانی ئابووری دروست دەبێت، بەڵام قەیرانێك نابێت بە بەراورد بە قەیرانی سۆسیوسیاسی لە عێراق، نەك تەنیا لە عێراق، بەڵكو لە تەواوی ناوچەكە، كەواتە بەڵێ قەیرانی ئابووری دەبێت، بەڵام ئەمە قەیرانێك نابێت بە ئەندازەی قەیرانی سیاسی و كۆمەڵایەتی، كە قەیرانێكی تراژیدی دەبێت. هەروەك پێشتر ئاماژەم پێكرد لە ئێستادا دوو سیناریۆ هەیە، نەك تەنیا ئەگەری شەڕێكی تایەفەگەری لە عێراقدا، بەڵكو لە ناوچەكەشدا هەیە، یاخود دابەش بوونی عێراق دەبێت، ئەو كاتە نازانین ئاییندە چۆن دەبێت. كەواتە لە ئێستادا پێویستت بەوەیە هەوڵ بدەیت، نەك سبەینێ و دوو سبەی، بەڵكو ئێستا.
* لە ڕاستیدا، كەوتنی شاری موسڵ، كە دووەم گەورەترین شارە لە عێراقدا، مایەی سەرسوڕمان بوو. ئێستاش نیگەرانیەكە ئەوەیە ئایا دەوڵەتی ئیسلامی لە عێراق و شام (داعش) هەڵدەستێت بە هێرش كردنە سەر بەغدا یان نا، چونكە ئێستا سوننەكان خاكی خۆیان هەیە و كۆنترۆڵیان كردووە و هەروەها شیعەكانیش خاكی خۆیان هەیە و بە دەستیانەوەیە. كەواتە ئەگەر بەغدا لەلایەن دەوڵەتی ئیسلامی لە عێراق و شام (داعش) هێرشی كرایە سەر، ئایا چیرۆكی ئەفغانستان لە عێراقدا دووبارە نابێتەوە؟
- پێموانییە داعش بتوانێت بەغدا یان هەر شارێكی دیكەی شیعە كۆنترۆڵ بكات، بەڵكو تەنیا دەیەوێت، بەشێك، بەشێكی گەورەی سەڵاحەددین و ئەنبار و نەینەوا داگیر بكات، لەبەر ئەوە ناتوانێت بەغدا داگیر بكات، لەبەر ئەوەی شیعەیەكی زۆری لێیە و هەروەها ناتوانێت دەست بەسەر سلێمانی یان هەولێردا بگرێت. بەڵام كێشەكە ئەوەیە ئەگەر ڕێگەی ئەوەیان پێبدرێت، ئەگەر بواریان پێبدرێت دەوڵەتی ڕادیكاڵی خۆیان دابمەزرێنن لەوێدا، ئەو كاتە چ جۆرە عێراقێكمان دەبێت؟ ئایا ئەو كاتە چی بەسەر سوننەكانی بەغدا دێت......هەروەها لە عێراقدا هەندێ ناوچەی تێكەڵیش هەن. لەبەر ئەوە من نیگەرانی ئەوە نیم داعش دەست بەسەر بەسرە و شارەكانی شیعەدا بگرێت، نەخێر ناتوانن ئەو كارە بكەن. كێشەكە ئەوەیە هێڵێكی جیاكەرەوە دروست بكەیت و ئینجا ببنە مایەی خوێنڕژان، ئەو هێڵە جیاكەرەوانەش تەنیا لە عێراق نابن، بەڵكو لە سوریا و لوبنانیش دروست دەبن، شیعە لە لوبنان و سوریا هەن و خەڵكی لەسەر بنەمای تایەفەگەری لە یەك دەڕوانن، ئەمە تراژیدیایە.