پرۆفیسۆر مایكل.سی،دیش ئوستاد و سەرۆكی بەشی زانستی سیاسەتە لەزانكۆی نۆرس داما. هەروەها دامەزرێنەر و بەڕێوەبەری ئامۆژگای سكرۆكرافتە بۆ كاروباری نێودەوڵەتی و لەساڵانی 2004- 2008 لە كۆلێژی بوش بووە بۆ كاروباری حكومەت و هەواڵگری و ئاسایش و دروستكردنی بڕیار، لەزانكۆی تەكساس. پێش ئەوەش ئوستاد و بەڕێوەبەری ئامۆژگای پەترسۆن بووە بۆ دیپلۆماتی و بازرگانی لە زانكۆی كنتاكی، بۆ قسەكردن لەسەر مەترسیەكانی دەوڵەتی فاشیل و شكستخواردوو لەمڕۆی جیهان و مامەڵەی ئەمریكا لەگەڵ ئەو دەوڵەتانە، ئەم وتووێژەمان لەگەڵی ئەنجامداو بەمجۆرە وەڵامی پرسیارەكانی گوڵانی دایەوە.

* كێشەی سەرەكی سەدەی بیست و یەك بریتییە لە بوونی دەوڵەتی شكستخواردوو و لاواز، كە بوونەتە پانتاییەك بۆ پشێوی و ناسەقامگیری و ئێستا بوونەتە مۆڵگەی تیرۆریستانیش، هەروەها ئەم پشێوی و ناسەقامگیریە كاریگەری هەیە لەسەر ئاسایش و ئاشتی ناوچەكە و هەندێ جار جیهانیش، پرسیارەكە ئەوەیە چۆن مامەڵە لەگەڵ دەوڵەتی شكستخواردودا بكەین لە سەدەی بیست و یەكدا؟
- دیارە ئەمریكا بۆ ماوەیەكی دوورودرێژ مامەڵەی لەگەڵ دەوڵەتە شكستخواردووەكاندا كردووە، بەڵام بە شێوەیەكەی تایبەتی دوای كۆتایی هاتنی شەڕی سارد، كێشەی دەوڵەتە شكستخواردووەكان هەڵكشا بەرەو لوتكەی ئەجێندای سیاسەتی دەرەوە، بەتایبەتی لە ساڵانی نەوەتەكاندا، و رەنگە لە ماوەی ساڵانی سەرەتای شەڕی عێراق و ئەفغانستاندا، كە ئەمریكا لەم سەدەیەدا وەڵامدەرەوەی كێشە جیاوازەكانی دەوڵەتە شكستخواردووەكان بوو، ئەویش لە رێی پرۆسەی بونیاتنانی نەتەوەوە. چونكە- هەروەك ئێوەش ئاماژەتان پێكرد- شكستهێنان دەبێتە هۆی هێنانەئارای هەموو جۆرە ناسەقامگیری و توندوتیژیەك لەم ناوچە گرنگەدا. بەتایبەتی دۆخی عێراق بووە هۆی ئەوەی دووبارە بیربكرێتەوە لە توانای ئەمریكا بۆ چارەسەركردنی كێشەی دەوڵەتە شكستخواردوەكان لە رێی پرۆسەی بونیاتنانی نەتەوەوە. لە راستیدا ئەوەی لە سایەی ئیدارەی ئۆبامادا بینیمان، گرتنەبەری رێگاچارەیەكی جیاواز بوو، ئیدی لە سوریا بێت یان لە لیبیا، ئەو رێگاچارەیەش یان ئیحیتواكردن بووە، وەك ئەوەی لە سوریا هەیە، یاخود دەستێوەردانی ناڕاستەوخۆ بوو، وەك ئەوەی لە لیبیادا بینیمان.
* باس لەوە دەكرێت پشێوی و توندوتیژی باڵی كێشاوە بەسەر ئەم وڵاتانەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا و لە ئەنجامدا بوونەتە مۆڵگە و گۆڕەپانی تیرۆریستان، تا چ راددەیەك ئەم دۆخە هەڕەشەیە لەسەر ئاسایش و ئاشتی جیهان؟
- داڕێژەرانی سیاسەتی ئەمریكا بەردەوامن لە جەختكردنەوە لەسەر پیشاندانی گرنگی رێگەكرتن لەو هەڕەشانەی بارودۆخی سوریا لەسەر بەرژەوەندیەكانی ئەمریكا دروستی دەكات. بەڵام ئەوەی گۆڕانكاری بەسەردا هاتووە ئەوەیە متمانەیەكی زۆرمان هەبوو لە ساڵانی نەوەتەكاندا، و ساڵانی سەرەتای شەڕی عێراقدا، بەوەی راستەخۆ مامەڵە لەگەڵ كێشەكاندا بكەین، بە دەربڕینێكی دیكە دەست بدەینە پرۆسەی بنیاتنانی نەتەوە بۆ چارەسەركردنی كێشەی دەوڵەتە شكستخواردووەكان، بەڵام ئەزموونی ئێمە لە عێراق بە تایبەتی، وای لە زۆرێك لە ئەمریكیەكان و داڕێژەرانی سیاسەت كرد كە وا بیر بكەنەوە هەندێ دەوڵەتی شكستخواردوو هەن، توانای ئەوەیان نییە چارەسەریان بكەن. پرسیارەكە ئەوەیە چۆن مامەڵە لەگەڵ ئەو كێشانەدا دەكەیت كە هەن و بوونیان هەیە، وەك بوونی- ئەم دەوڵەتانە-بە مۆڵگەی تیرۆریستان و كێشەكانی دیكە. ئەوەی من دەمەوێت بیڵێم ئەوەیە كە بیركردنەوەی ئێمە بە ئاڕاستەیەكی دیكەدا رۆیشت و پێمان باشترە ناڕاستەوخۆ بەشدار بین، بۆ نموونە، وەك ئەوەی لەگەڵ ئەفریقیادا ئەنجامی دەدەین. پێدەچێت، لە هەندێ شوێندا، بڕیاری ئەوەمان دابێت كە باشترە...ئیحتیوای كێشەكە بكەین، پێموایە ئێستا ئێمە ئەمە لە سوریادا دەكەین.
* لە وڵاتانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا، كە بە گۆڕانكاریدا تێدەپەڕن و هەروەها وڵاتانی تازەگەشەكردوو بە گشتی، كێشەی ئایینی و ئیتنیان هەیە و دەوڵەتێكی شكستخواردوو هەیە و دامەزراوەكان لەرزۆك و لاوازن و ناتوانن كاروبارەكان بەڕێوە ببەن، و گەندەڵی سیاسی و ئابووریی و ئیداری لە هەموو شوێنێكدا بەدی دەكرێت، ئایا بە بۆچوونی ئێوە مومكینە ناكۆكی ئیتنی یان ئایینی لە وڵاتە شكستخواردووەكاندا چارەسەر بن و ئایا دەكرێت دامەزراوەی بەهێز بنیات بنرێتەوە بۆ زاڵبوون بەسەر ئەم دۆخە كارەساتبارەدا؟
- ئەوە قورسە، ئەوەی ئێوە دەیڵێن بە تەواوەتی راستە كە بوونی نیزام و سەقامگیری و حكومڕانیەكی كارا، مەرجی پێشوەختی بنەڕەتین بۆ دیموكراسی و سیستمێكی سیاسی كارا. پێشتر ئێمە جەختمان لەسەر بنیاتنانی دامەزراوەكانی حكومەت و بونیادەكەی دەكردەوە، پێش ئەوەی دەست بە دیموكراتیكردن بكەین، ئەمە لە هەندێ شوێن سەركەوتوو بووە، بەڵام هەندێ وڵات هەیە كە دامەزراوە سیاسییەكانیان زۆر لاوازن و وڵاتەكە لەسەر بنەمای ئیتنی یان ئایینی دابەش بووە و هیچ رێگایەك نییە بۆ بنیاتنانی حكومڕانیەكی كارا تێیاندا. عێراق نموونەیەكی باشە لەو رووەوە، چونكە ئێمە هەندێ دامەزراوەی حكومڕانی تۆكمەمان لە بەغدا بنیاتنا، یاخود بەشداربووین لە بنیاتنانیاندا، و ئێستاش سوپای عێراق بەهێزتر و بە تواناترە، بە بەراورد بە ساڵی 2004 و 2005، بەڵام عێراق- هەروەك ئێوەش لە من باشتر دەزانن- ئەوەیە بە دەست دابەشبوونێكی قووڵی ئیتنی و ئایینیەوە دەناڵێنێت، واتا ئەو دامەزراوە حكومیە بەهێزانە و ئەو سوپای بنیاتمان نا، بەهۆی تایەفەگەریی دووچاری گیروگرفت بوونە و ئەمەش دۆخەكەی خراپتر كردووە.
* چۆن دەكرێت كێشە ئیتنی و ئایینیەكان لە وڵاتە شكستخواردووەكاندا چارەسەر بكرێن؟
- هەمیشە چارەسەركردنی ئەو كێشانە مومكین نییە تا پەنا نەبەیتە بەر چارەسەرێكی ریشەیی، وەك دابەشكردن، ئەو وڵاتانە نمونەیەكن لەو رووەوە. كێشەی كورد لە عێراقدا كەمتر مایەی گرفتە بە بەراورد بە كێشەی شیعە و سوننەكان، بەشێكی مەسەلەكە بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە كە هەرێمە كوردیەكە لە ئاستێكی باڵادا خاوەن خۆبەڕێوەبەرین(ئۆتۆنۆمی)، بەڵام ئەمە هاوكارنییە لە چارەسەركردن و بەهێزكردنی دەوڵەتی عێراقی، چونكە- لە باشترین حاڵەتەدا- ئەمە تەنیا چارەسەرێكی كاتییە.
* ئەزموونەكانی عێراق ئەوەیان پیشان داوە كە كێشە ئیتنی و ئایینیەكانی وڵاتان بە رووخاندن و لەناوبردنی رژێمە دیكتاتۆریەكان و بونیاتنانی سیستمێكی نوێ چارەسەر نابن، واتە مەسەلەكە ئەوەندە ئاسان نییە، پرسیارەكە ئەوەیە ئەگەر ئەمریكا وەك سوپەر پاوەرێك نەتوانێت كێشەی دەوڵەتە شكستخوارد و لاوازەكان چارەسەر بكات، بۆچی رێگانادات نەتەوەكانی ئەم وڵاتە خۆیان بڕیار لە چارەنووسی خۆیان بدەن، بۆ نموونە ئەگەر كوردەكان دەوڵەتی سەربەخۆی خۆیان دەوێت، ئیتر بۆچی نەیانبێت؟
- ئەگەر پرسیارەكە ئەوەیە بۆچی ئەمریكا هانی دابەشبوون نادات؟ لەبەر ئەوەیە كە دابەشكردن چارەسەرێكی بێ كەموكوڕی نییە، چونكە لە مەودای كورتدا سەركەوتوو دەبێت، بەڵام هەندێ جار كێشەی مەترسیدارتر دروست دەكات لە مەودای دووردا. لێرەدا ئاماژە بە دابەشبوونی هیندستان و پاكستان دەكرێت، كە بە دڵنیاییەوە- لە مەودای كورتدا- رێگر بوو لە هەڵگیرسانی شەڕی ناوخۆ لە هیندستانی گەورەدا، بەڵام لە مەودای دووردا نەبووە هۆی ئەوەی هیندستان و پاكستان وەك دوو وڵاتی سەربەخۆ شەڕ لەگەڵ یەكتردا نەكەن. هۆكارێكی دیكە بریتییە لەوەی چەمكی یەكپارچەیی خاك زۆر چەسپێنراوە لە یاسای نێودەوڵەتیدا، ئەمەش هۆكارێكی دیكەیە بۆ دوودڵی ئەمریكا لە پشتیوانیكردن لەم چارەسەرە، وەك رێگاچارەیەك.
* ئەگەر لە بارودۆخی سوریا بڕوانین، ئەوا دەبینین كە هێشتا جیهان ناتوانێت هیچ شتێك بكات لە ئاست سوریادا، هەروەها ئاشكرایە كە ئەم وڵاتە لە رووی ناوخۆییەوە دابەش بووە، بەشێكی بەدەست رژێمەكەی ئەسەد و بەشێكی بەدەست گرووپە تیرۆریستیەكانەوەیە و كوشتن و خوێنڕێژی و توندوتیژی بەردەوامە لەو وڵاتەدا، هەروەها نیوەی زیاتری خەڵكی وڵاتەكە ئاوارەن، پرسیارەكە ئەوەیە جیهان هیچ كارێك ناكات بۆ سنورداركردنی ئەم كارەساتە مرۆییە؟ بۆچی نەتەوە یەكگرتووەكان بێدەنگە لە ئاست ئەم هەموو كوشتار و كارەساتانەدا و بۆچی هەڵوێستی نییە؟
- كێشەكە- لە سوریا بە تایبەتی- ئەوەیە كە چارەسەرێكی ئاسان لە ئارادا نییە، لەبەر ئەوەی لەلایەك رژێمەكەی ئەسەد زۆر خراپ رەفتاری كردووە، و لەلایەكی دیكەوە لە موعارەزەشدا گرووپگەلێك هەن- كە بە راشكاوی- ئێمە نامانەوێت لە دەسەڵاتدا بیان بینین. كەواتە، تەنانەت بۆ وڵاتێكی وەك ئەمریكاش- كە لە رووی سەربازیەوە باڵادەستە- كارێكی زۆری لەدەست نایەت لەم رووەوە.
* كەواتە چارەسەر چییە؟
- پێموایە دەبێت زۆر وریا بین لە هاندانی گەلان بۆ رووخاندنی حكومەتەكانیان، و دەبێت لەوە تێبگەین كە رووخاندنی دیكتاتۆرەكان رەنگە باجی خۆی هەبێت لە رووی گەنجینە و خوێنەوە و كاتێكیش حەز بە مانەوەی رژێمێك ناكەین، دەبێت باش بیر بكەینەوە كە ئایا موعارەزە باشترە لەو حكومەتەی لە دەسەڵاتدایە.
* لە راپۆرت و لێكۆڵینەوەی سەنتەرەكانی توێژینەوە لەبارەی دەوڵەتە شكستخواردووەكان و چارەسەركردنی ریشەیی كێشەی ئیتنی، ئاماژە بەو نەخشەیە دەكەن كە لە دوای جەنگی جیهانی یەكەم بۆ رۆژهەڵاتی ناوەڕاست دانرا، ئەم سەنتەرانە ئاماژە بەوە دەكەن كە سایكس پیكۆ كۆتایی هاتووە، راو بۆچوونی ئێوە چییە؟
- پێموانیە بتوانین گۆچانێك راوەشێنین و دووبارە نەخشەی جیهانێك دابڕێژینەوە كە دەوڵەتی شكستخواردوی تێدایە، چونكە بەم كارە تۆ كێشەی سیاسی جددی دەخوڵقێنیت، كە چارەسەركردنیان ئاسان نابێت. كوردستان وەك نموونە وەربگرە، ئەگەر تۆ دووبارە سنورە دابڕێژیتەوە كە رەنگدانەوەی هاوسەنگی دیمۆگرافی ئەو خەڵكانە بێت كە كوردن، كە ئەمەش نەك هەر تەنیا خاكی عێراق، بەڵكو خاكی ئێران و توركیاش دەگرێتەوە و من زەمانەتی ئەوە دەكەم كە توركیا و ئێران و حكومەتی عێراق سەرسەختانە دژی ئەو جۆرە چارەسەرە دەوەستنەوە. لە راستیدا پێموایە ئەو چارەسەرەی كە پتر مایەی سەركەوتنە بریتییە لە دابەش بوونی ئەمری واقیع و بوونی هەرێمێكی خۆبەڕێوەبەر- بە چەشنی ئەوەی ئێستا هەرێمی كوردستان هەیەتی. و ئەگەری ئەوەش نییە ئەمریكا لە بوونی ئۆتۆنۆمیەكی ئاست بەرز زیاتر پشتیوانی كوردەكان بكات، واتە ئەگەری ئەوە نییە ئەمریكا پاڵپشتی لە سەربەخۆیی كوردستان بكات، لەبەر ئەوەی لەلایەن زۆرێك لە وڵاتانی ناوچەكەوە بە شێوەیەكی توندوتیژ بەرهەڵستی دەكرێت. ئەمە پرۆسەیەكی زۆر ئاڵۆزە و پێویستە كوردەكان ئارامگربن، چونكە ئەگەر ئێمە لە جیهانێكی میسالیدا ژیاباین، ئەوا كوردەكان دەوڵەتی سەربەخۆیی خۆیان دەبوو- هەرچەندە رەنگە لە كۆتاییدا ئەمە رووبدات-، بەڵام خۆبەڕێوەبەری(ئۆتۆنۆمیەك)ی لەسەرخۆ كە وریاییانە هەنگاو هەڵبگرێت، باشترە لە فشاركردن بۆ ئەوەی راستەوخۆ ببیتە خاوەنی دەوڵەت، كە ئەمەش روودانی شەڕ خێراتر دەكات.